2. KALKINMA PLANLARI ÇERÇEVESİNDE TOPLUMSAL
2.3. Genel Değerlendirme ve Öneriler
Bu çalışma kapsamında incelenen tüm kalkınma planlarında ve prog- ramlarda toplumsal cinsiyet eşitliği anlayışının ekonomik boyutuna iliş- kin birtakım saptama ve tedbirlerin yer aldığı görülmüştür. İlk altı kalkın- ma planında kadın istihdamı konusu nispeten daha zayıf ve genellikle eğitim-mesleki eğitim ile ilişkilendirilerek yer alırken yedinci plandan iti- baren eğitim ve mesleki eğitim konularının yanısıra hukuki ve kurumsal farklı düzenlemelerin de yer aldığı görülmektedir. Kadın-erkek eşitliği konusunda ulusal mekanizma olarak kurulan KSGM’nin, kadın hareketi- nin, uluslararası gelişmelerin ve özellikle de AB adaylık sürecinin kalkın- ma planlarında ve programlarda önemli etkisi olduğu düşünülmektedir. Örneğin İŞKUR’un görevlerinin istihdama yönelik aktif ve pasif işgücü politikalarını uygulamak olarak genişletilmesi, 2000’li yıllarla birlikte plan ve programlarda girişimcilik, esnek çalışma biçimleri, daha etkin bir iş- gücü piyasası analizi yapılarak kadınların işgücü piyasasına girişlerini kolaylaştırma gibi faktörlerin yer almasını sağlamıştır. Ayrıca son yıllar- daki programlarda kırsal kalkınma ve kırdan kente göç konularında da kadın istihdamına ilişkin birtakım tedbirlerin yer aldığı görülmüştür. Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planlarının hazırlanma süre- cinde kadın konusuyla ilgili olarak kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının
çalışmaları sonunda ortaya çıkan raporlar incelendiğinde kadın istihda- mına ilişkin olarak kalkınma planlarına yansıyandan çok daha kapsamlı politikaların yer aldığı görülmektedir. Örneğin Yedinci Beş Yıllık Kalkın- ma Planı hazırlığı için oluşturulan Kadın Alt Komisyon Raporu’nun is- tihdam bölümü incelendiğinde, girişimciliği özendirmekten örgütlenme- ye katılıma, eşitsizliğin nedenlerini sorgulamaktan kadının ekonomiye katkısını görünür hale getirmeye kadar önemli politika önerilerinin yer aldığı görülmektedir. Burada özellikle eşitsizliğin nedenlerini sorgulamak ve bu nedenleri bir sorun alanı haline getirerek tanımlama konusunun çok önemli olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, uygulaması günümüzde de devam eden ve ciddi başarılar kazanılan kadın girişimciliği konusuna, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlığı için oluşturulan Kadın Alt Ko- misyonu raporunda dikkat çekilmesi, özellikle plan hazırlık sürecinde ka- dınla ilgili olarak oluşturulan komisyonların önemini ortaya koymaktadır. Komisyon Raporunda yer alan istihdam konusu ile ilgili önerilerin çoğu- nun Yedinci Kalkınma Planı’nda yer almadığı gözlenmiştir. Ancak ilk iki yıllık zaman diliminin ardından, Yedinci Kalkınma Planı’na bağlı olarak oluşturulan 1998 Yılı Programında kadın girişimciliğinin teşvikine ilişkin tedbirlerin yer aldığı görülmüştür.
Son yıllarda kalkınma sürecinin en kritik unsurlarından birini oluşturan toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasının sağlık, eğitim, istihdam, yoksullukla mücadele ve girişimcilik alanlarında ilerleme kaydetmek ba- kımından ne kadar büyük bir önem taşıdığının giderek daha iyi ortaya çıkması hem planlarda hem de programlarda yerini almıştır. Hali ha- zırda yürürlükte olan Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda işgücüne katılma ve istihdam oranlarında ilerleme kaydedilememesinin en büyük nedeni olarak kadınların işgücüne ve istihdama yeterince katılamaması olduğu tespit edilmiştir. Bu tespitlerin bundan sonraki yıllarda üretilecek olan po- litikalar için çok önemli kazanımlar olduğu açıktır. 2.2. başlıklı bölümde yer alan tüm politika ve tedbirlerin sonuçlarını birebir görebilmek müm- kün değildir. Ancak genel değerlendirme yapılacak olursa ve tüm bu ted- birlerin kadınların ekonomik hayata katılımlarının artırılması için alındığı düşünülürse ülkemizde kadının işgücüne katılım oranına ve istihdam oranına bakma gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Aşağıdaki şekilde (bkz. Şekil 2.1) 1988-2008 yılları arasında hem kadınların hem de erkeklerin işgücüne katılım oranları ve istihdam oranları yer almaktadır:
Şekil 2.1. Kadınların ve erkeklerin işgücüne katılım ve istihdam oranları (%)
TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları (Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], 2009 a) kullanılarak oluşturulan Şekil 2.1’den de görüldüğü gibi 1988 yı- lından itibaren sözü edilen oranlar her iki cinsiyet için de bir azalma eğilimi göstermektedir. Bu oranların ülkenin ekonomik konjonktürüyle yakından ilgisi olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Ancak burada görülmesi gereken bir başka nokta aynı ekonomik konjonktür içinde bile azalma oranları ara- sında ciddi farklar olduğudur. 1988-2008 yılları karşılaştırıldığında erkek- ler için işgücüne katılma oranı yaklaşık %13,7, istihdam oranı %16,6 aza- lırken; kadınlarda işgücüne katılma oranı yaklaşık %28,6, istihdam oranı ise %29,4 azalmıştır. Geliştirilen tüm politikalara ve alınan tüm tedbirlere rağmen kadınların ekonomik hayata katılımlarını gösteren bu iki göster- genin oldukça düşük seviyelerde seyretmesi düşündürücüdür. Bu durum, ilk etapta akıllara iki düşünce getirmektedir. Birincisi geliştirilen politikala- rın eksik ve/veya yetersiz olduğu; ikincisi ise bu politikaların hayata geçi- rilmesi aşamasında ciddi sıkıntılar yaşandığıdır.
