3. TOPKAPI SARAYI ÇİNİLİ KÖŞK’E İLİŞKİN KAYNAKLAR
3.4 Görsel Kaynaklar
Günümüze ulaĢan, içinde Çinili KöĢk‟ün olduğu en eski görsel kaynak, Giovanni Andrea Vavassore‟nin yaklaĢık 1479 tarihli kayıp bir çiziminden 1520 yılında yapılmıĢ Ġstanbul haritasıdır (Necipoğlu, 2007). ġekilde yazının hemen altında yar alan köĢk, teras çatısı ve kubbesiyle özgün Ģekliyle resmedilmiĢtir (ġekil 3.1).
ġekil 3.1 Vavassore‟nin 1479 tarihli kayıp bir çizime dayanarak 1520‟de yaptığı Ġstanbul haritasında Çinili KöĢk (Necipoğlu, 2007).
Molla Tiflisî‟nin kalema aldığı, NakkaĢ Osman‟ın minyatürlerinin yer aldığı 1523 ve 1524 yıllarında iki cilt halinde III. Murad için hazırlanmıĢ Hünernâme‟nin Topkapı Sarayı‟nın tamamının yer aldığı bir minyatürün sol tarafında bir havuzun içinde resmedilmiĢ iki köĢkten üstteki Çinili KöĢk‟tür. Yapının önündeki havuzla gösterildiği tek görsel kaynak bu minyatürdür (ġekil 3.2).
ġekil 3.2 Hünernâme‟de Sûr-u Sûltanî, Enderun Avlusu ve Harem (1523-1524) (Molla Tiflisî, 1969).
1553 yılında Ġstanbul‟a gelen Alman ressam Melchior Lorichs‟in 1559 tarihli 12 metre uzunluğundaki Ġstanbul panaromasında köĢk çadır biçimindeki üst örtüsüyle çizilmiĢtir (ġekil 3.3).
ġekil 3.3 Melchior Lorichs‟in 1559 tarihli panoramasında Çinili KöĢk (Necipoğlu, 2007). Melchior Lorichs‟in Ġstanbul panaromasından yararlanılarak yapılan baĢka bir çizimde Çinili KöĢk Hünernâme minyatüründe olduğu gibi yanındaki köĢkle birlikte görülmektedir (ġekil 3.4).
ġekil 3.4 Melchior Lorichs‟in panoramasından yararlanılarak çizilen panoromada Çinili KöĢk (16. yüzyıl) (R. H. W. Stichel, Ġstanbuler Mitteilungen, Band 49, 1999‟dan Çinili KöĢk
Çinili KöĢk, Josephus Grelot‟un yaklaĢık 1672 yılına tarihlenen Topkapı Sarayı‟nı Haliç tarafından görünteleyen gravüründe de saray bahçesi içinde resmedilmiĢtir (ġekil 3.5).
ġekil 3.5 Grelot‟un Topkapı Sarayı‟nı Haliç tarafından gösteren gravüründe Çinili KöĢk (yaklaĢık 1672) (Necipoğlu, 2007).
1710-1711 yıllarında Ġstanbul‟da bulunmuĢ olan Ġsveçli Cornelius Loos‟un, sarayı Haliç tarafından görüntüleyen panoraması Grelot‟un gravürüyle benzerlikler içermekle birlikte köĢk pencereleriyle daha detaylı olarak çizilmiĢtir (ġekil 3.6).
ġekil 3.6 Cornelius Loos‟un 1710-1711 yıllarında yaptığı panoramasında Çinili KöĢk (Necipoğlu, 2007).
Avrupalı seyyahların panoramaları dıĢında Çinili KöĢk, Topkapı Sarayı Müzesi‟nde, 18. yüzyıla ait ressamı belli olmayan sarayın Haliç tarafından resmedildiği bir tabloda görülmektedir. KöĢk tabloda aslına uygun olarak resmedilmemiĢ, beĢgen çıkmalı bölümü gözardı edilmiĢtir (ġekil 3.7)
ġekil 3.7 Topkapı Sarayı Müzesi‟nde yer alan 18. yüzyıla ait bir tabloda Çinili KöĢk (Öz, 1953).
