B. Güney Türkistan Tarihine Bir Bakış
III. AFGANİSTAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
6.7.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri ( رل هچم ی شوق ی چواس ی لعف ندلعف )
Fiilden fiil yapma ekleri, fiil kök ve gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Bu ekler, fiil köklerine, isimden yapılmış fiil gövdelerine ve fiilden yapılmış fiil gövdelerine eklenerek yeni fiiller türetirler. Özbek Türkçesinde fiilden fiil yapımında kullanılan başlıca ekler şunlardır:
Okunuş /ه ، ا+/, /+ä/ Anlamı Okunuş /هلا+/, /+älä/ Anlamı
Bur+ä ه+روب Bur- kuv+älä هل هووق Kovala-
Sor+ä ه+رﯢـس Sor- It+älä هلهـتیا İt-
Okunuş /زغ+//زگ+/، /زک+/
, /+gäz/, /+käz/, /+ġäz/
Anlamı Okunuş /ریغ+/،/ ریک+/,
/+ġir/, /+kir/ Anlamı
Bit+gäz زگ+ـتیب Bitir- Kes+kir ریک+سېک Keskin
Ket+käz زک+ـېتک Sildir Siz+ġir ریغ+زیس Sızdır
Tol+ġäz زغ+روت Kaldır- Okunuş ،/هک+/ ،/هگ+/
/هق+/, /+kä/,
/+ḳä/, /+gä/ Anlamı
Okunuş /یق+/ ،/یغ+/, /+ġı/,
/+ḳi/ Anlamı Bur+kä هک+روب Sar-
Sål+ḳi یق+لاس Salın- Çäy+ḳä هق+یَچ Çalkala-
Sız+ġi یغ+زیس Sız- Tåy+gä-n ن-هـگ+یات Kay-
Änglä+mä هم+هلگنا Anlama- Okunuş /هریس+/,
/+sirä/ Anlamı
Okunuş /رآ+/, /+år/ Anlamı Suv+sirä هریس+ووس Çok konşan
Çiḳ+år را+ـقیچ Çık- Yåt+sirä هریس+ـتای Yabancılaşma
Ḳäyit+år را+ـتیهـق Geri dödür Oyḳi+sirä هریس+ـیقیﯢا Uyumak isteyen
6.8. KELİMELERİN SINIFLANDIRILMASI (یفینصت یرلموکروت زﯢـس)
Kelimelerin sözlüksel ve grametik anlamı bakımından benzerliğine göre leksik-grametik gruplara ayrılmasına kelime kategorisi denir. Kelimelerin sınıflandırmakta onların grametik anlamları ile birlikte, sözcüksel anlamı da temel konulardan sayılır.
Grameri ve de leksik anlamlara sahip olup, cümlede müstakil söz parçası sıfatında katılan sözlere müstakil sözler denir. Müstakil sözlere isim, sıfat, sayı, zamir, fiil, zarf girir.
Şunu da hatırlatmak lazım ki, Özbek Türkçesindeki bazı müstakil kelimeler de konuşma ceryanında müstekil sözlüksel anlamını kayıb ederek, grametikel anlam ifade etmek durumda, yardımcı kelimeler görevini üstlenirler. Örneğin, korib ḳålmåḳ ( بیرﯢـک قاملاق) ‘gör-‘, bilib ålmåḳ (قاملآ بیلیب) ‘bil-’, häftä içi (یچیا هتفه) ‘hafta içi’ gibi örneklerdeki ḳål (لاق) ‘kal-’, ål (لآ) ‘al-’ iç (چیا) ‘iç-’ kelimeleri kendinin sözcüksel ve müstekil anlamını kayıb eden durumda yardımcı sözcük sıfatında kullanılmıştır.
6.8.1. Birleşik Kelimeler (رلزﯢـس همشﯢـق)
En az iki anlam unsurunun bir araya gelmesiyle oluşan kelimelere birleşik kelime denir. Yani iki kelime, yeni bir kavramı ifade edecek şekilde birleşerek bir birlik meydana getirmişse, bu yeni bütüne birleşik kelime denir. Örneğin: boyin-turuḳ (-نییﯢـب قوروت) ‘boyunduruk’, birin-ketin (نیتېک-نیریب) ‘art-arda’, bel-båġ (غاب-لبې) ‘kemer’,
åçiḳ-kongil (لیگنﯢـک-قیچآ) ‘gönlü açık’ bitä-läb (بل-هـتیب) ‘birer’, boyin-båġ (غاب نیی ) ‘kravat’, ﯢـب ḳäyġu-äläm ( وغیقملا- ) ‘dertli’, äkä-okä (هکﯢ-اهکا) ‘abi-kardeş’, koçä-koy (یﯢـک-هچﯢـک)
‘sokak’, dälä-däşt (تشد-هلد) ‘bozkır alan’ gibi.
6.8.2. Yardımcı Kelimeler (رلزﯢـس یچمدرای)
Müstakil leksik anlama sahip olmayıp, cümle parçası görevini yapamayan, ancak kelime ve cümleyi kendi içinde bağlamak veya onlara ek anlam inceliğini yüklemek için hizmet edecek kelimelere yardımcı kelimeler denir. Başka bir deyişle, yalnız başına belirgin bir anlam taşımayan ve anlamı yalnızca leksik birimlerle birlikte belirten, cümle kurulumda birtakım işlevler üstlenen görev unsurlardır. Yardımcı sözler cümlede isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelir. Örneğin, yäşäş uçun koräşmåḳ keräk ( نوچوا ششی
ـک görevlerine göre üç çeşitli olur: 1. komäkçilär; 2. Bağlaçlar; 3. Yuklama.
