Oran analizi ile elde edilen oranların, objektif bir şekilde yorumlanabilmesi için; elde edilen oranları karşılaştıracağımız Standart oranlara gereksinim vardır. Standartlar, başlıca dört şekilde elde edilebilmektedir.
Tarihi standart Oranlar, bütçe standart oranları. ideal standart oranlar ve sanayi (sektör) standart oranları.
6.4.1. Likidite Oranları
Likidite oranlan, işletmenin kısa vadeli borç ödeyebilme gücünü ölçmek için geliştirilmiş oranlardır.
a. Cari Oran b. Likidite Oranı
c. Nakit Oranı (Hazır Değerler Oranı) d. Stok Bağımlılık Oranı
e. Faiz Karşılama Oranı
a. Cari Oran = Dönen Varlıklar
Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar
Arzu edilen cari oranın 1.5 – 2 aralığında olmasıdır.
Oran istenilen ölçütlerde ise, şirketin kısa vadeli borçlarını ödeme gücünün yeterli, likidite gücünün yüksek ve net çalışma sermayesinin istenilen düzeylerde olduğu söylenebilir.
Oran istenilen ölçütlerden ve 1’den Küçük ise, şirketin kısa vadeli borçlarını ödeyebilme gücünün yetersiz olduğu ve net çalışma sermayesinin noksan olduğu şeklinde yorumlanır.
Oran istenilen ölçütlerden çok fazla ise, şirketin kısa vadeli borçlarını ödeme gücünün yeterli, net çalışma sermayesinin fazla ancak atıl bir çalışma sermayesine sahip olduğu şeklinde değerlendirilir.
Not: Oran analizlerinde daha sağlıklı değerlendirme yapabilmek için sektör ortalamalarının bilinmesi gerekmektedir. Çünkü deneyimler sonucu bulunmuş oranlar tüm sektörleri kapsamayabilir.
b. Likidite (Asit-Test) Oranı
Dönen varlıklar - Stoklar Likidite (Asit-test) Oranı=
Kısa vadeli yabancı kaynaklar
Genel olarak, likidite oranının 1 olması yeterli kabul edilir. Likidite oranı 1 liralık kısa vadeli borca karşılık stoklar hariç kaç liralık dönen varlığın olduğunu gösterir.
Oran 1 ve 1’in üzerinde ise şirketin stok satmadan kısa vadeli borçlarını karşılama gücü yeterlidir. Oranının 1’in altında olması durumunda şirketin kısa vadeli borçlarını ödeyebilmek için belli oranda stok satması gerekmektedir.
Likidite oranı ile cari oran arasındaki fark stoklardır. Dolayısıyla aradaki farkın açılması şirkette fazla stok bulunduğun aradaki farkın azalması stokların düşük tutarda olduğunu göstermektedir.
c. Nakit Oranı
İşletmenin kısa vadeli borçlarını ödeyebilme gücünü gösteren likidite oranına göre daha hassas orandır.
İşletmenin bir yıllık süre içinde stoklarını satamaması ve alacaklarını tahsil edememesi durumunda bir yıl içinde nakde dönüşebilecek diğer varlıklarla kısa vadeli borçlarını ne ölçüde karşılayabileceğini gösterir. Aşağıdaki gibi hesaplanır
Dönen varlıklar – (Stoklar + Alacaklar) Nakit Oran =
Kısa vadeli yabancı kaynaklar
Genel olarak, nakit oranının 0,2 (%20) olması yeterli kabul edilir. Hazır değerler oranı diye bilinen diğer bir likidite oranı ile hemen hemen aynıdır. Hazır değerler oranı stoklar ve alacaklar dışındaki diğer bir likidite oranı da, dönen varlıkların (Hazır Değerler + Menkul Kıymetler) kısa vadeli yabancı kaynaklara oranıdır,
Hazır değerler + Menkul Kıymetler Hazır Değerler Oranı =
Kısa vadeli yabancı kaynaklar
d. Stok Bağımlılık Oranı
Stok bağımlılık oranı (stok karşılama oranı) , hazır değerler ve menkul kıymetler çıkarıldıktan sonra kalan kısa vadeli yabancı kaynakların stokların kaç katı olduğunu gösterir. Bu oranın bakış açısına göre ticari alacaklar da stoklara bağlı bir kalem olarak değerlendirilmektedir. Bir başka ifade ile stoklar satılmazsa, ticari alacaklar da ortaya çıkmayacaktır şeklinde bir varsayımın olduğu söylenebilir.
