Güzellik

filozoflar vardır. Bu yazarlara göre “sanat meselesi” tek baĢına anlaĢılamaz; yalnızca “estetik” deneyimle iliĢkilendirildiğinde anlam kazanır; çünkü bir sanat yapıtının ne olduğu ancak ve ancak “estetik” adı verilen özel bir deneyim yoluyla kavranabilir. ġu durumda, estetik sanat kuramcıları için “sanat kuramı” ile “estetik kuramı” arasında kesin bir fark var demektir; aslında ilki ikincisine bağlıdır. Bu görüĢ açısını benimseyen filozoflar sanatı bir estetik deneyim aracı olarak görürler ve formüle ederler: “Güzellik nesnelerin doğasında, böyle tepkiler uyanmasına neden olan özgül nitelikler var mıdır?” (Bolla 2006: 18)

19. yy‟da Hegel‟in etkisiyle, estetik daha çok sanatsal güzelliği ve sanatın anlamını araĢtıran bir disiplin haline gelmiĢtir. Estetik öğreti, Nietzsche‟ye göre, etkin bir bakıĢ açısı seçerek sanatla yaĢamı uzlaĢtırmaya çalıĢan bir öğretidir; ona göre, gerçek bir estetik iki temel ilkeyi göz önünde tutmalıdır:

1) Sanat bir eğlence değil, yaĢama katlanmanın en yüksek ve tek doğal biçimidir:

“Varoluş ve dünya ancak estetik bir olay oldukları ölçüde öncesiz-sonrasız olarak doğrulanabiirler”.

2) Olası tek estetiğin, alımlayıcı bakımından kurulması gerekir (Bozkurt 2000: 33-

34).

2.2. ESTETĠKTE KULLANILAN KAVRAMLAR

2.2.1. Güzellik

Estetik, “sanat felsefesi” ya da “güzellik felsefesi” olarak adlandırılabilmektedir. Dolayısıyla bugün estetiğin en temel kavramı, güzelliktir (Ergün t.y: 4). Ancak estetik daha önce de bahsettiğimiz gibi yalnızca sadece güzel üzerine kurulu bir bilim değildir. Güzelin bilimi Ģeklinde tarif edilmekle birlikte zaman zaman çirkin, zarif, iyi, hoĢ gibi kavramlarla da tartıĢılan bir bilim olmuĢtur. Kagan‟ın ifadesiyle, doğada kendi idealine uygun düĢen Ģey insan için güzel, karĢıt düĢen Ģey ise çirkindir (Kagan 1993:135).

Estetiğin isim babası olan Baumgarten‟in güzeli, duyusal bilginin doğruluğu ve yetkinliği olarak kabul ettiğini daha önce belirtmiĢtik.

Birçok filozof güzellik hakkında kendi düĢüncelerini ifade etmiĢler; fakat ilk kez bir güzellik kavramı ortaya koyan Platon‟dur (MÖ 429-347). Platon‟da güzellik, daha çok bir güzellik felsefesidir. Platon aynı zamanda ilk metafizik güzelliği ortaya koyan kiĢidir. Grek estetiğinin ilk kavramı olan güzel için, Platon “Güzel nedir?”

21

sorusunu sorarak güzele felsefi açıdan yaklaĢmıĢtır. Plotinos Grek felsefesinin doruk noktasıdır. Plotinos‟un felsefi anlayıĢı, Plotinos öncesi Grek felsefesinin gizemli estetik anlayıĢının derinliklerindedir. Plotinos‟a göre, insan kendisini sürekli olarak yetkinleĢtirerek beden güzelliğinden, ten, us ve tanrı güzelliğine yükselebilir. Plotinos, her geçiĢ sırasında bir arınmanın yaĢandığını; güzel ile erdemin de eĢ olduğu saptamasında bulunur (Demir 2003: 36).

Heraklitos ve Empedokles‟de de rastlanan evrende bir uyum ve ahenk bulunduğu görüĢü, Pythagoras‟ta daha belirgin hâle gelmiĢtir. Pythagoras, evrendeki düzeni matematikle ve musikiyle de bağlantılandırarak kosmosu harmonik bir bütünlük ve dolayısıyla da estetik tarzda izah eden ilk düĢünür olarak kabul edilebilir (Tunalı 1976‟dan akt. Özden 2001).

