Doğal aile planlaması, eĢlerin doğurganlık bilinci ile hamileliği önlemeyi veya hamile kalmayı sağlayan bazı kuralları birlikte uygulama olarak tanımlanmaktadır.138
Dünya sağlık örgütü, doğal aile planlamasını, âdet döngüsünün doğurgan ve doğurgan olunmayan dönemlerindeki doğal belirtilerin gözlemlenerek, hamileliğin
138
Zerrin KurĢun, Doğal Bir Aile Planlaması Metodu Olan Standart Günler Yöntemi‟nin Etkiliğinin
ve Yöntemden Memnuniyetinin Değerlendirilmesi, (Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal
48
planlanması ya da hamilelik istenmiyorsa doğurgan dönem boyunca cinsel iliĢkiden kaçınma ile gebeliğin önlenmesi yöntemi olarak ifade etmektedir.139
Geleneksel doğum kontrol yöntemleri; geri çekilme, takvim metodu, bazal vücut ısısı, vaginal akıntı değiĢimi (servikal mukus), emzirme (laktasyonel amenore) doğal metotlar olarak ifade edilmektedir. Ayrıca günümüzde kadının gebe kalma günlerini saptamak üzere bir takım kimyasal ve hormonal testlerden de yararlanılmaktadır.140
Bu yöntemlerde ilaç ve alet kullanılmaması, ekonomik, kolay olması, dinî ve ahlakî değerlere aykırı olmaması sağlığa zarar vermemesi, tüm çiftler tarafından uygulanabilir oluĢu bu metotların olumlu özellikleri olarak zikredilmektedir.141 Doğal metotlarda erkeğin kullandığı tek yöntem azil iken kadının kullandığı metodun daha fazla olduğu görülmektedir.
1.3.1. Kadına Ait Yöntemler
1.3.1.1. Ovulasyon Metodu (Servikal Mukus)
Bu yöntem kadının âdet döngüsü süresince her gün rahim ağzı salgısını (servikal mukus) kontrol etmesine dayanmaktadır. Âdet kanaması bittikten sonraki birkaç gün içinde akıntı görülmez. Yumurtlama döneminde akıntının arttığı, inceldiği, renginin ĢeffaflaĢtığı, elastik ve kaygan oluĢu, vajinada ıslaklığa sebep olmaktadır. Bu günler doğurganlığın yüksek olduğu zaman dilimini göstermektedir. Dolayısıyla bu dönemin ilk gününden baĢlayarak, akıntının bitiminden sonraki üç güne kadar cinsel iliĢkiden kaçınmak suretiyle gebelikten korunabileceği ifade edilmektedir. 142
1.3.1.2. Bazal Vücut Isısı
Kadınlarda yumurtlama gerçekleĢtikten 1-2 gün sonra salgılanan progesteron hormonunun vücut ısısını 0,2-0,5°C yükselttiği ve sonraki âdet kanamasına kadar bu ısıda tuttuğu belirtilmektedir. Yumurtlama muhtemelen ilk ısı yükseliĢinden önceki
139
Esma Özçelik, Doğal Aile Planlaması Yöntemleri, http://turkishfamilyphysician.com/wp- content/uploads/2017/03/JTFP-2016-3-dogal-aile-planlamas%C4%B1-yontemleri.pdf, eriĢim: 16.03.2018.
140
Hatice KurtuluĢ, Aile Planlaması Danışmanlığı Verilmesinin Yöntem Seçimine Etkileri, (Ġstanbul: Sağlık Bakanlığı Dr. Lütfi Kırdar Kartal Eğitim AraĢtırma Hastanesi Aile Hekimliği, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2009), 38.
141
Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Cinsel Sağlık ve
Üreme Sağlığı, Aile Planlaması Danışmalığı Katılımcı Kitabı, (Ankara: 2009), 211. 142
49
gün gerçekleĢmektedir. Kadın bu dönemde yataktan kalkmadan önce aynı saatlerde ateĢini ölçerek sonuçları bir çizelgeye kaydettiği yöntemdir. Bu sonuçlara göre vücut ısısının arttığı andan itibaren 3 gün sonrasına kadar cinsel perhiz uygulanarak korunma sağlandığı belirtilmektedir.143
1.3.1.3. Takvim Metodu
Âdet döngüsü düzenli olan kadınlar için uygun olduğu belirtilmektedir. Kadının âdet dönemi içerisinde hamile kalma ihtimalinin yüksek olduğu günleri belirlemesi ve bu günlerde cinsel iliĢkiden sakınarak gebeliği önleme yöntemi olarak tanımlanmaktadır.