Stok bağımlılık oranı, kısa vadeli borçların ödenmesi için mevcut stokların kaç katı daha satış yapılması gerektiğini gösterir. Bu bakımdan kısa vadeli borçları ödeyebilmek için stoklara olan bağımlılığı ifade etmektedir.
Stok bağımlılık oranı aşağıdaki gibi hesaplanır:
Kısa vadeli yabancı kaynaklar – (Hazır Değerler + Menkul Kıymetler) Stok Bağımlılık Oranı =
Stoklar
Stok bağımlılık oranı arttıkça, işletmenin stoklara olan bağımlılığı artacaktır. Stok bağımlılık oranı yüksek olan işletmelerde, stoklara bağımlılık yüksektir. Bu nedenle, kâr marjlarını düşürmek, pazarlama etkinliğini artırmak vb.
önlemlerle; satışları artırmak veya stok devir hızını (sürümü) artırmak yoluyla kısa vadeli borçları ödeyebilme yeterliliğine katkı sağlanabilir.
e. Faiz Karşılama Oranı
Faiz karşılama oranı, işletmenin faiz ve vergi öncesi kârlarının, faiz giderlerinin kaç katı olduğunu gösterir. Bu oran yükseldikçe işletmenin faiz giderlerini karşılayamama riski azalır. Bu oranın 1'den düşük olması, işletmenin faiz ödemeleri bakımından bir sorunla karşılaşabileceği şeklinde yorumlanır. Faiz karşılama oranı aşağıdaki gibi hesaplanır:
Faiz ve Vergi Öncesi Kar
Faiz Karşılama Oranı =
Faiz Giderleri
6.4.2. Faaliyet etkinliği (verimlilik) durumu oranları
Faaliyet etkinliği, temel olarak net satışlara göre belirlenen devir hızı (dönüş hızı) oranları aracılığı ile ölçülmektedir. İşletmenin, değişik durumlara göre ne kadar etkili faaliyet yürütmüş olduğu bu oranlar aracılığı ile belirlenir. Verimlilik ve etkinlik terimleri birbirlerinin yerine kullanılmakla birlikte aralarında fark vardır. Etkinlik, belli bir üretim düzeyini düşürmeden, olanaklı olan en az girdiyi kullanabilme başarısıdır. Verimlilik ise, belli bir girdi düzeyini koruyarak olanaklı olan en yüksek ürünü elde etme başarısıdır.
a. Stok Devir Hızı Oranı
h. Net İşletme Sermayesi Devir Hızı i. Maddi Duran Varlık Devir Hızı j. Ticari Borç Devir Hızı
k. Ortalama Etkinlik Süresi
a. Stok Devir Hızı Oranı
Bir dönem içindeki stok hareketini gösteren stok devir hızı oranı iki şekilde hesaplanabilir. Stok devir hızı oranı, stokların kaç katı kadar satış yapıldığını gösterir. Satışlar satışların maliyeti cinsinden ifade ediliyorsa; Stok devir hızı oranını satışların maliyetine (satılan ticari mallar maliyetine) göre hesaplamak daha doğru bir yaklaşımdır.
Satışların maliyeti (satılan ticari mallar maliyeti) bilgisine bir şekilde ulaşılamıyorsa, net satışlara göre hesaplama yapılabilir. Stok devir hızı oranları aşağıdaki formüllerden biri kullanılarak hesaplanmaktadır:
Satışların Maliyeti veya Satılan Ticari Mallar Maliyeti Stok Devir Hızı Oranı = Ortalama Stoklar: (Dönem Başı Stoklar + Dönem Sonu Stoklar) / 2
Not: Aksi belirtilmedikçe stok devir hızının hesaplanmasında “Satışların Maliyeti” kullanılır.