1. Edat (یچکم ): isim, isim soylu ve sıfat-fiiller gibi kelimelerinden sonra ﯢـک gelerek başka kelimelere çoğunlukla fiillere grameri bakımından tabiî olmasını saklayan kelimelere edat denir. Edatlar cümlede kendinden önce gelen kelimelere araç (vasita), sebep, yön, tarz, yer, zaman, benzerlik, başkalık gibi anlamların ilişkisini kuran grameri görevi üstlenir. Edatlar ikiye ayrılır:
a. Saf edatlar: sözlüksel anlamlarını kayıp eden edatlardır: bilän, uçun, käbi, singäri, uzrä, säyin, ḳädär, gibi kelimeleri kendi içinde alır. Edat görevinde kullanılacak olan kelimelere: tåmån (نامات) ‘taraf’, båşḳä (هقشاب) ‘başka’, säbäbli (یلببس)
‘sebepli’, årḳäli (یلهـقرآ) ‘araçılı’, tufäyli (یلیفُط) ‘sayesinde’, ḳäräb ( رَقب ) ‘bakarak’, ه ḳärämäy (یم ) ‘bakmazdan’, song (هرَق گنﯢـس) ‘son’, täşḳäri (یرَقشَت) ‘dışarı’, beri (یر ) ‘-بې den beri’, körä (هر ) ‘göre’, çåġli (یلغاچ) ‘çağlı’, uzrä (هرزوا) ‘üzere’, gibi kelimeler ﯢـک gelir.
2. Bağlaçlar (رلیچولاغاب): bağlaçlar, kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri anlam ve şekil bakımından birbirine bağlayan kelimelerdir. Örneğin, häḳiḳät vä toġrilikni sevgän ådämlär dåimå vijdån ämrigä boysunädilär ( نَگېس ینکیلیرغﯢـت و تقیقح
امیاد رلمدآ ـب هگیرما نادجو
ﯢ ـنوس ی ه
رلید ) ‘hakikat ve doğruluğu seven insanlar dayima vijdan
emrine boy yinerler’. Yalnız hâlde kullanılan bağlaçlar: vä (و) ‘ve’, hämdä (هدمه) ‘hem de’, ämmå (اّما) ‘ama’, lekin (نیک ) ‘lakin’, biråḳ (قاریب) ‘?’, bälki (یکلَب) ‘belki’, hâlbuki لې (یکوبلاح) ‘hâl bu ki’, yåki (یکای) ‘veya’, yåhud (دوهای) ‘yahut’, yå (ای) ‘yâ’, gär (رگ) ‘eğer’, ägär (رگا) ‘eğer’, ägärdä (هدرگا) ‘eğer de’, bäşärti (یطرشب) ‘şartlı’, çunki (یکنوچ)
‘çünkü’, goyå (ایوگ) ‘göyâ’, goyåki (یکایوگ) ‘göyâ ki’, -ki ( -یک ) ‘ki’, -kim ( -میک ) ‘-kim’
gibi. Tekrarlanan bağlaçlar: häm…, häm, bäzän.., bäzän, däm…, däm, bir…, bir, yåki…, yåki, gåh…, gåh, ḥåh…, ḥåh gibi.
3. Yuklama (همهـلکوی): müstakil anlama sahip olan kelimelere veya cümlelere ek anlam yüklemek için hizmet edecek edatlardır. Yuklamalar söz değiştirme özelliğine sahip olmayan edatlardor. Bunlar yapımına göre ikiye ayrılırlar:
a. Söz yuklamalar: hättå (اّتح) ‘hattâ’, fäḳät (طقف) ‘sadece’, näḥåtki (یکتاخن)
‘yok ya’, äḥir (رخا) ‘son’, gibiler.
b. Ek (Affkis) yuklamalar: -ginä (هنیگ), -mi (یم ), -çi (- یچ ), -ä (-yä) (هی ،َا), - -ku ( -وک ), -yu ( -وی ), -u ( -وا ) gibi.
6.8.3. Ünlem, Taklit ve Modal Sözler (رلزﯢـسلدﯢـم ودیلقت،وادنوا)
Ünlem, taklit ve mödel kelimeler ise, yardımcı sözlerin ayrı grubunu oluşturur.
Çünkü, ünlem ve taklit sözler cümle parçası sıfatında da, müstakil söz-cümle sıfatında da kullanılır. Aynı zamanda müstakil sözlerin yapılmasında da iştirakeder. Ancak, bu sözler haraket ve hadisenin terimi olamadığı, yani sözcüksel anlam ifade idemediği için yardımcı sözlere benzemesidir. Bundan dolayı da ünlem, taklit ve mödel sözlerin her biri kendine hâs özellikleri ile ayrı-ayrı kategorileri oluşturur.
Ayrıca, ünlem; sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden sözcüklerdir. Ünlemlerin anlamı cümlelerle birlikte kullanıldığı durumlarda belirginleşir. Yazı dilinde ünlem cümlerinin arkasından genellikle ünlem işareti (!) kullanılır.
6.9. ANLAMLARI BAKIMINDAN İSİM TÜRLERİ (یرلروت هروک هگیسانعم گنینرلتآ) İsimler, her türlü özel ya da genel, reel veya itibarî olan nesne, şahıs, olay, mefhum, kavram ve tasavvurlara işaret eden göstergelerdir.
Bu nedenle isimler, işaret ettikleri gösterilenin vasfına göre: ätåḳli (یلقاتا) ‘özel isim’, ‘turdåş’ (شادروت) ‘cins isim’, äniḳ (قینا) ‘somut isim’, mävhum (موهوم) ‘soyut isim’, yäkkä (هککی) ‘tekil isim’, cämlävçi (یچولاعمج) ‘topluluk ismi’ gibi türlere ayrılırlar.
6.9.1. Özel ve Cins İsimleri (رلتآ شادروت و یلقاتا)
Özel isimler, tek olan, bir benzeri bulunmayan varlıkları ve hadiseleri karşılayan isimlerdir. Örneğin, Babür, Ahmet, Ankara, Erzurum; Türkiye, Afganistan; Fânî, Kaşgarlı, Nevaî gibi.