Bu yöntem yumurtanın 24-48 saat, spermin de rahimde 72 saat canlı kalabileceği varsayımı üzerine kurulmuĢtur. Beklenen âdet tarihinden 12-14 gün geri giderek muhtemel yumurtlama tarihi hesaplanır. Bu tarihin 2 gün öncesinden 3 gün sonrasına kadar yaklaĢık 5 gün boyunca eĢlerin cinsel perhiz uygulayarak korundukları metoda denilmektedir.144
1.3.1.4. Emzirme ile Gebeliğin Önlenmesi (Laktasyonel Amenore)
Doğum sonrası prolaktin hormonunun yükselmeye baĢladığı ve anne bebeğini emzirdiği süre içerisinde bunun devam ederek yumurtlamayı önlediği dolayısıyla gebeliği engellediği belirtilmektedir. Ancak bu engelleme süreci, bebeğe ek gıda verilmemesi, sık ve uzun emzirme, bebeğin ilk 6 ayında ve annenin âdet görmemesi durumunda gerçekleĢtiği ifade edilmektedir.145
1.3.1.5. Elle Muayene Yöntemi (Servikal Palpasyon)
Kadının, çömelmiĢ ya da ayaktayken kendi kendine elle muayene etmesi (palpasyonla) suretiyle rahim boynundaki (serviks) değiĢiklikleri hissederek doğurgan olunan ve olunmayan günleri saptaması olarak ifade edilmiĢtir.
143
Mehmet Zeki Bereket, MR, (Menstrüel Regülâsyon) için Başvuranlar Kadınlarda Danışmanlık
Eğitimi Hizmeti Öncesi ve Sonrası Doğum Kontrol Yöntemlerinin İncelenmesi, (Ġstanbul: Sağlık
Bakanlığı, ġiĢli Etfal Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi, Aile Hekimliği Koordinatörlüğü, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2009), 41.
144
KurĢun, Doğal Bir Aile Planlaması Metodu Olan Standart Günler Yöntemi‟nin Etkiliğinin ve
Yöntemden Memnuniyetinin Değerlendirilmesi,14. 145
50
Bu süreçte yumurtlamadan 4-5 gün önce rahmin vajinaya açıldığı kısımda (serviks) yumuĢama baĢladığı rahim ağzının açıldığı ve daha akıntılı olduğu belirtilmektedir. Bu durum gebe kalma döneminin baĢladığını göstermektedir. Dolayısıyla bu zaman diliminde cinsel iliĢkiden uzak durularak korunmanın sağlanacağı ifade edilmektedir.146
Kadınların yukarıda zikredilen doğal yöntemlerden kendine uygun olanı tercih etmek suretiyle sağlığına zarar verici etkilerden uzak bir Ģekilde gebelikten korunabileceği görülmektedir. Aynı zamanda doğurgan olduğu zaman dilimlerini bilmesi çocuk sahibi olma güçlüğü çeken kadınlar için yol gösterici olması bakımından son derece önemli olduğu söylenebilir.
1.3.2. Erkeğe Ait Yöntem: Geri Çekilme (Azil)
Ġnsanoğlunun ilk keĢfettiği en eski doğum kontrol metodunun azil olduğu bilinmektedir. Azil, cinsel iliĢki sırasında boĢalma öncesinde erkeğin, penisini vajinadan çıkararak menisini dıĢarı boĢaltması olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca ülkemizde en çok tercih edilen doğum kontrol yöntemlerinden biri olduğu ifade edilmektedir.147
Cinsel iliĢkiyi kesintiye uğratabileceği ve tamamen koruma sağlamaması olumsuz etkiler olarak belirtilmektedir. Erkeğin aile planlamasına iĢtirakini sağladığı ve yan etkisinin olmayıĢı da olumlu etkiler olarak ifade edilmektedir.148
Kadın ve erkeğin uyguladığı doğal yöntemlerin sağlığa zarar vermemesi insan hayatını riske atmaması ve kalıcı olarak gebeliğe engel olması son derece önemlidir. Bu sebeple mümkün mertebe doğal yöntemlerin uygulanması gerektiği söylenebilir.
Günümüzde tıbbın ilerlemesi ve ilaç sanayisinin geliĢmesiyle birlikte modern doğum kontrol yöntemlerinin çeĢitliliği ve kullanımı da yaygınlaĢmıĢtır. Kullanılan bu yöntemlere değinilerek insan sağlığına olumlu ve olumsuz etkileri incelenecektir.
146
KurĢun, Doğal Bir Aile Planlaması Metodu Olan Standart Günler Yöntemi‟nin Etkiliğinin ve
Yöntemden Memnuniyetinin Değerlendirilmesi, 14. 147
Filiz, BaĢaraner, Üreme Çağındaki Kadınların Amenoreye Bakışı ve Amenore Yapan Doğum
Kontrol Yöntemleri Hakkındaki Bilgi ve Tutumları, (Ġstanbul: Sağlık Bakanlığı HaydarpaĢa
Numune Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi Aile Hekimliği, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2006), 9.
148
Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Aile Planlaması
51