ÇİĞİLLER

A. SULTAN MELİKŞAH DÖNEMİNDE ÇİĞİLLERİN İSYANI 1. İsyanın Nedeni

Selçuklu Sultanı Melikşah, 1089 yılında Karahanlılar üzerine düzenlediği bir sefer sonucu Doğu ve Batı Karahanlılar devletlerini Selçuklu Devleti’nin vassalı haline getirmiştir. Fakat aynı yılın sonlarına doğru Semerkand havalisinde bulunan Çiğiller’in isyanı ile karşılaşmıştır. İsyanın sebebi, Melikşah tarafından Semerkand’a vali tayin edilen Harezm amîdî Ebu Tahir ile Çiğil askerlerinin anlaşmazlığa düşmesiydi447.

Osman Turan ise Çiğiller’in isyanına sebep olarak, sultanın sofrasını açmamasını göstermektedir. Türk töresi gereği sultan cihan âleminin babasıdır ve devrin hükümdarları ona tâbi olmuşlardır. Bu sebeple onun babalık şefkati, cömertliği ve sofrasının genişliği de o nispetle büyük olmalıdır. Ancak Melikşah Maveraünnehir seferi sırasında bu Türk töresinin icabını yapmamış olacak ki; Çiğiller arasında “Sultan bize sofrasında bir lokma yemek vermedi.” şeklinde sözler dolaşmıştır448.

Kaynaklarda Çiğiller’in isyanına sebep gösterilen bu ifadeleri şöyle değerlendirebiliriz. Selçuklu Sultanı Melikşah 1089 yılında çıktığı Maveraünnehir seferinde Doğu ve Batı Karahanlılar Devletleri’nin hükümdarlarını kendisine tâbi kılmak suretiyle Karahanlı ülkesi Selçuklu Devleti’nin hâkimiyetine girmiştir. Türk töresi gereği hükümdar hâkimiyeti altındaki halka sofrasını açmalı onlara ziyafetler vermeliydi. Bu, onun babalık vazifesinin449 gereğiydi. Sultan Melikşah’ın bunu yapmaması özellikle Çiğiller’in hoşnutsuzluğuna yol açmıştır. Şu halde, Çiğiller’in Selçuklu hâkimiyetinden duyduğu hoşnutsuzluğu Melikşah’ın Semerkand’a vali olarak bıraktığı Ebu Tahir’e yansıtmaları iki taraf arasındaki anlaşmazlığın nedeni gösterilebilir.

447 _{İbnü’l Esîr, 10, 1987: 155; Kafesoğlu, 1953: 122; Özaydın, 2001b: 408; Genç, 2002: 706.}

448 _{O. Turan; 1997: 212; O. Turan, 2000: 105.}

449

Türk töresi gereği hükümdarlar milletin ve tebaasının velisi veya babası sayılmıştır. Hükümdarların, halka ziyafet vermeleri ve bu sırada saray eşyalarını yağma ettirmeleri, halkın refah sevilerini yükseltmeleri, halka hizmet etmeleri ve tebaasını koruyup gözetmeleri gibi görevleri yapmaları onların babalık vazifesinin bir gereği idi. (bk. O. Turan, 2000: 102-125).

2. Sultan Melikşah’ın Çiğiller Üzerine Seferi

Çiğiller ile Ebu Tahir arasında yaşanan anlaşmazlıklar öyle bir noktaya gelmiştir ki; Çiğiller’in reisi Aynü’d-devle Ebu Tahir’in üzerine yürümek suretiyle onu Semerkand’dan uzaklaştırmıştır. Melikşah Semerkand’da yaşanan karışıklıkları ve Ebu Tahir’in buradan ayrılarak Harezm’e döndüğünü öğrenince yeniden bu yöne bir sefer düzenlemeye karar vermiştir. Bu sırada Aynü’d-devle yaptıklarından ötürü Melikşah’ın gazabına uğramaktan korkmuş, bu yüzden Doğu Karahanlılardan yardım istemiştir. Doğu Karahanlı hükümdarının450 kardeşi Atbaşı şehrinin hâkimi Yakup Tegin’den yardım istemiştir. Bu yardım talebi karşısında Semerkand’a gelen Yakup Tegin, bir süre sonra Aynü’d-devle ile anlaşmazlığa düşünce onu öldürmüştür451.

