Sanat, insanın duygu ve düşüncelerini, bilgi ve becerilerini, yeteneklerini çeşitli yollar ve araçlarla ifade edebildiği bir gelişim sürecidir. Birey bu süreçte izleme, anlama, yorumlama, etkilenme, estetik yaklaşma vb. özelliklere sahip olur. Bununla
birlikte, vatanseverlik, saygı, yardımlaşma, çalışkanlık, sorumluluk gibi çeşitli değer unsurları da bu süreçte kazanılabilir.
Sanat eğitiminde, sanat ürünlerinin incelenmesi ve eleştirilmesi sırasında da değerlerin etkili olduğu görülmektedir. Bir eseri değer unsurları ile ele alan bir öğrenci, farklılıklara saygı ve hoşgörü göstererek, saygı ve hoşgörü değerlerini geliştirmiş olacaktır. Mercin ve Alakuş (2003)’un da ifade ettiği üzere, bir eser yorumlanırken kişi; “sanatçı bu yapıtını neden yapmış olabilir?” sorusunu sorarken, kendini sanatçının yerine koyarak düşünür ve yorumlar. Eserin eleştirilme aşamasında, “bu esere sizce kim değer verirdi? Neden?” sorusu ile birlikte bireyin kendini onun yeninde düşünmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda iki soruda da empati değeri sağlanmış olmaktadır.
Görsel Sanatlar Dersi programında uygulanan etkinliklerin hemen hemen hepsinde en az bir değer yer almaktadır. Örneğin, “grup dinamiği” etkinliği sırasında çocuklara değerler açısından sağlıklı kazanımlar sağladığı görülmektedir. Bu etkinlikte, uzun bir resim kağıdının çevresine öğrenciler yerleştirilerek, dört aşamalı müzik dinletisi ile birlikte resim yapmaları istenir. Çocukların resmi yaparken, kağıdın etrafında sabit durmamaları, üçer dakikalık çalan müziklerin her değişiminde bir yana kayması istenmektedir. Bu şekilde devam eden etkinlikte çocuklar yana kaydıkça arkadaşının resme kaldığı yerden devam etmesi sağlanır. Bu etkinlikte ki kazanım hedefleri, özgüven, yardımlaşma, saygı, hoşgörü, empati değerleridir.
Mercin (2009)’in gerçekleştirmiş olduğu bir çalışmada, gurup dinamiği etkinliğinde çocukların rahat oldukları, arkadaşlarının resimlerine devam etmekten mutluluk duydukları, çocukları stresten uzaklaştırdığı, kendilerini daha iyi ifade edebildikleri belirtmiştir. Bu konuda Erol ve Gültekin (2011)’nin yapmış olduğu araştırmada, sanat eğitiminde grup çalışmalarının büyük bir öneme sahip olduğunu, öğrencilerin enerjilerini olumlu yönde sarf etmek için iyi bir fırsat olduğunu ve etkinlik sırasında düzen ve birlikte hareket etmeye önem gösterdikleri belirlenmiştir. Bu tür grup çalışmalarında, ahlaki ve kültürel değerlerin kazanımına destek olduğu anlaşılırken, farklı toplumların değerlerine sahip olan bireylerin, kazanılan değeri
diğerine aktardığı ve onun kazanmış olduğu değerleri anlamaya çalıştığı görülmüştür.
“Kültürel Miras” öğrenme alanında, empati, merhamet, vefa, farkındalık, dostluk, arkadaşlık, hoşgörü vb. vefa, farklılıklara saygı duyma, hoşgörü, dostluk, duygudaşlık yapma vb. değerlerin üzerinde durulabilir. Bu alanda çocukların çeşitli kültürlere ait sanat eserlerini incelemesi, anlamaya çalışması, eser ve sanatçı hakkında araştırma yapması, eserin çıktığı yerin araştırılması ve sonucunda o kültüre saygı göstermeleri hedeflenmektedir.