Ülke genelinde ve işgücünün tümüne yönelik bir ulusal istihdam politi- kası, kadının işgücüne katılımının da bağlamını, kapsamını ve ölçeğini belirleyecektir ve bu açıdan önemlidir. Bununla birlikte, bu bağlam içinde daha somut düzeyde, kadınların işgücüne katılımını artırıcı politik dü-
zenlemelerin yapılması, hedef ve stratejilerin saptanması gerekir. Bu da, kapsamlı bir “kadın istihdamı politikası” demektir. Kadınların işgücüne katılımındaki düşüşlerin farkında olarak ve hem istihdamı artırıcı hem de çalışma koşullarını iyileştirici yönde üretilen politika önerilerinin uygula- maya aktarılmalarını zorlaştıran temel bir zaaf, makro ekonomik politika- larla yeterli düzeyde ilişkilendirilmemiş olmalarıdır. Bu nedenle kalkınma planlarında ve bu planlar doğrultusunda oluşturulan programlarda kadın istihdamını artırmaya yönelik politika ve stratejilerin makro ekonomik po- litikalarla ilişkilendirilmiş olması gereklidir (Ecevit, 2008: 200).
Ekonomik büyüme için makro ekonomik hedefler belirlenirken kadınların pozisyonu işgücü pazarındaki kritik bir nokta olarak göz önünde bulun- durulmalıdır. Rekabet eden piyasalarda kadın işgücünün ucuz alternatif seçenekler haline gelmemesi için tüm koşullar toplumsal cinsiyet açısın- dan değerlendirilmelidir. Kadın istihdamının sosyal değerini ve ekonomi- ye katkılarını resmi olarak tanımak son derece önemlidir. Eğer bu katkı- lar görmezden gelinirse ekonomik büyüme ve ulusal hesaplar kadınların katkısını yansıtamaz. Kadınların katkısının ulusal hesaplara yansımadı- ğı durumlarda, planlama sürecinde yer alan kişiler tarafından kadınların kaynaklara ve hizmetlere daha rahat erişmesini sağlama, zamanı ve kaynakların kullanımını azamiye çıkararak kadınları üstlerine eşitsizce yüklenen ağır sorumluluklardan arındırma ve kadınları desteklemenin öneminin göz ardı edilmesi tehlikesiyle karşılaşabilir (Taylor, 1999). Kadınların yoksulluğu bütünsellik arz etmektedir. Yoksulluk kadınların sadece üretime katılmamalarından değil, aynı zamanda üretime düşük statülerde katılmalarından da ileri gelmekte, kırda ve kentte yoksullu- ğun üstesinden gelmek için düzgün işlerde istihdamlarının sağlanması gerektiği açıkça görülmektedir. Bu nedenle planlarda ve programlarda, yoksulluk riskiyle karşı karşıya olan kadınlar, çocuklar, yaşlılar, özürlüler ve kente göç edenlere yönelik eğitim, kültür ve sağlık gibi hizmetlerin artırılması ihtiyacının altı haklı biçimde çizilse de, bunların yanı sıra ka- dınlar için düzgün işlerde istihdam ihtiyacının altının çizilmesi de gerek- mektedir (Toksöz, 2007).
Dokuzuncu Kalkınma Planında, 2013 yılında %29,6 olması öngörü- len kadınların işgücüne katılım oranlarının ne kadarının istihdama ne
kadarının işsizliğe denk düştüğü konusunda bir değerlendirme yoktur (Toksöz, 2007). Dokuzuncu Kalkınma Planına son şeklinin verildiği yıl olan 2006 yılında Eurostat verilerine göre AB’de işgücüne katılma oranı kadınlar için %63’tür. Kadınların işgücüne katılma oranı ile son sırada yer alan ve 2004 yılında AB’ye üye olan Malta’da bu oranın %38,3 ol- duğu bilinmektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planının vizyonunda yer alan “AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye” hususu göz önünde bulundurulduğunda hedef büyüklüğü ayrı bir tartışma konusu- dur. Ayrıca Dokuzuncu Kalkınma Planında kadın istihdamına ilişkin tek ölçülebilir hedef işgücüne katılım oranıdır. Kadın istihdamı konusunun eğitim, girişimcilik, kayıt dışı istihdam, bakım hizmetleri, özel teşvikler vb. konularla iç içe olduğu göz önünde bulundurulursa bu alanlardaki rasyonel ve ölçülebilir hedeflerin oluşturulmasının arzu edilen noktalara ulaşmada başarıyı artıracağı düşünülmektedir.