içindeki önemli payları ve mevcut yapıları ile sektörde faaliyet göstermelerinin,
bankacılık sektöründe kaynak maliyetlerini ve rekabet koşullarını olumsuz yönde
etkilediği bir gerçektir.
Kamu Bankalarının yeniden yapılandırılma süreci 2000 yılı Kasım ayında gerekli yasal düzenlemelerin hazırlanmasıyla başlamıştır.
Bu kapsamda, bankaların finansal yeniden yapılandırılmalarına esas olmak üzere, görev zararı doğuran yaklaşık 100 adet kararname yürürlükten kaldırılmıştır. 31.12.2000 tarihi itibarıyla kamu bankalarının birikmiş görev zararı alacaklarına 2001 Nisan ayı sonuna kadar faiz yürütülmesi suretiyle, Mayıs ayı başında bu tutarlarda özel tertip devlet tahvilleri ihraç edilmiştir. Halk ve Emlak Bankasına sermaye aktarımı da (yine özel tertip devlet tahvilleri ihraç edilmesiyle) yapılmıştır.
Hükümetin kamu bankalarının yeniden yapılandırılması ve özelleştirilmesine ilişkin olarak çalışmaları neticesinde çıkarılan “T.C. Ziraat Bankası, T. Halk Bankası A.Ş. ve T. Emlak
Bankası A.Ş Hakkında 4603 Sayılı Kanun” ile “Türkiye Vakıflar Bankası Türk Anonim Ortaklığı Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair 4604 Sayılı Kanun” 22 Kasım 2000 tarihinde Resmi
Gazete’de yayımlanmıştır. Kanun’da öngörülen üç yıllık süre içinde kamu bankalarının çağdaş bankacılığın ve uluslararası rekabetin gereklerine göre çalışmalarını ve özelleştirmeye
hazırlanmalarını sağlayacak şekilde yeniden yapılandırılmaları ile hisse satışlarına ilişkin düzenlemelerin ve hisselerin tamamına kadarının özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzel kişilere satışının gerçekleştirilmesi için gerekli düzenleme yapılmıştır. Önemli büyüklüklere ulaşan kamu bankaları görev zararlarının bütçede yarattığı olumsuzluğa yönelik alınan tedbirle hükümet tarafından gerekli fon temin edilmedikçe söz konusu bankalarına yeni görevler verilemeyeceği ve çeşitli kanun ve kararnamelerle bankalara verilmiş olan görevlerin program dönemi sonunda yürürlükten kalkacağı açık olarak ifade edilmiştir ( TBB;2001,3).
Kamu bankalarının yeniden yapılandırılmaları çalışmaları çerçevesinde Nisan 2001’de kamu bankaları yönetimi Ortak Yönetim Kurulu’na devredilmiş ve bu bankaları yeniden yapılandırma ve özelleştirmeye hazırlama yetkisi verilmiştir.
Ayrıca desteklenen kesimlerden olan banka alacaklarının ertelenmesine ilişkin geçmiş dönem Kararnameleri nedeniyle bundan sonra doğacak Hazine yükümlülüklerinin de 2001 Nisan ayı sonu itibariyle önünün kesilebilmesi için buna esas anaparaların da üstlenilmesi suretiyle bütün Hazine yükümlülükleri yerine getirilerek kamu bankaları bu yükten kurtarılmıştır.
Kamu bankalarının mevcut görev zararlarına ilişkin 1984 yılından itibaren çıkarılmış 97 adet kararname yürürlükten kaldırılmıştır. Bundan sonra gerekli görüldüğü hallerde kamu bankaları kanalıyla sağlanacak destekler için ihtiyaç duyulan kaynaklar kamu bankalarına önceden aktarılacaktır. Bu amaçla 2001 yılı Bütçesi’ne 400 trilyon lira tutarında ödenek konulmuştur (www.treasury.gov.tr/kamubankalari reformu.html).
Kamu bankalarının yüksek borçlanma gereği, kriz durumunda, sorun oluşturmuş olan bir risktir. “Bu tür riskleri azaltmak için, kamu bankalarının özel bankalardan kısa vadeli borçlanmaları
azaltılmış ve bu finansman ihtiyaçları T.C. Merkez Bankası’ndan repo yoluyla karşılanmıştır. Ayrıca, görev zararı alacaklarının mahsubu için bankalara verilen özel tertip iç borçlanma senetlerinin bir kısmı T.C.M.B.’ca satın alınarak nakte dönüştürülmüştür” ( Gediz; 2002,3).
Mart ayında açıklanan ekonomik program kapsamında bu bankaların görev zararı alacaklarının öncelikle tamamen kağıda dönüştürülmesi, banka borçlanmalarının piyasadan doğrudan yapılmaması ve mümkün olduğunca TCMB üzerinden yapılması hedeflenmiştir. Hazine tarafından kamu bankaları görev zararlarına karşılık menkul kıymet verilmesi ve böylece tüm görev zararlarının ve bu zararlara tahakkuk etmiş faiz tutarlarının tamamının tasfiye edilerek kamu bankalarının bilançolarının küçültülmesi ve etkin bir biçimde çalışmaları için önemli bir adım atılmıştır. Bu yapılırken TCMB üzerinden yapılan borçlanmaların vadesi uzatılmış ve faiz dönem ve giderlerine eşdeğer kupon ödemeli özel tertip devlet tahvili ihraç edilerek bunların daha önce verilen kağıtlarla değiştirilmesi sağlanmıştır.