Ortalama stokta kalma süresi, stok devir hızı oranına göre hesaplanmaktadır. Bir yıldaki gün sayısının, stok devir hızı oranına bölünmesi ile bulunur. Bir yıldaki gün sayısı genellikle 360 gün olarak kabul edilir. Ortalama stokta kalma süresi aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Ortalama Stokta Kalma Süresi: 360 / Stok Devir Hızı b. Alacak Devir Hızı Oranı
Alacak devir hızı oranı, net satışların ortalama alacaklara bölünmesi ile hesaplanır. Bir dönem içinde alacakların kaç katı kadar satış yapıldığını gösterir.
Alacak devir hızını hesaplamak için kullanılan formül aşağıdaki gibidir:
Net Satışlar
Alacak Devir Hızı Oranı =
Ortalama Alacaklar
Ortalama Alacaklar: (Dönem Başı Alacaklar + Dönem Sonu Alacaklar) / 2
Ortalama tahsilat süresi, alacak devir hızı oranına göre hesaplanmaktadır. Bir yıldaki gün sayısının, alacak devir hızı oranına bölünmesi ile bulunur. Bir yıldaki gün sayısı genellikle 360 gün olarak kabul edilir. Ortalama tahsilat süresi aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Ortalama Tahsilat Süresi: 360 / Alacak Devir Hızı
c. Aktif Devir Hızı Oranı
Net satışların, aktif toplamına bölünmesi ile hesaplanan aktif devir hızı oranı; aktif toplamının kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Aktifler işletmenin yapmış olduğu yatırımların maliyetler cinsinden ifadesi olarak düşünüldüğünde, aktif devir hızı, işletmenin yatırımlarının kaç katı kadar satış yaptığını (yatırımlarına göre satışlarını) gösterir. Aktif devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Aktif Devir Hızı Oranı: Net Satışlar / Toplam Aktif Aktif devir süresi: 360 / Aktif Devir Hızı
d. Dönen Varlık Devir Hızı Oranı
Net satışların, Dönen varlıkların ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan dönen varlık devir hızı oranı; ortalama dönen varlıkların kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Dönen varlık devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Dönen Varlık Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Dönen varlıklar
Ortalama Dönen Varlıklar: (Dönem Başı Dönen Varlıklar + Dönem Sonu Dönen Varlıklar) / 2 Dönen varlık yenileme süresi: 360 / Dönen varlık devir hızı
e. Duran Varlık Devir Hızı Oranı
Net satışların, Duran varlıkların ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan duran varlık devir hızı oranı; ortalama duran varlıkların kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Duran Varlık Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Duran varlıklar
Ortalama Duran Varlıklar: (Dönem Başı Duran Varlıklar + Dönem Sonu Duran Varlıklar) / 2 Duran varlık yenileme süresi: 360 / Duran varlık devir hızı
f. Hazır Değer (Nakit) Devir Hızı Oranı
Net satışların, Hazır değerlerin ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan Hazır değerler devir hızı oranı; ortalama Hazır değerlerin kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Hazır değerler devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Hazır değerler Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Hazır değerler
Ortalama Hazır değerler: (Dönem Başı Hazır değerler + Dönem Sonu Hazır değerler) / 2 Hazır değerler yenileme süresi: 360 / Hazır değerler devir hızı
g. Özkaynak Devir Hızı Oranı
Net satışların, Özkaynakların ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan Özkaynaklar devir hızı oranı; ortalama Özkaynakların kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Özkaynaklar devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Özkaynak Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Özkaynaklar
Ortalama Özkaynaklar: (Dönem Başı Özkaynaklar + Dönem Sonu Özkaynaklar) / 2
h. Net İşletme Sermayesi Devir Hızı
Net satışların, Net işletme sermayesinin ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan Net işletme sermayesi devir hızı oranı; ortalama Net işletme sermayesinin kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Net işletme sermayesi devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Net işletme sermayesi Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Net işletme sermayesi
Ortalama Net işletme sermayesi: (Dönem Başı Net işletme sermayesi + Dönem Sonu Net işletme sermayesi) / 2 i. Maddi Duran Varlık Devir Hızı
Net satışların, Maddi Duran varlıkların ortalamasına bölünmesi ile hesaplanan Maddi duran varlık devir hızı oranı;
ortalama Maddi duran varlıkların kaç katı kadar satış gerçekleştirildiğini gösterir. Maddi Duran varlık devir hızı artıkça işletmenin etkinliği artar.
