Fiziksel ve sosyal açıdan kalite kriterleri

Farklı araştırmacılar, “kalite”yi fiziksel ve sosyal açıdan farklı bakış açıları ile değerlendirmişlerdir. Kaliteyi inceledikleri alan çerçevesinde farklı kalite kriterleri belirlemişlerdir.

Öncelikle, kentsel kaliteyi ele alacak olursak, Rapoport (1977) kentsel kaliteyi fiziksel ve sosyal ölçütler olmak üzere ikiye ayırarak incelemiştir. Fiziksel ölçütleri; estetik, doğayla ilişkiler, temiz hava ve gürültü, yönetim, bakım ve onarım, peyzaj, erişilirlik, nakliyedeki kolaylık olarak ele almıştır. Sosyal ölçütleri ise; suç oranı, komşularla ilişkiler, sosyal aktivitelere erişilirlik, çeşitlilik, özellikli olma ve sosyal alt yapının yeterliliği alt başlıkları ile gruplandırmıştır (Çizelge 4.2). Kentsel kalitenin bu iki ölçütün değerlendirilmesiyle belirleneceğini savunmuştur.

Zebardast (2003) ise yaşamsal kalite göstergelerini araştırmış ve konuyu “hardware” (donanım) ve “software” (yazılım) olarak iki farklı grupta incelemiştir. Donanım durumlarını (hardware aspects) belirleyen faktörler olarak yaşam şartları, yaşanılan çevre, altyapı ve kamu hizmet koşulları belirlenmiştir. Yazılım durumlarını (software aspects) belirleyen faktörler olarak da sosyal düzen, güvenlik ve iletişim kavramlarını gruplamıştır (Çizelge 4.2). Benzer şekilde Rapoport’ta olduğu gibi sosyal ve fiziksel açıdan konu alınmıştır.

Bunların yanı sıra, Smith, Nelischer ve Perkins (1997) fiziksel form kriterlerini incelemek üzere kullandıkları kalite kriterlerini altı alt başlıkta incelemişlerdir (Çizelge 4.2).

1) Yaşanabilirlik: Temel değerleri içerir.

Hayatta kalmak, kişisel sağlık ve gelişim, rahatlık, huzur ve güvende olmak yaşanabilirlik için temel öğelerdir. Oksijen, yemek, su, barınak ve giyim gibi değerler de hayatta kalmak için en temel ihtiyaçlardır.

Ayırca, yaşanabilir bir mekânda rahatlık da önemli bir kriterdir. Rahat mekân, psikolojik rahatlığı da sağlayan mekândır.

2) Karakter: Mekân duygusu (sense of place), sıcaklık (warmth), zaman duygusu, kararlılık (stability) ve estetik olarak değerlendirilir.

“Mekânın duyumu” bir mekânı diğerinden ayıran, belirleyici kalite özelliğidir. “Zamanın duyumu” bugünün geçmiş ve gelecekle bağlantısının algılanmasıyla anlaşılır.

3) Bağlantı (connection):

Uyum (fit), devamlılık, kültürel sembolizm, sosyal iletişim ve aidiyet hissi (sense of belonging) olarak incelenmiştir.

4) Mobilite: Erişilebilirlik, uygunluk, legibility (okunabilirlik) kavramlarını kapsamaktadır. Bunlar özellikle yaşlılar, çocuklar ve fiziksel engelliler için önemli değerlerdir. Fiziksel rahatlık açısından bu kriterlerin uygunluğu önemlidir.

5) Kişisel özgürlük: Kişisel isteklerini belirlemedeki seçim hakkı olarak tanımlanır. 6) Çeşitlilik (Diversity):

Diğer benzerlerinden farklı olan bir olgu insanların ilgisini çekmektedir. Farklı form, doku, renk çizgiler, değerler, şekiller ve boyutlar gibi etmenlerle bu farklılığı sağlamak mümkündür (Smith, Nelischer ve Perkins, 1997). Bu değişiklik sonuç olarak insanların seçim yapmasını sağlamaktadır. Kişiler bu farklı olgular iyi veya kötü olarak nitelendirerek, değerlendirip; seçim yapmaktadırlar. Yani bu değerler hem estetik, hem de mekânsal açıdan beğeniye hitab eden olgulardır. Dolayısıyla kişilerin de farklı seçimlerinin olması doğaldır.

