Gelenekçi ve Çağdaşçı Çizginin Mukayesesi

Çağdaş dönemde ulûmu’l-Kur’ân anlayışları yukarıda kısaca ifade etmeye çalıştığımız gelenekçi ve çağdaşçı yaklaşımlar üzerinden şekillenmiştir. Gelenekçi tavır, Hz. Peygamber’den başlayan sahabe ve tabiin ile sürdürülen ve ulema tarafından okunan süreci merkeze koymuştur. Çağdaşçı yaklaşım ise doğrudan ilk dönemi referans alarak aradaki süreci gereksiz ve hatta geri kalmışlık sebebi olarak görmektedir.169 _{Bu noktada,}

çağdaş dönem içerisinde mütalaa edilmesi sebebiyle her iki bakış açısının da belirli noktalarda değişime uğradığını söylemek mümkündür.

Gelenekçi tutum çerçevesinde “olan” ile “olması gereken” arasındaki ayrım net bir şekilde ortaya konmuş, Hz. Peygamber’den günümüze kadarki süreç bir bütünün farklı parçaları halinde mütalaa edilmiştir. Bu zaman çizgisinin bazı parçalarında İslam medeniyetinin asıllarına -ki bunlar geleneksel okuma biçimleridir- sahip çıkılarak “olması gereken” şekliyle muhafaza edilmiş, bazısında ise bu koruma tam olarak gerçekleşememiştir. Diğer bir deyişle İslam medeniyeti en baştan beri süregelen bir anlama biçiminin devinimine matuf biçimde doğrusal bir hareket halindedir. Bu hareketi korumak, geleneksel anlama biçimlerini “olması gereken” biçimde aktive etmekle mümkündür. Haddizâtında tarihsel süreçte bu aktivasyonun sağlandığı zaman dilimleri İslam medeniyetinin gelişim gösterdiği dönemlere tekabül etmektedir.

Bu minvalde geleneksel çizgi, ulûmu’l-Kur’ân’ı, yüzyıllardır Kur’ân’ın anlaşılmasına yardımcı olan ilim dalı olarak telakki etmektedir. Buna göre, Kur’ân ile empati kurmak, metnin anlatmak istediğini kavramının yegâne yoludur.170 _{Bu da, ilk}

dönemden itibaren şekillenen geleneği merkeze koymak anlamına gelmektedir. Bu

168 _{Ebû Zeyd, “Kur’ân’a Edebî Yaklaşım Çıkmazı”. Çev. Nihat Uzun. Dinbilimleri Akademik Araştırma}

Dergisi, 12/3 (2012): 275.

169 _{Paçacı, Çağdaş Dönemde Kur’ân ve Tefsiri Ne Oldu?, s. 18.} 170 _{Paçacı, Çağdaş Dönemde Kur’ân ve Tefsiri Ne Oldu?, s. 7.}

54

noktada geleneksel düşüncenin araştırma konusu haline getirdiği ve aşmaya çalıştığı husus, bu bakış açısının zamana ve bağlama uygun biçimde nasıl yenileneceğidir. Zira Kur’ân’ın anlaşılması bu geleneğin anlaşılmasıyla mümkün olabilmektedir. Sonuç olarak “olan”, “olması gereken”e göre yeniden tespit edilmeli ve sürece dâhil edilmelidir. Bu da her ne kadar farklı bir hüviyete bürünmüş olsa da “olan”ı “olması gereken”in dili ve kavramlarıyla yeniden inşa etmeyi gerektirmektedir.

Geleneksel çizgi teoride işlevsel görünse de pratikte vermesi beklenen ürünleri ortaya koyamamıştır. Nitekim çağdaşçı çizginin çıkış noktası, geleneksel çizginin iddia ettiği ve doldurması gereken boşluğu olması gerektiği gibi dolduramadığı iddiasıdır. Geleneksel çizginin ürünlerine baktığımızda ulûmu’l-Kur’ân konularını tefsir usûlüne entegre etme çabasını görmek mümkündür. Bununla birlikte günümüzde dahi tefsir usûlüne dair tartışmalar çok çeşitli alanlarda son bulmuş değildir. Kur’ân araştırmalarının doğası gereği net çizgiler ve kaideler koyulamamasının yanı sıra geleneksel tavrın ulûmu’l-Kur’ân literatürü çerçevesinde belli başlı kurallar belirleyememesi de bu durumun bir sonucu olarak görülebilir. Zürkânî ve Subhî es- Sâlih gibi çağdaş dönemde yaşamış geleneksel çizgi mensupları Kur’ân’ı anlamaya yönelik birtakım problemlerin varlığını kabul etmiş ve tefsir usûlünün boşluklarını yeni okumalarla doldurulabileceğini savunmuşlardır. Bununla birlikte varılan son noktada gelenek üzerine inşa edilmiş yeni sorunlara cevaplar üretebilen bir tefsir usûlünün ortaya konulamadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Çağdaşçı yaklaşım, içinde bulunulan durumu asıl olarak kabul etmek suretiyle geleneği problematize etmiştir. Bu tavır, mevcut durumdan yola çıkarak geleneksel ulûmu’l-Kur’ân’ın konumunu tayin etmeye çalışmış, bu ilmin imkânlarını tartışmaya açmıştır. “Olan”ı verili şekilde kabul ederek “olması gereken” ile eşdeğer gören bu tutum, günümüz şartlarını doğruluk ölçütü olarak varsaymıştır. Bu fikrî arka plan ile “eşik”ten geçen çağdaşçı düşünür, İslam düşüncesinin içinde bulunduğu “geri kalmışlık” ile Kur’ân’ı geleneksel anlayış çerçevesinde mütalaa etmenin bir sonucu olarak ortaya çıktığını düşündüğü yanlış din anlayışı arasında bir sebep-sonuç ilişkisi kurmuştur. Bu itibarla İslam düşüncesinin geri kalma sebebi, Kur’ân’ı bir çözüm kaynağı olarak değil, daha fazla problemin ortaya çıkmasına sebep olacak biçimde okumaktır. O halde geleneksel ulûmu’l-Kur’ân anlayışının üzerine inşa edildiği fikirler

