Günümüzde Özellikle İngiltere Başta Olmak Üzere Çoğu Avrupa Ülkesinde Hasta Haklarının Uygulaması

Demokrasinin ve hukukun yönetimde yansımasının ilk örneklerlini gördüğümüz İngiltere hasta hakları konusunda oldukça etkili sistem izlemektedir. Hasta Hakları Bildirgesi hazırlamış bildirgenin temel prensibi “Klinik gereksinim temelinde ve ödeme imkânına bağlı olmadan herkes için kapsamlı bir hizmet”34

olmuştur. Bu bildirge ile teshiş tedavi hakkı, kişiye sunulması gereken saygı ve itibar durumları garanti altına alınmıştır. Bu bildirgeden önce İngiltere’deki hasta hakları uygulamasının içeriğinde tedavi hakkı birinci sırada gelmektedir. Hasta her şekilde tedavi olma hakkına ulaşmada özgürdür. Bu hak kişisel bir haktır doktor hastanın tedavisinden sorumludur şayet hasta doktoru ile anlaşamaz ise doktorunu değiştirme hakkına sahiptir bazen hastalar hekimin tedavi şeklinde tatmin olmamaktadır. İkinci olarak bilgilendirme hakkı gelmektedir. Hekim tedavi sırasında oluşabilecek her türlü komplikasyonlar için hastasını bilgilendirmesi gerekir özellikle bu haklar hem hasta hakları bildirgesinde hem de yasalar çerçevesinde güvence altına alınmıştır. Üçüncü olarak onay hakkından söz edebiliriz: Hastanın tıbbı işlem için onay vermesinin ancak yeterli bilgilendirme sonucu olabileceği ibaresine dayanmaktadır. İngiltere’de yazılı

onay alma zorunluluğu yoktur ancak herhangi bir cerrahi yada anestezi alınması gereken bir müdahalede yazılı olarak onay alınması tavsiye edilmektedir. İngiliz Tabipler Birliği hastaneye girişten çıkışa kadar alınan onam belgelerin yetersiz olduğu görüşündedir. Acil durumlarda ise hastanın durumu uygun değilse rıza işlemi gerçekleşmeden müdahale yapılmasında herhangi bir mahsur yoktur. Kanımca en temel hakkın yaşam hakkı olması düşüncesiyle önceliğin her zaman hastanın hayatını kurtarma eylemine yönelik alınması gerektiği hususundadır. Hastaların özel hayatına saygılı olunması hastalara ait kayıtların saklanması güvenilir hekim olmanın şartıdır. Bu ilke hem İngiliz Hasta Hakları Bildirgesi tarafından hem de tabipler birliğinin güvencesiyle desteklenmedir.35

İngiltere’de hasta haklarının sağlık sisteminde yerini almasıyla ilgili örnek alınacak çalışmalar yapılmaktadır: Bu çalışmalar, İngiltere Vatandaş Hakları Bildirgesini (Citizen’s Charter) NHS alanında yaşama geçirmektedir. Buda sağlık hakkını en kaliteli şekliyle insanların hizmetine sokmaktadır. Bu sistemin, insanların görüş ve ihtiyaçlarını dikkate alarak gerçekleştirmeye çalışması en önemli özelliğidir.

İngiltere’deki sisteme göre, çocuğunuz hastaneye yatması gerektiğinde çocuk koğuşunda uzman bir doktor gözetiminde yatmasını görebilirsiniz. Hala bizim hasta hakları yönergemizde çocukların tedavi görme haklarıyla ilgili ibare ailenin tedaviye rıza vermesinden ibarettir. Yine İngiltere’de tıbbi amaçlı araştırmalara katılma ya da tıp öğrencilerinin eğitimine katılma açısından seçim yapma hakkı hastanın kendisine aittir. Size yapılacak olan her türlü tedavinin risklerini ve alternatif tedavi şekillerini bilmek en tabi hasta hakkıdır.

İngiltere ile ilgili bu uygulamalar dışında, Avrupa ülkelerinde (Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çekoslovakya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Malta, Monako, Hollanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, San Marino, İsveç, İsviçre, İngiltere) hasta haklarının uygulanmasıyla ilgili Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırladığı bir inceleme raporuna değinmekte yarar vardır. Bu rapora göre genel hatlarıyla hasta haklarının bilgilendirme onay alma tıbbi kayıtlara ulaşma, özel hayata saygı, gizlilik, özel hasta grupları hakkında incelemeler yapılmış ve Avrupa’nın genel görünümüyle ilgili şu sonuçlar çıkarılmıştır:

 İlk olarak hastanın tedavi öncesinden onay ilkesi tüm hatlarıyla bütün bu sayılan ülkelerde kabul edilmektedir. Bu tıbbi tedavi yada herhangi bir tıbbi müdahale için onay alma ihtiyacı kişinin fiziksel bütünlük hakkı üzerinde temellenmektedir.