Yapım tarihi ve ressamı belli olmayan bir baĢka tabloda Çinili KöĢk ve çevresi bu kez farklı bir bakıĢ açısıından saray sınırları içinden, köĢkün ön cephesi görülecek biçimde resmedilmiĢtir. Günümüzde Arkeoloji Müzesi‟nin bulunduğu bölgenin geçmiĢteki hali hakkında fikir veren tabloda dikkat çekici unsur köĢkün üst örtüsünün geçmiĢtekinden farklı olarak kubbenin bir bölümü dıĢarıda kalacak Ģekilde çatıyla örtülmüĢ olmasıdır (ġekil 3.8).
ġekil 3.8 Eski bir tabloda Ağavekili Bahçesi ve Çinili KöĢk (Topkapı Sarayı Müzesi Rehberi‟nden).
19. yüzyıla gelindiğinde Çinili KöĢk‟e ait fotoğraflar ve bu fotoğraflardan türetilmiĢ kartpostallardan yapının geçirdiği değiĢimler hakkında daha somut veriler elde etmek mümkün olmaktadır.
Çinili KöĢk‟e ait eldeki en eski fotoğraf Abdullah Biraderler tarafından 1863 yılında çekilmiĢ olandır. Fotoğrafta dikkati çeken nokta yan cephedeki eyvanın kemere kadar olan kısmının örülerek kapatılmıĢ olmasıdır. Yan cephe oldukça harap gözükmektedir (ġekil 3.9). Tahsin Öz‟ün “Topkapı Sarayı‟nda Fatih Sultan Mehmed II‟ye Ait Eserler” adlı kitabında bulunan ve kendisinin köĢkün müze olmadan önceki halini gösterdiğini belirttiği tarihsiz bir fotoğraf da hemen hemen aynı yıllarda çekilmiĢ olmalıdır. Bu fotoğrafta köĢkün iki yanında baraka benzeri yapılar görülmektedir (ġekil 3.10).
ġekil 3.10 Çinili KöĢk‟ün müze olmadan önceki durumunu gösteren tarihsiz fotoğraf (Öz, 1953).
Ġstanbul‟a ait kartpostallarıyla tanınan Editör Georges Papantoine tarafından bastırılan tarihsiz bir kartpostal, köĢkün müze olmadan önce ya da müzeye dönüĢtürmek için baĢlanılan tadilat çalıĢmaları sırasında çekilmiĢ bir fotoğraftan kopyalanmıĢ olmalıdır. Çünkü, köĢkün önüne müzeye dönüĢtürülürken eklenen merdiven kartpostalda görülmemektedir. Buna karĢılık, ġekil 3.9 ve ġekil 3.10‟dakinden farklı olarak kartpostalda yan eyvanın duvarla örülü değil, müze olduğu dönemde ve günümüzde de olduğu gibi parmaklıkla kapatıldığı anlaĢılmaktadır (ġekil 3.11).
ġekil 3.11 Çinili KöĢk‟ün 19. yüzyıldaki durumunu gösteren kartpostal (Atatürk Kitaplığı ArĢivi).
1876-1878 yılları arasında onarım ve tadilat çalıĢmalarına baĢlanılan Çinili KöĢk, 1880 yılında Müze-i Hümayûn olarak ziyarete açılmıĢtır (Bkz. Bölüm 3.3 BOA MF.MKT 33/132; BOA MF.MKT 58/72) (Shaw, 2004). KöĢkün müze olduktan sonra, Sebah & Joaillier sütüdyosu tarafından çekilmiĢ fotoğraflarında yeni giriĢ merdiveni ile revaklı bölümde sergilenen Zeus heykeli ve büyük olasılıkla bilet giĢesi olarak yapılmıĢ bir kulübe görülmektedir (ġekil 3.12) (ġekil 3.13) (ġekil 3.14).
ġekil 3.12 KöĢkün müzeye dönüĢtürüldükten sonraki hali, 19. yüzyıl sonu (Öz, 1953).
ġekil 3.13 Sébah and Joaillier stüdyosu tarafından 1890 yılında çekilmiĢ fotoğrafta Müze-i Hümayun (www.archnet.org).
ġekil 3.14 Revaklı bölümün solunda Zeus heykeli ve kulübe, 19 yüzyıl sonu (Alman Arkeoloji Enstitüsü ArĢivi).