14. 2001 yılı içerisinde, 02.05.2001 tarihine kadar, T.C. Ziraat Bankası ile T. Halk Bankası’nın 30 Nisan 2001 itibariyle görev zararı alacakları ve T. Emlak Bankası'nın 30 Nisan 2001 itibariyle görev zararı alacağı ile ödenmemiş sermayesine mahsuben; T.C. Ziraat
Bankası’na 12.1 katrilyon TL, T. Halk Bankası’na 10.8 katrilyon TL, T. Emlak Bankası’na 669 trilyon TL olmak üzere toplam 23.6 katrilyon TL tutarında TÜFE'ye endeksli yılda bir faiz ödemeli, TCMB repo faizine endeksli 3 ayda bir faiz ödemeli özel tertip tahvilleri ile döviz cinsinden özel tertip tahvilleri ihraç edilmiştir. Ayrıca, T.Halk Bankası'na sermaye olarak 900 trilyon TL tutarında özel tertip tahvili 05.2001 tarihinde ise, söz konusu bankaların elinde bulunan TÜFE'ye endeksli tahvillerin tamamı ihalelere endeksli, 3 ayda bir kupon ödemeli tahviller ile değiştirilmiştir. 14.05.2001 tarihi itibariyle kamu bankalarının özel tertip devlet tahvili portföyü aşağıdaki gibidir:
Tablo3.1. Kamu Bankalarının Özel Tertip Devlet Tahvili Portföyü
Kaynak: http://www.treasury.gov.tr
Kamu bankalarına 2001 yılında ihraç edilen tahvillerin ağırlıklı olarak TCMB repo faizine endeksli olması ile söz konusu bankaların finansman maliyetlerinin bu tahvillerin faiz ödemeleri ile karşılanarak zarar etmemeleri amaçlanmıştır.
(http://www.treasury.gov.tr/duyuru/basin/kamubank_web.pdf ).
İhraç edilmiş olan repoya endeksli tahvillerin 9.7 katrilyon TL. tutarındaki kısmı Nisan 2001’den itibaren TCMB tarafından satın alınarak Halk Bankası’na 5.4 katrilyon TL, Ziraat Bankasına 3.7 katrilyon TL. ve Emlak Bankası’na 522.6 trilyon TL tutarında nakit imkanı yaratılmıştır.
Temmuz 2001 de ise Emlak Bankası’nın Ziraat Bankası’na devrinden dolayı Ziraat Bankası’na 1.3 katrilyon TL tutarında ihalelere endeksli ve 271.1 milyon ABD Doları tutarında özel tertip tahvilleri ihraç edilmiştir.
Bunun yanı sıra, 2001 Mayıs ayına kadar ihraç edilen repo ve ihalelere endeksli tahvillerin Temmuz ve Ağustos ayında yapılan kupon ödemeleri ile Ziraat Bankasına 1.8 katrilyon TL ve Halk Bankasına 1.8 katrilyon TL olmak üzere 3.6 katrilyon TL. tutarında kupon ödemesi yolu ile nakit imkanı sağlanmıştır.
3 Temmuz 2001 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan ve “Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. ve Türkiye Emlak Bankası A.Ş. Hakkında 4684 Sayılı Kanun” da yapılan değişiklikle söz
konusu bankaların küçük bir tutarı oluşturan ve kanunlardan kaynaklanan görev zararlarının kaldırılmasına yönelik kanuni düzenleme yapılmış, yıllık faaliyetleri ile ilgili olarak genel kurullarına sunacakları yıllık hesapların Bankalar Kanun’unda tanımlanan bağımsız denetim kuruluşlarınca onaylanması esası getirilmiştir. Ayrıca, bu bankaların söz konusu bu Kanun değişikliği yürürlüğe girmeden önceki doğan görev zararları alacaklarının yeniden yapılandırılmaları kapsamında belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde tasfiyesi öngörülmüştür. Ayrıca, kamu bankalarının verimsiz şubelerinin kapatılması ve personelin azaltılması yönünde gerekli tedbirlerin alınmasına imkan veren değişiklikler de söz konusu Kanun değişiklikleri ile gerçekleştirilmiştir( TBB;2001,1–20).
Ağustos ayı içerisinde, Ziraat Bankası'nın 2.3 ve Halk Bankası'nın 3.1 katrilyon TL tutarındaki tahvillerinin bir kısmı nakit ödenerek (729 trilyon TL Halk Bankası ve 59 trilyon TL. Ziraat Bankası) ihalelere endeksli yeni tahvillerle değiştirilmiştir. 10.09.2001 tarihi itibariyle kamu bankalarının elindeki kâğıt stoku şöyledir;
Tablo 3. 2. Bankaların Elindeki Kağıt Stokları
Kaynak: http://www.treasury.gov.tr
Böylece, hem kısa vadeli piyasalardaki talep baskısı ortadan kaldırılmış hem de kamu bankalarının elinde bulunan kağıtlar nedeniyle zarar etmemeleri sağlanmıştır. Kamu bankaları bu kağıtlar karşılığında Merkez Bankası’ndan repo veya doğrudan satış yoluyla likidite temin etmiş ve diğer bankalar ile banka dışı kesime olan kısa vadeli yükümlülüklerini azaltmışlardır. Kamu bankalarının Merkez Bankası dışındaki kaynaklardan kısa vadeli borçlanması Mayıs ayından itibaren sıfırlanmış bulunmaktadır