35 _{HATUN (1999), s.31.}

 Bununla birlikte bütünlük hakkı daha çok ceza, kamu ve medeni hukuk kuralları içerisinde tanımlanmaktadır. Bazı ülkelerde onay hakkı sağlık hizmetiyleilgili yasalarda bazılarında ise organ nakli yada diğer sağlıkla ilgili mevzuatlarında bulunmaktadır. Bilindiği üzere bizimde hasta hakkı olarak algıladığımız bu onam hakkının anayasadan temel aldığını genel ceza hukukumuzla Vücut Dokunulmazlığına Karşı Suçlar bölümünde desteklediğini söyleyebiliriz. Birçok ülkede onam alınmasıyla ilgili kanun hükümleri bulunmamasına rağmen özellikle sağlık etik kurulları doktorun hastadan onam alması şartını koymaktadır.

 Hollanda’daki “Tıbbi Sözleşmeler” yasasında hekimin kurumla arasındaki sözleşmenin dışında hastayla arasındaki rızayı belirleyen düzenlemeler vardır. Yine bütün ülkelerde organ nakli gibi vakalarda hastanın doldurması gereken özel hazırlanmış onam formları vardır ve yalnız enjeksiyon yapma gibi işlemlerde karşılıkla rıza alındığı varsayılmıştır. Ayrıca yine acil vakalarda herhangi bir rıza işlemi alınmasını beklemeden tıbbi girişimde bulunulmaktadır.

 Yine Avrupa ülkelerindeki hasta haklarının uygulanmasıyla ilgili hazırlanan raporda değinilen önemli başka bir konu hastanın bilgilendirilmesidir. Aslında onam vermekle bilgilendirilme hakkı paralel temel haklardandır. Yine bu ülkelerin anayasalarında ya da uluslar arası kabul edilmiş bildirilerde yada doktorların etik kurullarında yasal güvence altına alınmış fakat hastaların hangi konuda bilgilendirileceği ayrıntılı olarak tanımlanmamıştır. Genel olarak kabul gören bilgilendirme maddeleri şunlardır: Tanı için yapılan girişimler, tedavi seçenekleri ve bu tedavilerin yarar ve zararları, sağlık üzerindeki tahmini etkileri, tedaviye kabul veya ret etmenin doğrudan veya dolaylı etkileridir. Tedavinin süresi özellikleri yaratacağı acı veya rahatsızlıklar, kullanılan ilaçlar, yan etkileri ilaçlar arasındaki etkileşimler, tedavi sonrası ve yaşam tarzı konusunda bilgilendirmedir. Bu bilgilendirmelerin ne şekilde yapılacağına dair Avrupa ülkelerinde düzenlemeler yoktur. Birçok ülkede gerekli bilgilerin çoğu yazılı olarak hazırdır ve yabancılar için tercüme edilmiştir. Hollanda’da hasta istediğinde yazılı bilgilendirme zorunluluğu Tıp Sözleşmesi’nde geçmektedir.

Bu sayılan ülkelerde hastanın ehliyetsiz olma durumuyla ilgili açık bir kriter yoktur ve genelde bu konuda karar verme yetisi doktorun profesyonelce algılamasına bırakılmıştır. Ülkemizde de bu konuyla ilgili açıklama içeren yasal metinler yetersizdir. Özellikle yaşlı nüfusun artması sonucu bu konuyla ilgili sorunların artacağı tahmin edilebilir. Türkiye birebir uygulamasa da, bu örneklerden etkilenmektedir. Sağlık Bakanlığı bünyesinde Türkiye’deki tüm hastaneleri kapsayan sağlık hizmetlerinin standartları belirleyen çalışmalar sürmektedir.

Örneğin; 2011 Şubat’ında “Hasta ve Çalışan Güvenliği Yönetmeliği” adı altında bir yönetmelik yayımlanmıştır ve bu yönetmelik, hasta haklarını korumaya ve en uygun şekilde gerçekleştirmeye yönelik düzenlemeleri de kapsamaktadır.

Aşağıdaki bölümde, Türkiye’de insan ve hasta haklarının tarihsel gelişim çizgisi aktarıldıktan sonra Türk Hukuku’nda hasta hakları ile bağlantı kurulacak Anayasal ve diğer hukuksal düzenlemeler incelenecektir.

İKİNCİ BÖLÜM