Aynı türden varlıkları karşılayan isimlere cins ismi denir. Başka bir ifadeyle birçok özelliklerinin ortak olması nedeniyle aynı kategoriye dahil edilen nesne, hadise, kavram vb. gösterenleri genel olarak ifade eden isimlerdir. Örneğin: ḳişlåḳ (قلاشیق)
‘köy’, mämläkät (تکلمم) ‘ülke’, tåġ (غات) ‘dağ’, tåş (شات) ‘taş’, däräḥt (تخرد) ‘ağaç’, därs (سرد) ‘ders’ gibi.
6.9.2. Somut İsim ve Soyut İsim (رلتآ موهوم ورلتآ قینا)
Duyu organlarıyla algılanabilen her türlü varlığı gösteren isimlere somut isim denilir. Örneğin: ḳäläm (ملق) ‘kalem’, eşik (کیش ) ‘kapı’, kitåb (باتک) ‘kitap’, muallim اﭔ (ملعم) ‘öğretmen’, däräḥt (تخرد) ‘ağaç’ gibi. ()
Duyu organları ile algılanamayan, mevcudiyeti bütünüyle kiyasî ve itibarî olan varlıklara işaret eden isimlerdir. Başka bir ifadeyle bu türdeki isimler, tasvvur, muhayyele ve fikirde bulunan şeyleri gösterir. Örneğin: täfäkkur ( فتر ) ‘düşünce’, näşä ّک ( ّشنه ) ‘esrar’, özläm (ملزوا) ‘özlem’, sevgi (یگویس) ‘sevgi’ gibi.
6.9.3. Tekil İsim ve Topluluk İsmi (تآ هککی و یچولاعمج)
Sayıca bir somut ya da soyut varlığı gösteren isimlere tekil isim denir. Örneğin, kitåb (باتک) ‘kitap’, ådäm (مدآ) ‘adam’, insån (ناسنا) ‘insan’, yåḳtilik (کیلیتقای) ‘ışık’, pillä (هللیپ) ‘koza’ gibi.
Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir. Örneğin: ḥälḳ (قلخ) ‘halk’, millät (تللم) ‘millet’, gälä (هلگ) ‘sürü’, läşkär (رکشل) ‘ordu’ gibi.
6.10. ÇOKLUK (کیلپ ) ﯢـک
Özbek Türkçesinde, isimlerde veya zamirlerde aynı türden birden çok varlığı ifade etmek için +lär eki kullanılır. Örneğin: ådäm+lär (رل+مدآ) ‘adamlar’, ḳuvånç+lär (رل+چناووق) ‘sevinçler’, ändişä+lär (رل+هـشیدنا) ‘endişeler’, u+lär (رل+وا) ‘onlar’ gibi.
Özbek Türkçesinde çokluk ekinin iylelik ekleriyle kullanılışı: gäp+lär+i+m (م+ی+رل+پگ) ‘sözlerim’, iş+lär+i+ng (گن+ی+رل+شیا) ‘işlerin’, tåmir+lär+i (ی+رل+ریمات)
‘damarları’, ävlåd+lär+i+miz (زیم+ی+رل+دلاوا) ‘evlatlarımız’ gibi örneklerde görüldüğü şekildedir.
Özbek Türkçesinde çokluk ekinin hâl ekleriyle kullanılışı ise: Kişi+lär+ning (گنین+رل+یشیک) ‘kişilerin’, ḳuş+lär+ni (ین+رل+شوق) ‘kuşları’, däräxt+lär+gä (هگ+رل+تخرد) ‘ağaçlara’, tåġ+lär+dä (هد+رل+غات) ‘dağlarda’, koçä+lär+dän (ند+رل+هـچﯢـک) ‘sokaklardan’, såat+lär+çä (هچ+رل+تعاس) ‘saatlerce’, dost+lär+däy (ید+رل+تسود) ‘dostlar gibi’, dost+lär+dek (کﭔد+رل+تسود) ‘dostlar gibi’ örneklerinde görüldüğü şekildedir.
6.11. İYELİK (کیلهـگیا)
İyelik ekleri, isimin işaret ettiği varlığın kime veya neye ait olduğunu gösteren çekim ekleridir. İyelik eki eklendiği ismin teklik ve çokluk şahıs zamirlerinden hangisine ait olduğunu gösterir.
Özbek Türkçesinde iyelik ekleri şunlardır: 1. teklik şahıs: -m, -im (میا،م ): ånäm -(مـنآ) ‘annem’, kitåbim (میباتک) ‘kitabım’, 2. teklik şahıs: -ng, -ing (گنیا ،گن ): åtäng -(گن ) ‘baban’, ånäng (هـتآ گن ) ‘annen’, 3. teklik şahıs: -i, -si (یس ،ی): båläsi (هـنآ یسهـلاب)
‘çocuğu’, ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ dir. Birinci, ikinci ve üçüncü çokluk şahıs ekleri ise sırasıyla (زیمی ), (- زیگنی ) ve ( -- ی ) dır.
Bu ekler, Özbek Türkçesinde kendinden önce gelen isimler ile bu isimlerin çokluk lär ( -رل ) eki almış tabalarına ve kendinden sonra gelecek hâl eklerine bitişik yazılırlar.
Örneğin: kitåbim (میباتک) ‘kitabım’, kitåblärım (میرلباتک) ‘kitaplarım’, kitåblärımnı (ینمیرلباتک) ‘kitaplarımı’, kitåbing (گنیباتک) ‘kitabın’, kitåbläring (گنیرلباتک) ‘kitapların’, kitåblärıngnı (ینگنیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbi (یباتک) ‘kitabı’, kitåbläri (یرلباتک) ‘kitapları’, kitåblärini (ینیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbimiz (زیمیباتک) ‘kitabımız’, kitåblärimiz (زیمیرلباتک)
‘kitaplarımız’, kitåblärimizdän (ندزیمیرلباتک) ‘kitaplarımızdan’ gibi.
Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe
میباتک Kitabim گنیباتک Kitabın یباتک Kitabı زیمیباتک Kitabımız
میرلباتک Kitaplarım گنیرلباتک Kitapların یرلباتک Kitapları زیمیرلباتک Kitaplarımız ینمیرلباتک Kitaplarımı ینگنیرلباتک Kitaplarını ینیرلباتک Kitaplarını ندزیمیرلباتک Kitaplarımızdan
6.12. AİTLİK EKİ (یسهـچمیشﯢـق کیلیلشهرق)
İsimden zamir ve sıfat olarak kllanılan isimler yapan, içinde bulunma, bağlılık ve aitlik görevleri taşıyan ektir. Özbek Türkçesinde aitlik eki +ki (یک) veya +gi ( گی )’dir.
Ünlülerden, tonlu ünsüzler ve bulunma hâli eki +dä (هد)’den sonra +gi eki; ilgi hâli ekindeki +ng (گن)’nin düşmesiyle geride kalan +ni (ین) ve tonsuz ünsüzlerden sonra ise +ki (یک) eki getirilir.
+gi aitlik eki, isimlerden sıfat yapar. Yer gösteren kelimelerde bulunma hâli ekinden sonra gelir. Örneğin: äriḳ+dä+gi suv (ووس یگ+هد+ـقیرا) ‘arıktaki su’:
yånbåş+dä+gi däräḥtlär (رلتخرد یگ+هد+ـشابنای) ‘yan taraftaki ağaçlar’; tepä+dä+gi yulduzlär (رلزودلوی یگ+هد+هپې ) ‘tepedeki yıldızlar’; kök+dä+gi åy (ت یآ یگ+هد+ک ) ﯢـک
‘gökteki ay’, burun+gi duşmän (نمشود یگ+نوروب) ‘önceki düşman’; keçä+gi dostim (میتسود یگ+هچې ) ‘geceki dostum’. ک
+ki aitlik eki kelime kök ve gövdelerinden sonra işlek olarak kullanılmaz.
Örneğin: keç+ki åvḳät (تاقوا یک+چې ) ‘akşamki yemek’; dästläb+ki (ک یک+بهـلتسد) ‘ilk önceki’.
+ki aitlik eki, genellikle isimlerden zamir yapar. İlgi hâli ekindeki +ng, +ki aitlik ekini alınca düşer. Örneğin, Sultånḥån+lär+ni+ki > Sultånḥån+lär+ning+ki ( ناطلس یک+ین+رل+ناخ) > )یک+گنین+رل+ ناخ ناطلس( ‘Sultan hanımlarınki’, hämmä+ni+ki >
hämmä+ning+ki (یک+ین+هّمه) > (یک+گنین+هّمه) ‘hepsininki’, Biz+ni +ki > biz+ning+ki (یک+ین+زیب)>(یک+گنین+زیب) ‘bizimki’, Siz+ni+ki > siz+ning+ki (یک+ین+زیس) >
(یک+گنین+زیس) ‘sizinki’, Kim+ni+ki > kim+ning+ki (یک+ین+میک) > (یک+گنین+میک)
‘kiminki’.
+gi ve +ki aitlik eklerinden sonra hâl ve çokluk eklerinin kullanılması, ådät+dä+gi+çä > ådät+dä+gi+däy (هچ+یگ+هد+تداع) > ( د+یگ+هد+تداعیه ) ‘âdetteki’
gibi’; ådät+dä+gi+dän (ند+یگ+هد+تداع) ‘âdet olduğundan’; kongil+dä+gi+dek (کﭔد+یگ+هد+لیگنﯢـک) ‘gönüldeki gibi’ örneklerinde görüldüğü gibidir.46
6.13. HÂL EKLERİ (کشیلېک)
Hâl ekleri, isimlere eklenerek onların cümle içerisinde yüklemle ve diğer kelime ya da kelime birlikleri ile ilişkilerini tayin eden eklerdir.
6.13.1. Hâl Eklerinin İsimlere Eklenme Kuralları ( هگرلتآ گنین یرل هچمیشوق کیشیلېک یس هدعاق شیلیشوق)
Hâl ekleri, isimi isme veya ismi fiile bağlar. Özbekçede ismin temel altı hâl kategorisi vardır. Bunlardan biri eksiz diğerleri çeşitli eklerle işarerlenir. Bu kategoriler:
Båş kelişik (کیشیلېک شاب) ‘yalın hâl’, ḳärätḳiç kelişik (کیشیلېک چیقترق) ‘ilgi hâl’, tuşum kelişik (کیشیلېک موشوت) ‘yükleme hâl’, conäliş kelişik (کیشیلېک شیل هنﯢـج) ‘yönelme hâl’, çiḳiş kelişik (کیشیلېک شیقیچ) ‘çıkma hâl’, orin päyit kelişik (کیشیلېک تیپ-نیرﯣا) ‘bulunma hâl’ gibi.
6.13.2. Yalın Hâl (یگیشیلېک شاب)
Yalın hâl eki esasen ismin herhangi bir ek almadığı durum kategorisidir.
6.13.3. İlgi Hâl (یگیشیلېک چیقترق)
İlgi hâl, belirtili isim tamlamalarının tamlayan kısımlarını oluşturan tamlayan durumudur. Özebkçede bu hâlin eki ning (گنین)’dir. Örneğin: däräḥtning ildizi ( تخرد یزیدلیا گنین) ‘ağacın yaprağı’ gibi. kitåbning yäḥşiligi (یگیلیشخیگنین باتک) ‘kitabın iyiliği’
gibi. Bu hâli eki, Afganistan Özbekçesinde zamirlere eklendiğinde birleşik yazılır.
Örneğin: mening (گنین ) ‘benim’, sening (ېم گنین ) ‘senin’ gibi. Diğer durumlarda ayrı ېس
46 Coşkun, 83-84
yazılması da mümkündür. Ayrıca bu ek çokluk ve iyelik eklerinden sonra gelir.
