İşletmenin finansman ihtiyacının karşılanması için öz kaynakla mı yoksa yabancı kaynakla mı finansmanın tercih edileceği, işletmenin finans fonksiyonunu yönetenlerin cevaplaması gereken önemli bir sorudur. Bu sorunun cevaplanabilmesi için bazı unsurların göz önünde bulundurulması gerekmektedir (Akgüç, 2011: 501-513). Aşağıda göz önünde bulundurulması gereken dokuz unsura kısaca değinilmiştir.
Uygunluk
İşletmenin duran varlıklarının ve dönen varlıklarının süreklilik arz eden kısmı orta- uzun vadeli yabancı finansman kaynakları ve öz kaynakla, dönen varlıkların süreklilik arz etmeyen kısmı ise kısa vadeli finansman kaynaklarıyla finanse edilmelidir. Duran varlıkların kısa vadeli finansman kaynaklarıyla finanse edilmesi; söz konusu varlıklar henüz nakit girişi yaratmadan, bu varlıkların bedellerinin ödenmesi gibi finansman açısından sakıncalı bir duruma sebep olmaktadır.
Risk ve Finansal Kaldıraçtan Yararlanma
Risk ve karlılık arasında doğru orantılı bir ilişki vardır. Finansal kaldıraçtan yararlanarak karlılık seviyelerini yükselten firmalar aynı zamanda risk düzeylerini de yükseltmektedir. Özellikle satışlarındaki dalgalanmalar sebebiyle istikrarsız bir kar yapısına sahip olan firmalar, yabancı kaynakla finansman yerine öz kaynakla finansmanı tercih ederek yüksek iş risklerini düşük finansman riskleriyle dengelemelidir.
İşletme faaliyetlerinin sağladığı karlılık oranı, ödenen faiz oranından yüksek olduğu sürece finansal kaldıraçtan yararlanmak işletmenin öz sermaye karlılığını artıracaktır. Ancak, işletmenin sürekli borçlanarak finansal kaldıraçtan yararlanma imkânı sonsuz değildir. İşletmenin kaynak yapısı içinde yabancı kaynağın oranı yükseldikçe finansman
49
riski artacak ve yükselen risk sebebiyle yabancı kaynak bulma imkânı ya yok olacak ya da bulunan yabancı kaynağın maliyeti çok yüksek olacaktır. Dolayısıyla işletmeler, finansal kaldıraçtan uygun ölçüde yararlanmalıdır.
Maliyet
İşletmeler, finansman kaynakları arasında seçim yaparken kaynağın maliyetini, söz konusu maliyetin karlılık üzerinde yapacağı etki ve kaynağın vergi sonrası maliyetini de göz önünde bulundurarak değerlendirmelidir. Yabancı kaynakla finansman her ne kadar işletmeye bir faiz yükü getirse de öz kaynakla finansmana nazaran genel olarak daha ucuzdur. Bunun sebebi, ortakların kar beklentisinin borç verenlerin faiz beklentisinden daha yüksek olmasıdır. Ayrıca yabancı kaynakla finansmanda, ödenen faizin vergi matrahından indirilebilmesi sayesinde bir vergi avantajı oluşmaktadır. Yabancı kaynaklar içerisinde ise en pahalı olan kaynak uzun vadeli olanlar daha sonra ise orta ve kısa vadeli olanlardır. Öte yandan öz kaynakların artışı, işletmenin kredi değerliliğini yükselterek, ilave kaynaklar bulmasını kolaylaştırır. Finansman tercihinde tüm bu faktörler göz önünde bulundurulmalıdır.
Esneklik
Esneklik, finansman kaynaklarının işletmenin varlıkları arttığında genişleyebilmesini azaldığında ise daralabilmesini ifade etmektedir. Kısa vadeli finansman kaynakları esnekliği yüksek finansman kaynaklarıdır. Finansman kaynaklarının esnekliğini artırmak amacıyla, kredi sözleşmelerinde geri ödeme koşulları, örneğin vade ya da taksit tutarı güncellemesi yapılarak yumuşatılabilir.
