Türkler Anadolu topraklarına göç ettikten sonra barınma ihtiyaçları için farklı çözümler uygulanmaya başlamıştır. Göçebe hayatta kullandıkları çadırları geliştirerek zamanla bir ailenin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kalıcı çözümler sunan sofa ve odalara dönüştürmüşlerdir. Çadırlarda karşıladıkları ihtiyaçlarını yerleşik düzende odalarda; ortak kullanıma sahip alanlarda gerçekleşen eylemleri ise yerleşik düzende sofalarda yapmaya başlamışlardır (Kunduracı & Bahargülü, 2018). Konutta her oda çadır düzeninde olduğu gibi oturma, yatma, dinlenme, çalışma, yemek yeme ve yıkanma gibi eylemlerin sürdürüldüğü bir iç ortamdır. Odalar bir ailenin bütün ihtiyaçlarını karşılamaktadır ve kullanıcı ailenin büyüklüğüne göre oda sayısı
değişmektedir. Konutlarda tüm ailenin toplanıp zaman geçirmesini sağlayan mekân ise sofadır. Konut tasarımlarında başlangıçta sadece odalar arası iletişimi sağlayan sofalar, zaman içinde oturma, toplanma ve dinlenme gibi eylemler için kullanılan özel köşelerin oluşmasıyla Türk evine ait temel bir öge halini almıştır (Eruzun, 1989).
Bektaş (2018)’a göre geleneksel konutların en önemli özelliklerinden biri tasarımlarının içten dışa doğru gelişmesi, yani öncelikle işlevin çözümlenmesidir. Yapıların içinin ve dışının uyumu sonucunda da iç mekân güzelliğinin yapının dışına yansımaktadır (Bektaş, 2018). Bu bağlamda konutların plan özelliklerinin incelenmesinin yapıların çözümlenebilmesi için incelenmesi gereken temel unsurlardan olduğu kabul edilmektedir.
Türk evinde planı oluşturan unsurlar odalar, sofalar ve merdivenlerdir. Odaların sayısı, şekil özellikleri ve yönü ise konut tasarımında uygulanacak plan tipinin meydana gelmesinde oldukça önemlidir. Sofanın şekli ve konumu ise plan tipini doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle Türk evi plan tiplerinin sınıflandırılmasında sofanın konut planındaki yeri esas alınmaktadır (Eldem, 1954). Bu durum sofasız, dış sofalı, iç sofalı ve orta sofalı plan tipi olmak üzere dört temel plan tipini ortaya çıkarmıştır (Çizelge 4.1).
Tüm plan tiplerinde oda konutun dış ortamdan en çok yalıtılan elemanıdır. Belirgin bir biçimlenişe ve elemanlara sahiptir. Giriş sekisi ve devamında yüklük duvarı, ocak duvarı, bir veya iki adet pencere duvarı odanın belirleyicileridir. Cumbalar odanın boyutunu, momentin azaltılması ile ahşabın taşıyıcılığını artırarak büyütmektedir. Konutun büyüklüğünü odaların büyüklüğünden daha çok, oda sayısı belirlemektedir. Odalardan biri konumu ve detaylandırılması ile özelleşmiş başodadır. Bu özellikler bağlamında Türk Evi’nin net bir plan şemasına sahip olması, rasyonel bir yapılanmanın varlığına işaret etmektedir. Bu yapılanmada modül kavramı yapının inşasında, kullanımında ve algılanmasında önemli katkılar sağlamaktadır (Yürekli & Yürekli, 2007).
Çizelge 4.1. Türk Evi Plan Tipleri (Eldem, 1954)
Sofasız Plan Tipi: Bu plan tipinde konutlar, odaların yan yana
gelmesi ile oluşmaktadır. Konutlar tek katlı ise odaların birbirleri ile bağlantısı önündeki kaldırım, tretuvar veya avlu ile; odalar üst katta olduklarında ise bağlantı balkonlar ile sağlanmaktadır. Bazı konutlarda odalar arasında eyvan da yer almaktadır. Genellikle iklimin sıcak olduğu güney bölgelerde bu plan tipi kullanılmıştır.
İki odalı sofasız plan tipi
Dış Sofalı Plan Tipi: Bu plan tipinde odalar sıralar halinde
dizilmiştir ve bu odalar bir sofa ile birbirlerine bağlanmıştır. Bu yerleşim düzeni dış sofalı plan tipinin en basit halidir. Bu durumdan farklı olarak sofanın bir ucuna köşk ilave edilmesi ve köşkün oda şekline girmesi, bu ilavelerin sofanın bir veya iki ucunda olması ile dış sofalar plan tipinde L ve U şeklinde bir veya iki kollu plan tipleri de meydana gelmektedir.
Dış sofalı sıra odalı plan tipi
İç Sofalı Plan Tipi: Plan tipi oluşumunda ikinci basamak olan
iç sofalı plan tipi, sofanın iki yanının oda sıraları ile çevrilmesiyle oluşmaktadır. Bu çözüm ‘karnıyarık’ olarak da adlandırılmaktadır. Bu plan tipi; odaların sofanın iki tarafına dizilmesi ile alan tasarrufu sağlarken, aynı zamanda dış duvarlardan da tasarruf etme imkânı sağladığı ve odalar arasındaki bağlantıyı da kolaylaştırdığı için tercih edilmiştir. Sofa, genellikle güneş ışığına veya manzaraya doğru yönelmiştir ve bunlardan faydalanabilmek için bu yöne oda konulmamıştır, bu durum sonucunda da sofa ana cephenin ortasına getirilmiştir. Bu nedenler iç sofalı plan tipinin kentlerde tercih edilmesine sebep olmuştur.
İkiyüzlü iç sofalı eyvanlı plan tipi
Orta Sofalı Plan Tipi: Bu plan tipinde sofa evin
merkezindedir ve dört tarafı oda sıraları ile çevrilidir. Sofanın aydınlık olması için oda sıralarının arasında eyvan şeklinde boşluk bırakılmaktadır. Sofaya açılan eyvan sayısının birden dörde kadar çıkarılabilmesi bu plan tipinin en zengin plan kompozisyonları oluşturulmasına imkân vermektedir. Bu nedenle büyük konak ve saraylarda diğer plan tiplerine göre daha çok tercih edilmiştir.
5. AFYONKARAHİSAR KENTİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ VE GELENEKSEL AFYONKARAHİSAR KONUTLARI
Bu bölümde çalışma alanı olarak belirlenen Afyonkarahisar kenti hakkında araştırmalar yapılarak kentin konumu, tarihi ve coğrafi özelliklerine ait veriler elde edilmiştir. Ayrıca geleneksel Afyonkarahisar konutları yerinde yapılan tespitler ile incelenmiştir. Bu sayede çalışmanın yapıldığı kent ve alan hakkında bilgi edinilmesi, geleneksel sivil mimarlık örneklerinin ayrıntılı bir şekilde anlaşılması sağlanmıştır.