“Sanat Eleştirisi ve Estetik” öğrenme alanında ise, saygı, adalet, eşitlik, hoşgörü vb. değerleri kazandırılabilir. Bu alanda, çocukların eseri yorumlaması, sanatçının yerine kendini koyması, eserin kimler için değerli olabileceği düşünerek duygudaşlık yapması sağlanmaktadır.
Öğrencilerin bir sanat eserini incelemesi sağlanırken, sanatçının anlatmak istediklerini, nasıl anlattığı gibi detaylarla gerekli açıklamaların da yapılması gerekmektedir. Etkinlik neticesinde “Bu eser başarılı mı? Neden başarılı?” sorularının cevabı beklenmelidir. Bu aşamada ise, öz güven, öz saygı ve öz denetim değerlerinin kazanımı hedeflenir.
“Kültürel Miras” öğrenme alanında, öğrencilere Türk kültürünü yansıtan mimari öğeler gösterilebilir. Cumba, kerpiç, geometrik pencere, avlu, çatı, tavan, kapı vb. mimari yapıların özelliklerinden örnekler verilir. Bu alanda adalet ve hoşgörü değerlerinin de üstü kapalı kazandırılabilir. O halde bu örneğe dayanarak, öğretim programında bulunan kazanımların bazılarının açık bir şekilde değerler eğitimi olarak verilmediği, ancak perde arkasında gizli verilen değerler olduğu anlaşılmaktadır. Programda görülen bu uygulama şekli öğretmene özgürlük tanımaktadır. Öğretmen kendi isteği doğrultusunda kazanımın verilmesi kaydıyla belirleyeceği konu ve değerleri kendisi seçebilmektedir. Ayrıca öğretmen dersin uygulanması sırasında değerler eğitimi doğrultusunda, konu haricinde bir faaliyet vermeyip var olan konuya dair bir faaliyetde ilave edebilir. (Mercin ve Diksoy 2016: 292).
Eğitim kurumlarında değerler eğitimi, bir ders adı altında olmayıp, bütün derslere yayılarak verilmesi programın daha faydalı olmasını sağlamaktadır. Ayrıca her bir dersin içeriğine uygun değerleri olması ile birlikte öğrenmeyi de destekleyecektir.
Görsel sanatlar dersi, değerler eğitimi kapsamında, diğer derslere oranla daha farklı faaliyet ve uygulamalarıyla özgünlük kazandırması sebebi ile önemi oldukça fazladır. Görsel sanatlar dersinde kazandırılması amaçlanan değerlerde özgüven, özsaygı, duyarlılık bilinci bireysel kazanımlarda; empati duygusu, saygı, sorumluluk, yardımlaşma, sevgi vb. grup çalışmalarında; adalet, farklılıklara saygı, hoşgörü vb. eğitsel eleştiri çalışmalarında görülmektedir. Bütün bunların yanında, görsel sanatlar dersi amacının, eğitim programında öncelikle sanatı anlama, beğenme, koruma, devamlılığını sağlama olarak işlenmesi, bu doğrultuda sağlanan kazanımlarda aile değerlerinden toplum değerlerine kadar birçok değerle alakalı değer unsurlarını ve faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu sebeple öğretim programının öğrenme alanları ve bu alanların kazanımları değerler eğitiminde büyük bir fırsattır. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta öğretim programının kendi başına yeterli olmayacağıdır. Eğitimcilerin bu eğitimde son derece dinamik olmaları ve kendilerini güncellemeleri gerekmektedir. Zira faydalı bir öğretim programı ancak başarılı ve istekli bir öğretmenin rehberliği ile mümkün olabilir. Ders içinde öğrencilerin öğretim programına yönelik faaliyetler gerçekleştirmesi, öğretmenin sergileyeceği olumlu örneklere dayanır. Öğrencilerin kazandıkları davranışları hayatlarının hangi aşamalarında uygulayacaklarını da öğrenmeleri önemli bir noktadır (Mercin ve Diksoy, 2016: 295).