Kontrol veya Yönetimin Paylaşılması
İşletme sahip veya sahipleri, işletmenin finansman ihtiyacını işletme yönetimini kaybetmeden, kontrol güçlerini devam ettirerek karşılamak istiyorlarsa yabancı kaynakla finansman tercih edilmelidir. Zira öz kaynakla finansman yönetimin yeni ortaklarla paylaşılması anlamına gelmektedir. Bu durum işletme sahip veya sahipleri açısından sorun teşkil etmiyorsa öz kaynakla finansman da tercih edilebilir. Ayrıca, işletmeye borç
50
verenlerin, ödemeler vadesinde yerine getirilmediğinde yasal yollara başvurma hakları bulunduğu halde, firma sahip veya ortaklarının, kar sağlanamaması ya da kar dağıtılmamasına karar verilmesi durumunda yasal yollara başvurarak kar payı almalarına olanak yoktur. Son olarak, borç verenlerin, işletmenin geliri üzerinde, işletmenin sahip veya sahiplerine kıyasla öncelik hakları vardır. Ancak, işletmeye borç verenlere karşı tüm yükümlülükler yerine getirildikten sonra kalan bakiye; paydaşlara ve kardan pay alma konusunda öncelik tanınmış ortaklara kar dağıtımı yapıldıktan sonra, verilebilir. Finansman tercihinde, yabancı kaynakla finansmanın öz kaynakla finansmana bu anlamdaki üstünlükleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Zamanlama ve Genel Ekonomik Durum
İşletmenin finansman ihtiyacı en elverişli koşullarla sağlanmalıdır. Bunu yapabilmek içinse ülke ekonomisinin durumu ve finans piyasalarındaki gelişmeler yakından takip edilmelidir. Örneğin enflasyon dönemlerinde, ekonomide tüm fiyatlarla birlikte faiz oranları da yükselmekte ve yabancı kaynaklarla finansman sağlamanın maliyeti artmaktadır. Böyle dönemlerde işletme için pay senedi satarak kaynak temin etmek, yabancı kaynak sağlanmasına kıyasla daha elverişlidir. Zira pay senetleri, sahiplerine genellikle tahvillere kıyasla daha yüksek getiri ve enflasyona karşı daha iyi bir koruma sağlamaktadır.
Diğer yandan vergi oranlarındaki bir yükselme, yabancı kaynak kullanımının maliyetini düşüreceğinden işletmeyi öz kaynakla finansman yerine yabancı kaynakla finansmana yöneltebilir. Ya da döviz kurlarındaki yükseliş beklentisi, işletmeyi döviz cinsinden değil de Türk Lirası cinsinden borçlanmaya itebilir.
Endüstrinin Özellikleri
İşletmenin içinde bulunduğu endüstri finansman kaynağı seçiminde etkilidir. İşletmenin içinde yer aldığı endüstrinin mevsimsel ve dönemsel değişikliklerden etkilenip etkilenmemesi, endüstrideki rekabetin sertliği, endüstrinin bebeklik ya da olgunluk aşamasında bulunması ve endüstride yerleşik bir finansman biçimi olup olmaması işletmenin finansman kaynağı seçimini etkilemektedir. Örneğin rekabetin sert olduğu
51
endüstrilerdeki işletmeler tarafından, risk seviyesi daha düşük finansman kaynakları tercih edilmeli, mevsimsel ve dönemsel değişikliklerden yüksek derecede etkilenen endüstrilerdeki işletmeler tarafından ise esnekliği yüksek finansman kaynakları tercih edilmelidir.
İşletmenin Özellikleri
İşletmenin organizasyon şekli ve hukuki yapısı, ölçeği, kredi değerliği, kaynak yapısı ve bu yapının şeffaflığı, varlık yapısı, büyüme arzusu ve yöneticilerinin tutumu finansman kaynaklarının seçiminde önem arz etmektedir. Örneğin tek sahipli işletmeler daha ziyade işletme sahibince sağlanan öz kaynakla finanse edilirken çok ortaklı şirketlerin yabancı kaynağa erişimi daha kolay olmaktadır. Yine örneğin anonim şirketlerin halka açılma şeklinde öz kaynak finansmanı yapmaları mümkünken adi şirketlerde bu durum söz konusu değildir. Küçük işletmeler çoğunlukla öz kaynak ve kısa vadeli finansman kaynaklarıyla finansman sağlayabilirken, büyük ölçekli işletmeler uzun vadeli finansman kaynaklarına da erişim sağlayabilmektedir. Varlıkları içinde dönen varlıkların ağırlığı yüksek olan işletmelerin kısa vadeli yabancı kaynakları tercih etmesi gerekirken, duran varlıkları dönen varlıklarından daha fazla olan işletmelerin orta ve uzun vadeli finansman kaynaklarına yönelmesi gerekmektedir. Büyüme arzusu yüksek işletmelerin öz kaynakla finansman sağlaması gerekebilir. Risk iştahı yüksek yöneticilerin bulunduğu işletmeler, yabancı kaynakla finansmana ağırlık verirken, ihtiyatlı yöneticilerin bulunduğu işletmeler daha ziyade otofinansman şeklinde öz kaynak finansmanını tercih edebilir. İşletmenin finansman fonksiyonunu yönetenler, işletmenin özelliklerini iyi bilerek buna göre kaynak tercihi yapmalıdırlar.
Borç Verecek Olanların Davranışı, Tepkileri
İşletmeler finansman kaynağının seçiminde tümüyle bağımsız değildir. Örneğin yabancı kaynak kullanımı o an işletme açısından en doğru seçenek olsa dahi kaynak sağlayan kurum ve kişiler, işletmenin daha fazla yabancı kaynak kullanmasını riskli bulabilirler veya yabancı kaynağı sağlamak için birtakım özel şartlar arayabilirler.
52