Alman idealistlerinden Shelling‟e göre de subjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir eserde yansıyan Ģey güzelliktir. Hegel‟de ise güzellik tekrar bir “ide” seviyesine yükselir. Ġde, hem doğru hem de güzeldir. Güzellik idesi kendisini sanat eserlerinde gösterir. Th. Vischer, estetiği “güzelin bilimi” olarak almakta ve güzeli de “idenin görünüĢe çıkması”, duyular tarafından algılanır hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır. Ġde ile görünüĢü arasındaki uyum güzeli, uyumsuzluk ise çirkinliği ortaya çıkarır. Vischer, tabiat güzelliğini de bir güzellik olarak kabul eder ve hatta sanatı; tabiatın objektif güzelliği ile insan hayal gücünün subjektif güzelliğinin birleĢmesi olarak tanımlar. VaroluĢçu (existansiyalist) filozoflardan Martin Heidegger‟e göre ise, güzellik “varlığın aydınlanmasıdır, doğruluktur.” Ancak bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, gerçek doğruluktur; varlıkların içindeki doğruluktur. Varlıkların gizli olan yapısını herkesin görebileceği Ģekilde açığa çıkarmak, güzeli ortaya koymaktır (Ergün t.y: 5).

Yukarıdaki gibi, güzeli bir “ide”, bir ülkü olarak alan metafizik güzellik anlayıĢlarının yanında, güzeli psikolojik olarak alıp değerlendirenler de vardır. Th. Lipps, güzeli bir insanın haz duyduğu, kendisini özgür hissettiği biçim olarak algılıyor. Oysa fenomenciler bunu kabul etmiyorlar. Onlara göre güzellik, seyredene bağlı olmayan, güzel olan varlığın yapısında temellenen bir özelliktir. Güzel bir Ģey, onu güzel gören olmasa da güzeldir. Güzellik ide de değildir, gerçeklik de; güzellik gerçeğe dayanır ama onun aĢar. N.Hartman, güzelliğin genel ve tümel bir metafizik varsayımdan çıkartılması yerine güzel varlıklardan, ontolojiden çıkartılması gerektiğini söyler (Ergün t.y: 5).

22

Timuçin‟e göre (2000: 57) ise, estetikte güzel olan değerli olandır, buna karĢılık değersiz olan çirkindir.

Güzellik, çağdan çağa, toplumdan topluma ve insandan insana, hattâ insanın yaĢına, mesleğine, içinde bulunduğu sosyal ve psikolojik duruma göre değiĢen bir değerdir. Zaten insan gerçek bir dünyada kendi koyduğu, yaygın kabul gören değerleriyle yaĢar. Bilgilerimizi düzenleyen doğruluk değerleri, ahlâkımızı düzenleyen iyilik değerleri ekonomimizi ve pratik hayatımızı düzenleyen yararlılık değerleri ve estetik hayatımızı düzenleyen güzellik değerleri vardır. Bu değerleri ortaya koyan, bir Ģeyi iyi, güzel yapan insandır (Ergün t.y: 4).

Güzel bir nesnenin insanı çekmesinin sebebi, insanın doğuĢtan getirdiği güzellik duygusuna hitap etmiĢ olmasıdır. Ġnsan, hayatta önüne çıkabilecek güzel nesnelere karĢı potansiyel bir eğilime sahip olarak dünyaya gelir. KarĢılaĢacağı güzel nesneler onun bu eğilimini besler ve canlandırır (Duymaz 2005: 452).

“Sanat ne için vardır?” sorusunun cevabı insanın güzeli arama isteğiyle ilgilidir. Estetik açıdan güzel olgusunun farklılığı insan toplulukları arasında zaman içinde değiĢim göstermesi estetik algılamalarda farklılaĢmaları göstermektedir. Sanat tarihinden bilindiği gibi bir zaman güzel olarak tanımlanan objeler, baĢka bir zaman ve yerde güzel olarak kabul görmemekte veya ret edilmektedir. Sonuçta estetik farklılıklar da göz önüne alınarak, sanatın daha geniĢ açıdan değerlendirildiği sosyal, kültürel ve kiĢisel değerlerin, anlamların değiĢimler gösterdiği insanlara öğretilmeli ve düĢündürülmelidir (Gökay 1998).