Örneğin: kitåbärimning (گنینمیرلباتک)-(گنین میرلباتک ) ‘kitaplarımın’, men ( من ) ‘ben’, sen ې ( سن ) ‘sen’ gibi hali zamirlerine ilgi hali eki geldiğinde bu zamirlerdeki n (ن) sesi düşer. ې Örneğin mening (گنین ) ‘benim’, sening (ېم گنین ) ‘senin’ gibi. ېس
6.13.4. Yükleme Hâl (یگیشیلېک موشوت)
Bu hâl eki, geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde, eklendiği ismi yüklemden etkilenen nesne haline dönüştürür. Yükleme yönlendirilen kimni? (؟ینمیک) ‘kimi’, nimäni? (ینهـمین) ‘neyi’, ḳäyerni? (ینرې ) ‘nereyi’ gibi sorulara cevap verir. Bu hâlin یهقـ eki -ni (ین)’dir. Örneğin: kitåbni ål (لآ ینباتک) ‘kitabı al’ gibi. Afganistan Özbekçesinde bu hali eki kendinden önce gelen kelimelere ve çokluk ve iyelik eklerine bitişik yazılır.
Örneğin: mäktäbni (ینبتکم) ‘okulu’, mäktäbimni (ینمیبتکم) ‘okulumu’, ḥäfäligingni ( هفخ ینگنیگیل) ‘özgünlüğünü’, häyåtni tuşunmåḳ (قامنوشوت ینتایح) ‘hayatı düşünmek’, väzifäni bäcärmåḳ (قامرجب ینهـفیظو) ‘görevi yapmak’bahårni his ḳilmåḳ (قاملیق سح ینراهب) ‘baharı hissetmek’ gibi.
Sonunda ä ( ـه ) ünlüsü alan kelimelere ise bitiştirilmeden ancak arada boşluk bırakılmadan yazılması gerekir. Zira Arap harfleriyle yazılan bir kelimenin sonuna ä ( ـه ) ünlüsü gelirse bitişik yazmak mümkün değildir. Örneğin: çämälämåḳ (قامهـلهـمچ)
‘tahmin etmek, kestirmek’ Mäymän’ni ( هنمیمیـن ) ‘Maymanani’, Mäymänä’gä (هـگهنمیم)
‘Maymanaya’, Mäymäne’dä ( هنمیمﯨه ) ‘Maymanada’, Mäymänä’dän ( هنمیمنﯨ )
‘Maymana’dan’; båzårni (ینرازاب) ‘pazarı’, båzårgä (هگرازاب) ‘pazara’, båzårdä (هدازاب)
‘pazarda’, båzårdän (ندرازاب) ‘pazardan’ gibi.
6.13.5. Yönelme Hâl (یگیشیلېک شیل هنۉج)
Yönelme hâl eki, isim veya isim halindeki kelime gruplarını cümle içerisinde farklı tümleçler (zaman, yer, sınırlama, karşılık vb.) haline getiren eklerdir. Afganistan Özbekçesinde yönelme hâli, +gä (هگ), +kä (هک), +ḳä (هق) ekleriyle gösterilir. Yönelme hâli eki kelime tabanlarına veya çokluk ve iyelik ekleriyle çekimli şekillere bitiştirilerek yazılır.
a. K (ک) ve g (گ) sesleriyle biten kelimelere yönelme hâl eki ( -هک ) şeklinde yazılır. Örneğin: eşik-eşikkä (هککیشﭔ ا-کیشاﭔ) ‘kapıya’, yuräk-yuräkkä (هکک هروی -ک هروی)
‘yüreğe’; bärg-bärkkä (هککرب-گرب) ‘yaprağa’ gibi.
b. Ḳ (ق) ve ġ (غ) sesleriyle biten kelimelere ( -هق ) şeklinde gelir. Örneğin: ḳişlåḳ-ḳişlåḳḳå (هققلاشیق-قلاشیق) ‘köye’, ḥälḳ- ḥälḳḳä (هققلخ-قلخ) ‘halk’, tåġ-tåḳḳä (هققات-غات) ‘dağa’
gibi.
c. U (وا), şu (وش), bu (وب) gibi, işaret zamirlerine ise yönelme hâl eki zamir –n (ن) ile eklenir ve şu şekilde yazılır: unga (هگنوا) ‘ona’, şungä (هگنوش) ‘şuna’, bungä (هگنوب) ‘buna’ gibi.
6.13.6. Bulunma Hâl (یگیشیلېک تیپ-نیرۉا)
Bulunma hâl eki, cümlede çoğunlukla yer, zaman, sebep, durum gibi tümleçlerin oluşturulmasında kullanılan ektir. Afganistan Özbekçesinde bu hâlin eki +dä ( -هد )’dir.
Örenğin: mäktäbdä (هدبتکم) ‘okulda’, aḳl båzårdä såtilmäydi (یدی هملیتاس هدرازاب لقع)
‘aekidir.
Bulunma hâl u(وا), bu (وب), şu (وش) gibi işaret zamirlerine eklendiğinde zamir n’si –n (ن) araya girer. Örneğin: undä (هدنوا) ‘onda’, bundä (هدنوب) ‘bunda’, şundä (هدنوش)
‘şunda’ gibi.
Bulunma hâl eki isim tabanlarına, ve kendinden önce isme eklenebilen çokluk ve iyelik ekleriyle bitişik yazılır. Örneğin: mäktäbdä (هدبتکم) ‘okulda’, mäktäbimizdä (هدزیمیبتکم) ‘okulumuzda’, mäktäbingdä (هدگنیبتکم) ‘okulunda’ gibi.
6.13.7. Çıkma Hâl (ayrılma) (یگیشیلېک شیقیچ)
Çıkma hâl eki, cümlede çoğunlukla yer, zaman, sınırlama, miktar kaynak, sebep, hal tümleçlerinin oluşturulmasında kullanılır.