Görüldüğü üzere farklı araştırmacılar mekânsal kaliteyi farklı açılardan ele almaktadır. Araştırmanın ne üzerine yapıldığının da burada büyük önemi vardır. Dolayısıyla mekânın ne açıdan incelendiği de göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin Smith, Nelischer ve Perkins’in (1997) çalışmasında ele alınan kalite kriterleri (yaşanabilirlik, karakter, bağlantı, mobilite, kişisel özgürlük, çeşitlilik/farklılık) fiziksel form kriterlerini incelemek üzere kullanılmıştır. Bu çalışmalarında ele aldıkları fiziksel form kriterleri de; uygun kaynaklar; açık, net giriş-çıkış; sınır (defined edge); tanımlanmış merkez; görsel karakter; toplum boyutu; davranış durumları; koordine karma arazi kullanımı (coordinated land use mix); maksimum bina ve yol tanımı; mikroklimal durum; net dolaşım şeması; dengeli tasarım şeması; bariyersiz yerleşim düzeni; ulaşım; merkeze bağlı koridorlar; gece ve gündüz aktivitelerinin varlığı ve iş olanaklarının varlığıdır.

Genel olarak fiziksel form kriterleri olarak toplum, kentsel blok (urban block), binalar, yollar, yaya yolları, açık alanlar, yeşil alanlar/yeşillendirme, özellikli alanları (feature areas) incelemişlerdir. Yine aynı şekilde Smith, Nelischer ve Perkins toplumsal kaliteye etki eden tasarım kriterlerinin önemli onu olarak da yürünebilirlik (walkable community), dış alan, oturma birimleri, bariyersiz, açık alan düzenlemeleri, iyi

unsurların etkisi ile davranışsal durumların çeşitliliğini belirlemişlerdir (Çizelge 4.2). Değerlendirmelerini bu kıstaslar üzerinden yapmışlardır. Genellikle çevresel ve kültürel değerler ile toplumsal kaliteyi ele almışlardır.

Çizelge 4.1 : Fiziksel ve sosyal açıdan kalite

Andrews (2001) da yaşamsal kaliteyi belirleyen değerlerin iyi ve kötü zaman dilimlerine göre farklılaşacağını vurgulamıştır ve iyi zaman koşullarında ele alınması gereken şartları konfor, rekreasyonel, dinlenmeye yönelik olanaklar, hoş bir toplum yapısı, bozulmamış/saf çevre ve tatmin edici, kişisel ve profesyonel yaşam olarak belirlemiştir. Kötü zaman koşullarında ele alınması gereken şartları da iş imkanı, yemek, barınak ve güvenlik olarak belirlemiştir (Çizelge 4.2). Günün koşulları kötü olduğunda birincil / yaşamsal ihtiyaçlar önem kazanırken, koşullar iyileştiğinde konfor gibi diğer ihtiyaçlar önem kazanmıştır.

Son olarak, Voordt ve Wegen de kaliteyi fonksiyonel açıdan ele almış ve dokuz alt başlıkta incelemiştir. Bunlar; ulaşabilirlik ve park alanları; erişebilirlik; verimlilik; esneklik; emniyet; mekânsal yönelim; mahremiyet; kişisel alan ve sosyal iletişim; sağlık ve fiziksel açıdan iyi olma ve sürdürülebilirliktir (Van der Voordt, 2005) (Çizelge 4.2). Burada, kullanışlılık açısından önemli olan unsurlar olarak çevresel faktörler ve kişisel ihtiyaçlar belirtilmiştir.

Sonuç olarak, çizelge 4.2’de de görüldüğü gibi fiziksel ve sosyal açıdan kaliteyi değerlendiren bir çok araştırma yapılmıştır. Fiziksel açıdan kalite kriterlerini inceleyen araştırmacıların yoğun olarak vurguladıkları kriterler arasında öncelikle sağlık ve fiziksel açıdan iyi olma, temiz hava vb. gibi birincil yaşam koşullarının sağlanması bulunmaktadır. Konfor, güvenlik/emniyet, ulaşabilirlik/erişilirlik ve çevresel unsurlar da sıklıkla vurgulanan unsurlardır. Sosyal açıdan kalite kriterlerinde ise araştırmacılar yine insanların huzurlu yaşayabilmeleri için kendilerini güvenli, emniyetli hissetmelerinin önemini vurgulamaktadır. Bunların yanısıra, komşularla iilişkiler, sosyal aktivitelere erişilirlik ve kişilerin kendilerinden birşeyler bulup yaşadıkları alanları benimsemeleri için “bağlantı” kavramının önemi üzerinde de durulmaktadır.