Tolstoy‟un ifadesiyle; güzelliğin bütün estetik tanımları iki temel düĢünce etrafında toplanabilir. Ġlki; güzelliğin, bağımsız varlığı olan, kendi kendine var olmuĢ bir Ģey olduğu düĢüncesidir. Yani güzellik, mutlak mükemmelliğin, ideanın, ruhun, iradenin ya da Tanrı‟nın tecellilerinden biridir. Diğeri ise; güzelliğin bizim algıladığımız ve kendi adına özel bir fayda amacı taĢımayan bir tür zevk olduğu düĢüncesidir (Tolstoy 2000:161).

Alman düĢünürü Friedrich Schiller için de güzel, kalokagathia anlamında ahlaksal olanın simgesi olarak anlaĢılır (Tunalı 1996).

Turan Koç,İslâm Estetiği adlı eserinde güzelin ne olduğunu daha iyi anlamak için nelere “güzel” dendiği üzerinde durmuĢtur. Söz gelimi, Sultan Ahmed ÇeĢmesi güzeldir. Süleymaniye Camii muhteĢem ve uludur ve bu caminin çinileri veya çeĢmenin muslukları zarif ve sevimlidir. Kısaca güzellik, zarafet, azamet, yücelik ve ululuk hep birlikte, bir Ģekilde algılanabilir bir ölçü ve âhengi dile getiren ve bize

23

bediî bir zevk veren estetik değerlerdir. Güzel denen Ģey, yaygın kullanımıyla zevkin kontrolünden geçmiĢ, doğrudan doğruya kavradığımız ve zihnimizi de tatmin eden bir âhenk ve mükemmelliktir. Muazzam ve muhteĢem olan karĢısında ise ağırlıklı olarak, bizde o Ģeyi ortaya koyan irade ve kudretin olağanüstülüğüne karĢı bir hayranlık duygusu uyanır. Zarif ve Ģirin bir Ģey karĢısında da daha baĢka, yani onu okĢamamızı telkin eden duyguların etkisi altında kalırız. Trajik ve dramatik olan olgu ve olaylar karĢısında ise daha da farklı, ama yine de estetik boyutu olan birtakım duygu ve düĢüncelerin ağırlığını hissederiz.

Koç, güzelliğin Ġslam‟ın özünde yatan bir değer olduğunu ve bu bakımdan da son derece önemli olduğunu belirtmiĢ, Gazali ve Ġbn Sina‟nın güzellik hakkındaki görüĢlerine değinmiĢtir. Gazali ve Ġbn Sina‟ya göre, güzelliğin özü mükemmelliğin kabul ve teslimidir ve her Ģeyin kendine göre bir mükemmellik Ģekli ya da tarzı vardır. Ama dıĢ güzellik, bir Ģeyin gerçek güzelliği konusunda sadece bir rehberdir. Göz sadece dıĢ güzelliği algılayabilir; bir Ģeyin özüne nüfuz etmek ise kalbe ait bir özellik ve hatta ayrıcalıktır. Mükemmellik veya kusursuzluk, tenasüp ya da uyum bedahet ya da açıklık, bilindiği gibi tecrübe dünyasının nesnel özellikleridir ve burada bilginin de önemli bir yeri vardır. Güzelliğin anlamının bir parçası olarak “zevk alma” ise mahiyeti gereği sübjektif unsuru oluĢturur; yani zevk alma ya da beğenme tecrübe edilen nesnenin değil, tecrübeyi yaĢayanın bir özelliğidir. Güzellik sevgisi, güzelliği idrakin peĢinden alınan hazdan dolayı değil, güzelliğin bizatihi kendisinden dolayı olduğu zaman bir anlam ifade eder.