Afganistan Özbekçesinde çıkma hâli eki olarak +dän ( -ند ) kullanılır. Çıkma hâlinin isim tabanına ve kendinden önce isme eklenebilen çokluk ya da iyelik ekleriyle bitişik yazılır. Örneğin: ḳişlåḳdän (ندقلاشیق) ‘köydän’, ḳişlåġimdän (ندمیغلاشیق)
‘köyümdän’, ḳişlåḳlärimizdän (ندزیمیرلقلاشیق) ‘köylerimizden’ gibi.
U (وا), bu (وب), şu (وش) işaret zamirlerine çıkma hâl eki geldiğinde ise, zamirler ile çıkma hâli arasına zamir n’si (ن) girer. Örneğin: bundän (ندنوب) ‘bundan’, şundän (ندنوش) ‘şundan’, undan (ندنوا) ‘ondan’ gibi.
6.13.8. Sayılarla Kullanılan Hâl Ekleri (هدرلناس)
Afganistan Özbekçesinde ise sayılara eklenen hâl ekleri ise adet ve birlik telik hâl ekleri olup sırasıyla aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Adet Bildiren Ekler
-هت Eki هچت Eki
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı
Birtä هتریب Bir tane Ontäçä هچ هتنوا On tane
Mingtä هتگنیم Bin tane Ḳırḳtäçä هچ هتقریق Kırk tane
-وا Eki هلا Eki
-Okunuş Yazılış Anlamı Okunuş Yazılış Anlamı
Biråv واریب Birer Uçälä هلهـچوا Her üçümüz
İkkåv واکیا İkimiz Torttälä هلهـترﯢتـ Her dördümüz
6.13.9. Sıfatlarla Kullanılan Hâl Ekleri (هدرلتفص)
Afganistan Özbekçesinde sıfatlar üzerine eklenen hâl ekleri ise sıfatların karşılaştırma ve benzerlik durumlarını göseren eklerdir. Bu ekler ve çekimli örnekleri sırasıyla aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Karşılaştırma (Komperatif) Eki قار - Benzerlik Ekleri Okunuşu Yazılışı Anlamı 1. ریتمیا Eki
Kopråḳ قارپ ﯢـک Birçok Åḳimtir ریتمیقآ Çekici
Åzråḳ قارزآ Biraz Kokimtir ریتمیکوک Mavimsi
2. شیغ Eki - 3. -شی Eki ا
Okunuşu Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı Åḳiş شیقآ Beyaza yakın Särġiş شیغر َس Sarığa yakın Kokiş شیک ﯢـک Yeşile yakın Ḳizġiş شیغزیق Kırmızya yakın
6.14. İSİM ÇEKİM EKLERİNİN YAZIM KURALLARI
6.14.1. Çokluk Ekinin İsme Eklenme Kuralı
Çokluk ekleri, tekil isimlere eklenerek onlara çokluk anlamı katan eklerdir.
Afganistan Özbekçesinde çokluk eki -lär (رل) dir. Örneğin: ålmälär (رلهـملآ)‘elmalar’, ḳälämlär (رلملق) ‘kalemler’, guzälliklär (رلکیللهزوگ) ‘güzellikler’ gibi.
Çokluk eki, sentaktik bakımdan iyelik eki ve hâli ekilerinden önce gelir. Ancak bu durum ekin çokluk bildirdiği durumlar için geçerlidir. Ancak bu ek, akrabalık ve saygı anlamı ifade ediyorsa iyelik eklerinden sonra getirilebilir. Örneğin: ånämlär (رلمنآ)
‘annemler’, åpämlär (رلمپآ) ‘ablamlar’, åkämlär (رلمکا) ‘abimler’ gibi.
Çokluk eki daima kendinden önceki çekimli veya çekimsiz isme bitişik yazılır.
Örneğin: kitåblär (رلباتک) ‘kitaplar’, bålälär (رل هلاب) ‘çocuklar’, däräḥtlär (رلتخرد)
‘ağaçlar’, yåḥşilär (رلیشخی) ‘iyiler’ gibi.
6.14.2. İyelik Eklerinin İsimlere Eklenme Kuralları
İyelik ekleri, isimin bildirdiği nesne/kavramın bir şahsa veya nesneye ait olduğunu belirten çekim ekleridir. İyelik ekleri eklendiği kelimenin birinci, ikinci ve üçüncü teklik ya da çokluk şahıs zamirlerinden birine nispetini gösteririr. Afganistan Özbekçesinde kullanılan iyelik ekleri şunlardır: -m, -im (میا،م ): ånäm (مـنآ) ‘annem’, -kitåbim (میباتک) ‘kitabım’. -ng, -ing (گنیا ،گن ): åtäng (- گن ) ‘baban’, ånäng (هـتآ گن ) هـنآ
‘annen’. Eğer kelimeler ünlüler ile biterse üçüncü teklik şahıs iyelik eki -i, -si (یس ،ی) şeklini alır. Örneğin: båläsi (یسهـلاب) ‘çocuğu’, ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ gibi. Öte taraftan birinci, ikinci ve üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri ünsüz ile biten kelime tabanlarına ( -می ), (گنی ), ( -- ی ) şeklinde eklenirler.
Birinci, ikinci ve üçüncü çokluk şahısların iyelik çekiminde eğer kelime ünsüz ile bitmişse ekler (زیمی ), (- زیگنی ) ve ( -- ی ) şeklindedir. Eğer kelime ünlü ile bitmişse o hâlde birinci, ikinci ve üçüncü çokluk şahıs iyelik ekleri ( -زیم ), (زیگن), ( -یس ) şeklinde yazılır.