KöĢkün müze olduktan sonra Abdullah Freres (Abdullah Biraderler) tarafından çekilmiĢ, Abdülhamid Albümleri içinde bulunan, 1880-1893 yılları arasına tarihlenen fotoğrafında yeni giriĢ merdiveni ve kulübenin yanında, kubbeyle çatı örtüsü de görülebilmektedir (ġekil 3.15).
ġekil 3.15 II. Abdülhamid Albümleri içinde Çinili KöĢk (Abdullah Freres, Amerikan Kongre Kütüphanesi arĢivinden)
Çinili KöĢk‟ün 19. yüzyılın sonundaki hali gösteren bir yağlıboya tablo bugün Resim Heykel Müzesi koleksiyonunda bulunmaktadır. “Primitif” diye adlandırılan, fotoğraflardan yararlanarak yaptıkları resimlerle bilinen sanatçılardan Eyüplü Cemal‟e ait olan tablo, büyük olasılıkla Abdülhamid Albümleri içinde yer alan fotoğraftan (ġekil 3.15) yararlanılarak yapılmıĢ olmalıdır (ġekil 3.16).
ġekil 3.16 Eyüplü Cemal, Çinili KöĢk yağlıboya tablo (19. Yüzyıl sonu) (www.turkresmi.com).
1905 yılında II. Abdülhamid‟in özel izniyle Ġstanbul‟a gelen ve önemli yapıların çizim ve rölevelerini yaparak, fotoğraflayan Cornelius Gurlitt‟in “Ġstanbul‟un Mimari Sanatı” adlı eserindeki Çinili KöĢk‟e ait iç mekan fotoğrafları hem köĢkte yapılan değiĢiklikler, hem de içeride sergilenen eserlerin teĢhir Ģekilleri hakkında bilgi vermektedir. Orta mekandan çekilmiĢ olan fotoğrafta, orta mekanla yan eyvanı birbirinden ayıran duvardaki kapının kaldırılarak kemerin karĢılıklı ikiĢer sütuna oturtulmuĢ hali görülmektedir. Ayrıca kubbenin oturduğu kaidenin her yüzeyinde ortadaki büyük olmak üzere üçer tane olan pencerelerden küçük olanların kaldırıldığı, büyük olanın ise yükseltilip, kemersiz Ģekilde yapıldığı anlaĢılmaktadır (ġekil 3.17). Sebilli odaya ait fotoğrafta ise üstteki kemerli pencerenin günümüzdeki gibi renkli camlarla yapılmıĢ revzen Ģeklinde değil ahĢap doğrama Ģeklinde olduğu görülmektedir. Alttaki pencerede ise günümüzde var olan ahĢap kepenkler yoktur
(ġekil 3.18). Benzer bir iç mekan fotoğrafı da Abdülhamid Fotoğraf Koleksiyonu‟nda yer almaktadır. Fotğrafta ana salonda sergilenen Yunan ve Roma dönemi eserleriyle, arkada, yükseltilip, kemerle bitirilmiĢ oda giriĢi görülmektedir (ġekil 3.19).
ġekil 3.17 Çinili KöĢk‟ün orta mekanın müzeye dönüĢtürüldükten sonraki hali (Gurlitt, 1999).
ġekil 3.19 Abdülhamid Fotoğraf Koleksiyonu‟nda bulunan müzedeki eserleri gösteren fotoğraf (Shaw, 2004).
1909‟da Osman Hamdi Bey‟in ölümü üzerine yerine Müzeler Müdürlüğü‟ne atanan Halil Edhem Bey‟in Arkeoloji Müzesi‟ni anlatan Almanca basılmıĢ kitabında bulunan fotoğraf ise köĢkün Türk Ġslam Eserleri Müzesi‟ne dönüĢtükten sonraki halini göstermektedir. Eyvan duvarının yıkılarak, sütunlarla düzenlenmiĢ hali bu fotoğrafta net bir Ģekilde görülmektedir (ġekil 3.20).
ġekil 3.20 Çinili KöĢk‟ün Türk ve Ġslam Eserleri Müzesi‟ne dönüĢtükten sonraki hali (Halil Edhem, 1909).