Çiğillerin başlattığı isyan hareketine Yakup Tegin’in de dâhil olması ve Aynü’d-devle’nin öldürülmesi ile isyan yeni bir boyut kazanmıştır. Melikşah’ın hedefinde artık Semerkand’a hâkim olan Yakup Tegin vardır. Melikşah’ın başında olduğu Selçuklu ordusu Buhara’ya geldiği sırada Yakup Tegin Fergana üzerinden kendi şehri olan Atbaşı şehrine kaçmıştır452. Sultan Melikşah ise ileri harekâtına devam ederek ikinci kez Semerkand‘a girmek suretiyle duruma hâkim olmuştur. Bundan sonra şehrin idaresini seçkin komutanlarından Emir Üner’e veren Sultan, Doğu Karahanlı hükümdarına haber göndererek kardeşi Yakup Tegin’i yakalayıp huzura getirilmesini istemiş ve Özkent’e doğru hareket etmiştir453. Sultan Melikşah’ın ikinci kez Özkent’e gelmesi üzerine korkuya kapılan Doğu Karahanlı hükümdarı kendisine sığınan kardeşi Yakup Tegin’i454 Melikşah’a teslim edilmek üzere göndermiştir. Ancak bu sırada Kâşan kalesi hâkimi Tuğrul b. Yınal’ın Kâşgar’a saldırdığı ve hanı yenilgiye uğratarak saltanatına son verdiği haberi gelmiştir455. Bu gelişme üzerine Melikşah bir ara bizzat Tuğrul’un üzerine gitmeyi düşündüyse de bu fikrinden vazgeçerek Tuğrul b. Yınal’a karşı mukabil bir kuvvet bulundurmak amacı ile Yakup Tegin ile anlaşmaya karar vermiştir456.

450

Bu sırada Doğu Karahanlı Devleti’nin başında Tamgaç Han Hasan b. Süleyman bulunuyordu (bk. Hunkan, 2011: 383-384).

451 _{İbnü’l Esîr, 10, 1987: 155; Kafesoğlu, 1953: 122; Özaydın, 2001b: 408; Genç, 2002: 706; Hunkan,}

2011: 383.

452 _{İbnü’l Esîr, 10, 1987: 155; Özaydın, 2001b: 408; Genç, 2002: 706.}

453 _{İbnü’l Esîr, 10, 1987: 155; Kafesoğlu, 1953: 122; Özaydın, 2001b: 408; Genç, 2002: 706.}

454

Yakup Tegin askerlerinin isyan etmesi ve hazinesini yağmaları yüzünden Kâşgar’da bulunan kardeşi Tamgaç Han Hasan’a sığınmıştır (bk. Hunkan, 2011: 383).

455

İbnü’l Esîr, 10, 1987: 156; Kafesoğlu, 1953: 123; Genç, 2002: 706; Hunkan, 2011: 384.

3. Çiğiller Üzerine Yapılan Seferin Sonuçları

Çiğillerin başlattığı isyanın büyüyerek Semerkand’a bulunan Selçuklu valisinin buradan ayrılmasına ve Selçuklu sultanının burada tesis ettiği düzenin bozulmasına neden olmuştur. Sultan Melikşah ikinci kez Semerkand’a girmek suretiyle burada

yeniden Selçuklu hâkimiyetini sağlamıştır. Semerkand valiliğine önemli

komutanlarından Emir Üner’i getirerek bozulan düzen ve asayiş temin edilmiştir. Sultan Melikşah Çiğiller’in isyanına karışan Atbaşı şehrinin hâkimi Yakup Tegin’i cezalandırmak istemişse de bu sırada beliren Tuğrul b. Yınal tehlikesine karşı onu kullanmayı uygun bulmuştur. Yakup Tekin Sultan Melikşah tarafından Tuğrul b. Yınal ile mücadele etmekle görevlendirilmiştir. Bu şekilde Maveraünnehir işlerini düzene koyan Sultan burada daha fazla bulunmanın heybet ve ihtişamını yok edeceğini düşündüğünden başkent İsfahan’a dönmüştür.

Sultan Melikşah’ın bu ikinci seferinin en mühim neticesi Maveraünnehir’de yeniden Selçuklu hâkimiyetinin tesis edilmesi ve böylece devletinin doğu hudutlarının güvenliğinin sağlanmasıdır.