Bireyin tutum ve davranışlarını şekillendirmede önemli bir yeri olan değerler eğitimi, öğrencinin ve dolayısıyla toplumun da sağlıklı ve dengeli gelişimi olumlu yönde etkilemektedir.
Türk Millî Eğitim Sistemi’nin temel hedefleri arasında öğrencileri; sağlıklı, mutlu bireyler olarak hayata kazandırmak, iyi insan ve iyi vatandaş özellikleri doğrultusunda bilgi, beceri, değer, tutum, davranış ve alışkanlıklarla yetiştirmek bulunmaktadır. Bu bağlamda değerlerin eğitim süreci içerisinde kazandırılması ve
yeni nesillere aktarılması hedeflere ulaşmada ve kültürel devamlılık açısından da son derece önem taşımaktadır.
Şekil-2.1. Görsel Sanatlar Öğretim Programında Değerler
Kaynak: MEB Görsel Sanatlar Öğretim Programı (1-8) Powerpoint Sunumu, http://tegm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2017_06/09163758_GYrsel_Sanatlar.pdf, Erişim Tarihi: 31.05.2019.
Bu noktadan hareketle Şekil 2-1’ de yer alan; insan ilişkilerini düzenleyen dürüstlük, saygı, sevgi, sorumluluk, paylaşma, vatanseverlik, adil olma, iş birliği, yardımseverlik, öz güven, özgürlük ve eşitlik gibi değerlere programda yer verilmiştir (MEB, 2018: 36-39).
Tablo 2.1. Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programı Kazanım Tablosu
SINIF DÜZEYİ KAZANDIRILACAK DEĞERLER
1. SINIF Saygı Dostluk Sevgi Yardımseverlik Vatanseverlik Sorumluluk 2. SINIF Sevgi Saygı Yardımseverlik Sorumluluk Adalet Öz-Denetim Dostluk Vatanseverlik 3. SINIF Saygı Sorumluluk Adalet, Dostluk Sabır Sevgi Vatanseverlik 4. SINIF Saygı Adalet Sevgi Dürüstlük Yardımseverlik 5. SINIF Yardımseverlik Saygı Dostluk Sorumluluk Adalet Dürüstlük Sevgi 6. SINIF Saygı Adalet Öz-Denetim Sorumluluk Vatanseverlik 7. SINIF Saygı Dostluk Sorumluluk 8. SINIF Sevgi Dostluk Saygı Yardımseverlik, Sorumluluk Adalet
Küreselleşen dünyada, toplumların gelişimi açısından akademik başarı kadar, insanlar arası sağlıklı iletişim sağlayan birçok değer her geçen gün daha da önem kazanmaktadır. Millî, manevi ve evrensel değerleri tanıyan, anlayan, kabul eden ve benimseyen, bunları içselleştirerek davranışa dönüştüren bireyler yetiştirmede aile, toplum, medyanın yanı sıra öğretim programlarının da çok büyük etkisi yer almaktadır. Öğretim programlarında derslerin içeriğine uygun hale getirilerek hazırlanan kazanımlar içinde bulunan değer kavramları, öğrencilere hissettirilerek ve yaşantılarına yansıtmaları sağlanarak örtük bir biçimde kazandırılmaya çalışılmalıdır. Öğretim Programı’nın etkin role sahip olan öğretmenin değerler eğitimine yönelik farkındalığının yanı sıra yeterliliği ve becerisi de eğitim sürecinde büyük önem taşımaktadır. Değerlerin kazanılma sürecinde rehber olan öğretmen, Öğretim Programı’nda yer verilen bilgi ve becerileri kazandırmanın yanı sıra neyin iyi ve doğru olduğunu örnek davranışlar sergileyerek ve faaliyetler kanalıyla verebilmelidir.