Bu ekler, sentaktik olarak kendinden önce gelen kelime tabanlarına ve bu tabanlara eklenmiş çokluk lär ( -رل ) ekine ve de kendinden sonra gelecek hâl eklerine bitişik yazılır. Örneğin: kitåbim (میباتک) ‘kitabım’, kitåblärım (میرلباتک) ‘kitaplarım’, kitåblärımnı (ینمیرلباتک) ‘kitaplarımı’, kitåbing (گنیباتک) ‘kitabın’, kitåbläring (گنیرلباتک)
‘kitapların’, kitåblärıngnı (ینگنیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbi (یباتک) ‘kitabı’, kitåbläri (یرلباتک) ‘kitapları’, kitåblärini (ینیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbimiz (زیمیباتک) ‘kitabımız’, kitåblärimiz (زیمیرلباتک) ‘kitaplarımız’, kitåblärimizdän (ندزیمیرلباتک) ‘kitaplarımızdan’
gibi.
Birinci şahıs teklik, ikinci şahıs teklik ve üçüncü şahıs çokluk iyelik ekleri, “ä/ė”
( ا/ ) sesleri ile sonlanan kelime tabanlarına eklendiğinde sondaki “ä” ve “ė” ünlülerini هـ gösteren ( ـ ا/ ) harfi yazılmaz. Örneğin: ånäm (ه مهـنآ < منآ) ‘annem’, ånäng (گنهـنآ < گننآ)
‘annen’, åtängiz (زیگنتآ) ‘babanız’, okängiz (زیگنک ) ‘kardeşiniz’ gibi. ﯢا
Ancak Farsça ve Arapçadan alınmış kelimeler bu kaideye uyumaz. Örneğin:
vädäm ( دعومه ) ‘sözüm’, vädäng (گن هدعو) ‘sözün’, vädängiz (زیگن هدهع) ‘sözünüz’ gibi.
İyelik ekleri, ḳ (ق) sesiyle sonlanan kelime tabanlarına eklendiğinde, ḳ (ق) sesi tonlulaşrak ġ (غ) sesine dönüşür. Örneğin: bulåḳ-bulåġim (میغلاوب-قلاوب) ‘çeşmem’, ḳulåḳ-ḳulåġing (گنیغلاوق-قلاوق) ‘kulağın’, ḳişlåḳ-ḳişlåġimiz (زیمیغلاشیق-قلاشیق) ‘köyümüz’, tämåḳ-tämåġi (یغامت-قامت) ‘boğazı’, bäyråḳ-bäyråġimiz (زیمیغاریب-قاریب) ‘bayrağımız’
gibi.
Ancak Arapça ve Farsçadan alınan kelimeler ile Türkçe yoḳ (ق ) ‘hayır’ kelimesi ﯢیـ bu kurala uymaz. Örneğin: ḥälḳ- ḥälḳim (میقلخ-قلخ) ‘halkım’, hälḳ-hälḳing (گنیقلح-قلح)
‘kırtlağın’, häḳ-häḳimiz (زیمیقح-قح) ‘hakkımız’, väräḳ-väräḳi (یقرو-قرو) ‘kâğıdı’, yoḳ-yoḳ (قﯢـی- قﯢـی) ‘yok’ gibi.
İyelik ekleri k (ک) sesiyle biten kelime tabanlarına eklendiğinde ise k (ک) sesi tonululaşrak g (گ) sesine dönüşür. Örneğin: yuräk-yurägim (میگ هروی-ک هروی) ‘yüreğim’, tiläk-tilägim (میگ هلیت-میگَلیت-ک َلیت) ‘isteğim’ gibi.
Ancak Arapça ve Farsçadan alınan kelimeler ile Türkçe erkin (نیکراﭔ) ‘özgürlük, serbestlik’ kelimesi de bu kurala uymaz. Örneğin: erk-erki (یکرﭔ-اکراﭔ) ‘özgürlük’, mulk-mulkm (میکلُم -کلُم) ‘mülk, mülküm’, hälåk-hälåki (یکلاه -کلاه) ‘ölü’, mäläk-mäläki (یکلَم-کلَم) ‘melek’ gibi. Özbek dilinde kelimeler aşağıdaki usula türetilir:
6.15. KELİME TÜRLERİ (یرلروت زﯢـس)
Afganistan Özbekçesindeki leksik birimler, anlamları ve görevleri bakımından isim, sıfat, zarf, zamir, fiil ve edat gibi türlere ayrılır. İsim türü ve çekimi yukarıda izah edildiği için doğrudan sıfatlarla konuya başlanmıştır.
6.16. Sıfatlar (یموکروت زوس تفص)
İsimleri niteleyen veya belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların varlığı isimlere bağlıdır. Bu nedenle sıfatlar tek başına kullanılamaz. Bu açıdan sıfatlar tamlama olarak karşımıza çıkar. Sıfatlar; ḳändäy (ۀدنق) ‘nasıl’ ḳänäḳä (هقنق) ‘nasıl’ ve ḳäysi (یسیق)
‘hangisi’ gibi sorulara cevap verir.
Bu nedenle sıfatlar, isimleri belirten veya ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ sorusuna cevap veren “belirtme sıfatları” ile isimleri niteleyen, onların keyfiyetlerini gösteren veya ḳändäy (ۀدنق) ‘nasıl’ ḳänäḳä (هقنق) ‘nasıl’ sorularının cevabı olan “niteleme sıfatları”
olarak ikiye ayrılırlar.
6.16.1. Niteleme Sıfatları
Nitelik sıfatları, isimlerin rengini, şeklini, görünüşünü, mahiyetini özetle keyfiyetini bildiren sıfatlardır. Örneğin: ḳizil (لزیق) ‘kırmızı’, yåḳimli (یلمیقای) ‘çıkıcı’, mäyin ( یَمنی ) ‘ince’, ḳonåḳ (قان ) ‘konak’, çuçuk (کوچوچ) ‘tatlı’, guzäl ( زوگﯢـق له ) ‘güzel’, åġir (ریغآ) ‘ağır’, dumälåḳ (قلاهـمود) ‘yuvarlak’, yålġånçi (یچناغلای) ‘yalancı’ gibi.