Maddi Duran Varlık Devir Hızı: Net Satışlar / Ortalama Maddi Duran varlıklar
Ortalama Maddi Duran Varlıklar: (Dönem Başı Maddi Duran Varlıklar + Dönem Sonu Maddi Duran Varlıklar) / 2 Maddi Duran varlık yenileme süresi: 360 / Duran varlık devir hızı
j. Ticari Borç Devir Hızı
Satışların Maliyeti veya Satılan Ticari Mallar Maliyeti Ticari Borç Devir Hızı Oranı =
Ortalama Ticari Borçlar: (Dönem Başı Ticari Borçlar + Dönem Sonu Ticari Borçlar) / 2
Not: Aksi belirtilmedikçe Ticari Borç devir hızının hesaplanmasında “Satışların Maliyeti” kullanılır.
Ortalama borç ödeme süresi,. Bir yıldaki gün sayısının, Ticari Borç devir hızı oranına bölünmesi ile bulunur. Bir yıldaki gün sayısı genellikle 360 gün olarak kabul edilir. Ortalama borç ödeme süresi aşağıdaki şekilde hesaplanır:
Ortalama Borç Ödeme Süresi: 360 / Ticari Borç Devir Hızı k. Ortalama Etkinlik Süresi
Ortalama etkinlik süresi, stokları elde etmek için kullanılan nakdin; stokların satılması, alacakların tahsil edilmesinden sonra tekrar nakde dönüşmesi için ortalama olarak kaç günün gerektiğini gösterir. Ortalama etkinlik süresine göre nakit yönetimine ilişkin kararlar daha rasyonel bir biçimde alınabilir. Ortalama etkinlik süresi, stok devir hızı oranı ve alacak devir hızı oranına göre belirginleşir ve aşağıdaki gibi hesaplanır;
Ortalama Etkinlik Süresi= (360 / Stok Devir Hızı) + (360 / Alacak Devir Hızı)
Ortalama Etkinlik Süresi = Ortalama Stokta Kalma Süresi + Ortalama Tahsilat Süresi
6.4.3. Karlılık durumu oranları
İşletmenin değişik ölçütlere göre kârlılık düzeylerini ortaya koyan kârlılık oranlarındaki yükselme genellikle olumlu olarak değerlendirilmektedir. Bazı istisnaları olmakla birlikte, herhangi bir varlık veya kaynağın kârlılığı, net kârdan ilgili varlık veya kaynağa düşen payı gösterir. Gelir tablosunda yer alan bazı kalemlere göre hesaplanan kârlılık oranları hariç, herhangi bir hesap kaleminin kârlılığı, (Dönem net kârı/ ilgili hesap kaleminin tutarı) şeklinde hesaplanabilir. Örneğin, aktif kârlılığı (Dönem net kârı/ Aktif Toplamı), özkaynak kârlılığı (Dönem net kârı/
Özkaynaklar Toplamı), maddi duran varlık kârlılığı (Dönem net kârı/ Maddi duran varlıklar Toplamı) şeklinde hesaplanmaktadır ve bu yaklaşımla çok sayıda kârlılık oranı hesaplayabilme olanağı vardır.
Gelir tablosundaki kalemlerden hareketle hesaplanan kârlılık oranları ise, (brüt satış kârı/net satışlar) şeklinde hesaplanan "brüt satış kârlılığı oranı" (faaliyet kârı/net satışlar) şeklinde hesaplanan "faaliyet kârlılığı oranı", (olağan kar/net satışlar) şeklinde hesaplanan "olağan kârlılık oranı", (dönem kârı/net satışlar) şeklinde hesaplanan "dönem kârlılığı oranı", (dönem net kârı/net satışlar) şeklinde hesaplanan "net kârlılık oranı"dır. Dikey yüzde analizi uygulanmış gelir tablosu var ise bu oranları ayrıca hesaplamaya gerek yoktur. Çünkü dikey yüzdeler, gelir tablosunda yer alan her kalemin tutarının, net satışlara oranlanması sonucunda elde edilmektedir.
Karlılık oranları üç başlık altında incelenecektir.
A- Gelir Tablosu Karlılıklar (Satışlar Üzerindeki Karlılıklar) B- Bilanço Karlılıkları
C- Diğer Karlılık Oranları