55

yetersiz yahut zaman kaybıdır, Kur’an ve Kur’an ilimleri yeni bir okumaya tabi tutulmalı ve en baştan gözden geçirilmedir. Bu gözden geçirme Abduh’ta Kur’ân’ı hayat rehberi olması açısından ele alma anlamına gelirken, Ebu Zeyd’in de beslendiği kaynak olan Emîn el-Hûlî’de edebî tenkit metodu olarak ortaya çıkmış, Fazlurrahman ve Arkoun gibi düşünürlerde ise tarihsel alan ile ilişkilendirilmiştir. Sonuç olarak çağdaşçı tutum için Kur’ân’ın nüzûl dönemi nihâi çözümün kaynağıdır, aradaki süreç ise ya geri kalmışlığın sebebi olan ve yok sayılması gereken ya da tarihsel süreçte görevini tamamlamış bir dönemdir.

Çağdaşçı düşünce ana problemi geleneğin Kur’ân’ı hangi noktalarda yanlış okuduğu üzerine inşa ettiğinde önünde geniş bir eleştiri alanı açılmaktadır. Bu düşüncenin gelenek mirasını Kur’ân etrafında fakat onu anlamaya dair bir usûl geliştirmekten uzak şekilde görmesi onun yeni usûl arayışındaki başlangıç noktası olmuştur. Bu minvalde kimi zaman batı düşüncesindeki dönüşüm onlar için örneklik teşkil etmiş, modern bilimler ışığında çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. Çağdaş dönemde ortaya çıkan söz konusu iki yönelişi en temelde birbirinden ayıran da budur. Geleneksel çizgi, geleneksel düşünce yapısını “olması gereken” olarak kabul ettiği için “olan”ı problem haline getirmiş, çağdaşçı çizgi “olan”ı “olması gereken” şeklinde algıladığı için geleneksel düşünce yapısını sorunlu bulmuştur. Bu noktada geleneksel tavır, tevarüs edilen mirası yeni bir okuma ile usûl haline dönüştürmeye çalışırken, çağdaşçı tavır bu literatürün sunduğu teklifi bir usûl olarak görmemekte ve yeni anlama yöntemleri geliştirmeye çalışmıştır.

Geleneği asıl olarak kabul eden geleneksel çizgi, çağdaşçı bakış açısı tarafından anlamsız görülmekte ve yok sayılmaktadır.171 _{Kur’ân’ı nihâi şekilde tüm İslami ilimler}

içerisindeki sorunların çözüm kaynağı olarak görmek, ilk dönem itibariyle şekillenen İslami ilimler tasnifindeki Kur’ân tanımıyla doğrudan çelişmektedir. Bu durumda tefsir ve ona bağlı olarak ulûmu’l-Kur’ân, geleneksel dönemde sahip olduğu mevzusu, mebâdî, mesâil ve makâsıdını aşacak biçimde yeniden tanımlanarak diğer ilimlerin

56

uygulama girmek durumunda bırakılmıştır. Bu da birçok konuda fıkıh ve kelamı doğrudan işlevsiz hale getirilecektir.172

Çağdaş dönemde ortaya çıkan Abduh, Emin el-Hûlî, Halefullah, Fazlurrahman ve Arkoun gibi sözü edilen düşünürler çağdaşçı bakış açını benimsemişlerdir. Sosyal, edebî ve tarihsel yöntemlerle yeni bir usûl iddiası ortaya koymaya çalışan bu düşünürler kendi metotlarını çağdaşçı çizgi çerçevesinde Kur’ân’a tatbik etmişlerdir. Asıl konumuz olan Nasr Hâmid Ebû Zeyd’de söz konusu sosyal, tarihsel ve edebî yaklaşımlardan belli oranlarda etkilenerek kendine özgü bir yöntem teklifinde bulunmuştur. Onun yöntem teklifi Kur’an ilimlerinin kapsamlı bir eleştirisi üzerine bina edilmiştir. Aşağıdaki başlıklarda, çağdaşçı çizginin önde gelen temsilcilerinden olan Nasr Hâmid Ebû Zeyd’in Kur’an eleştirisi ve yöntem teklifi ele alınacaktır.