2.2.1.1. Doğada güzel sanatta güzel kavramı

Güzeli en geniĢ anlamıyla, hem tabiatta hem de sanatta âhenkle ifadenin mükemmel bir buluĢması Ģeklinde tanımlayabiliriz. Böyle bir buluĢmanın duyu, duygu ve düĢünme yetilerimizi birlikte etkilemek gibi bir gücü vardır. Güzel, bizim duyusal algılayıĢ, zihnî kavrayıĢ, ulvî temayül ve duyarlılıklarımızı tatmin eden bir Ģeydir. Duyularımızın, kalbimizin ve derin düĢünme gücümüzün birlikte tatmin edildiği, zevk aldığı durumlarda mükemmel bir güzellik tecrübesiyle baĢ baĢayız demektir. Daha açık bir ifadeyle, bir Ģey bizde ne ölçüde geniĢ hayal, haz duygusu, derin düĢünce ve yüksek heyecan uyandırıyorsa o ölçüde güzeldir. En büyük güzellik bizi varlıkla buluĢturan, âlemin estetik yönlerini bize açarak onunla aramızda bir yakınlık oluĢturan ve bize ait olduğumuz kaynağı hatırlatan güzelliktir. Böyle bir güzellik duygusunu uyarmada tabiat kadar sanat da önemlidir (Koç 2010: 69).

24

Genellikle düĢünür ve estetikçiler, doğa güzelliği ile sanat güzelliği arasında kesin sınırlar çizmektedir. Sanat güzelliğini doğa güzelliğinin üstünde tutmaktadırlar. Kimileri daha da ileri gidip doğa güzelliğini kavramanın; ancak sanat güzelliği ile eğitsel bir yetiĢmeden sonra olanak kazanabileceğini öne sürüyorlar. Sanatın kiĢiyi doğaya, doğa güzelliğine götürdüğünü, sanatın kiĢiyi doğa güzelliğini kavramaya doğru eğittiğini dile getirmektedirler (Tunalı 1996: 200-201).

Tunalı (1996: 201), doğadaki güzellikleri fark edebilmek için, belli bir estetik tavra ulaĢmak gerektiğini bu tavrı ise insanın ancak sanat yoluyla, sanat eğitimiyle elde edebileceğini savunmaktadır.

Natüralistlere göre bir doğa güzelliği vardır ve bu, sanat için bir model, bir örnek olmalıdır. Sanat, ancak doğayı taklit (mimeris) olabilir. Dolayısıyla doğa güzelliği sanat güzelliğinden önce gelecek ve ona kılavuzluk edecektir. Aristoteles‟e göre de, sanatın objesi doğadır. Ancak doğa her zaman güzel değildir ve bazı çirkin ve feci doğa manzaraları sanat eserlerine yansıtıldığında orada güzel olabilir. Impressionist sanatçılar, doğa güzelliğinin sanat için önemsiz olduğunu vurgulamak için çirkinliklerin resimlerini yapmıĢlardır. Kant, Hegel, Croce, Lukacs gibi düĢünürler doğa güzelliği ile sanat güzelliğini birbirlerinden ayırmıĢlardır (Ergün t.y: 5).

Hegel ( TaĢdelen 1995‟ten akt. Ergün t.y.) ise, güzeli doğadaki güzel, sanattaki güzel diye farklı bir bakıĢ açısıyla ele almıĢtır. Sanattaki güzeli doğadaki güzelden üstün tutmuĢtur. Güzelin sınırını sanattaki güzel olarak belirleme, bir bilim olma yolundaki estetik için önemlidir. B.Croce de konuyu estetik bakıĢ açısından ele alır. Genelde doğa güzelliği estetik dıĢı bir Ģeydir; ama onun hoĢa giden, bize zevk veren yönlerini bir estetik obje olarak görüyorsak, o doğa parçası güzeldir. Yani güzelliğin kaynağı doğa ve madde dünyası değil, insanın kendi iç dünyasıdır. Çünkü insan çevreye bakarken bir hayvan gözüyle bakmıyor; onun psikolojik durumu, yaĢı, mesleği, ümitleri, hayalleri vs. bakıĢa etki etmekte, onun güzel veya çirkin görmesini etkilemektedir (Ergün t.y: 5).

Ġdealist estetiğe göre, sanat güzelliği doğa güzelliğinden üstündür ve onu konu aldığında yüceltir. Buna karĢı olan materyalist estetik görüĢüne göre ise, güzellik her Ģeyden önce organik hayatın içinde, doğadadır. Sanat eseri doğaya dayalı olmalıdır. Ancak güzellik üretim iliĢkileri içinde oluĢan toplumsal bir değerdir. Resimde romantizm akımının büyük ustası E. Delacroix (1798-1863) “Biz romantik olduktan sonra dağlar güzelleĢti.” diyor. Buna benzer Ģekilde Kant da “Doğa, bir sanat eseri olarak görüldüğü zaman güzeldir.”, demektedir (Ergün t.y:5).