Niteleme sıfatları nesnenin niteliğini gösteren biçim birimlerdir. Örneğin: çiråylik kitåblärning korsäm ålämän (نم هلآ مسروک گنین رلباتک کیلیارچ) ‘güzel kitapları gördiğimde alırım.’ cümlesinde çiråylik (کیلیارچ) ‘güzel’, kitåb (باتک) ‘kitap’ isminin hususiyetini belirten bir sıfattır. Burada çiråylik (کیلیارچ) ‘güzel’ kitap isminden önce gelerek onun neteliğini belirtmiştir.
6.16.2. Anlamları Bakımından Niteleme Sıfatlarının Türleri (یرلروت تفص)
Niteleme sıfatları isimlerin, niteliğini/keyfiyetini bildiren ifadelerdir. Niteleme sıfatları, isimlere yöneltilen ḳändäy? (یدنق) ‘nasıl?’ ḳänäḳä? (هقنق) ‘ne, nasıl?’ ḳäysi?
(یسیق) ‘hangisi?’ gibi soruların cevaplarıdır. Niteleme sıfatları anlam bakımdan aşağıdaki türlere ayrılır:
1. Nesnenin rengini gösterenler: åḳ (قآ) ‘beyaz’, ḳårä (هراق) ‘siyah’ vb.
2. Özellik bildirenler: uluġvår (راوغولوا) ‘uluğ insan’, yåmån (نامی) ‘kötü’ vb.
3. Şekil ve görünüşü bildirenler: kältä (هتلک) ‘kısa’, simiz (زیمیس) ‘şişman’ vb.
4. Durum bildirenler: ḥäfä (هفخ) ‘üzgün’, ḥursänd (دنسرخ) ‘mutlu’ vb.
5. Hacim, ölçü, mesafe bildirenler: keng (گنې ) ‘geniş’, tår (رات) ‘dar’, çuḳur ک (روقوچ) ‘derin’, kättä (هتتک) ‘büyük’, kichik (کیچیک) ‘küçük’ vb.
6. Tat bildirenler: şirin (نیریش) ‘tatlı’, äççiḳ (قیّچا) ‘acı’, tuzli (یلزوت) ‘tuzlu’ vb.
7. Ağırlık ölçüsü bildirenler: åġir (ریغآ), yengil (لیگنې ) vb. ی
8. Zaman karşısındaki vasfı bildirenler: håzirgi (یگرضاح) ‘şimdiki’, eski (یکس ) اﭔ
‘eski’ vb.
6.16.3. Yapıları Bakımından Niteleme Sıfatları (یشیلهـسیگنینرلتفص)
Niteleme sıfatları yapı bakımından 4’e ayrılırlar: A) türemiş sıfatlar B) basit sıfatlar C) birleşik sıfatlar D) yinelemeli sıfatlar
6.16.3.1. Türemiş Sıfatlar
Afganistan Özbekçesinde niteleme sıfatlarının bir kısmı isimden sıfat yapan eklerle oluşturulmuştur. Bu eklerin bazıları Türkçe bazıları da Farsçadır. Bunlar: -li (یل):
räsimli kitåb (باتک یلمسر) ‘resimli kitap’, kuçli şämål (لامش یلچوک) ‘güçlü rüzgar’; -dår (راد): äybdår (رادبیع) ‘günah yapan’, väfådår (رادافو) ‘vefalı’; bä- (هب): bädävlät (تلود ) هـب
‘zengin’, bäḳuvvät (تووق ) ‘kuvatlı’; ser- ( سهـب ر ): serhåsil däräḥt (ې تخرد لصاحرېس)
‘verimli ağaç’; -mänd (دنم): dävlätmänd (دنمتلود) ‘zengin’.
/یل+/ /+li/ Eki İle Yapılanlar /زیس+/ /+siz/ Eki İle Yapılanlar /یکا+/ /+äki/ Eki İle Yapılanlar Okunuşu Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı Äḳlli یللقع Akılı Suvsiz زیسوس Susuz Zureki یکهرﯢز Zorla Båläli یلهـلاب Çocuklu Båläsiz زیس هلاب Çocuksuz Ḥåmäki یکهـماخ Çiy
Uyli-cayli یلیاج-یلیوا Evli Täcrübäsiz زیس هبرجت Tecrübesiz Åġizäki یک هزغآ Ağızdaki İntizåmlı یلماظتنا Disiplinli İnsåfsiz زیسفاصنا İnsafsız
Yukarıdaki ekler dışında Farsçadan alınan ve isimden sıfat yapımında kullanılan çeşitli ön ve son ekler vardır. Bu ekler ve onlarla türetilen sıfatlar aşağıdaki tabloda verilmiştir.
/اب+/هب+/, /+bä/+bå/ Eki ile yapılanlar /یب+/, /+bi/ Eki ile yapılanlar
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuş Yazılışı Anlamı
Bäḳuvvet توقب-توق هب Küvetli Bi aḳl لقع یب Akılsız
Bå adeb بدا اب Edepli Bi mehr رهم یب Sevgısız
Bå ḥäber ربخاب Haberli Bi aḳibet تبقاع یب Neticesiz /شوخ+/, /+ḥuş/ Eki ile yapılanlar /دب+/, /+bäd/ Eki ile yapılanlar
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuş Yazılışı Anlamı
6.16.3.2. Basit Sıfatlar (رلتفص هداس)
Basit sıfatlar, herhangi bir yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle birleşmemiş sıfatlardır. Örneğin: keng kochä (هچﯢـک گېنک), yäşil bärg (گرب لیشی) ‘yeşil yapral’, yåḥşi ådäm (مدآ یشخی) ‘iyi insan’.şirin (نیریش) ‘tatlı’, bäländ (دنلب) ‘yüksek’, åḳ (قآ) ‘beyaz’, çäḳḳån (ناققچ) ‘becerikli, mahir’, bilimli (یلمیلیب) ‘bilgili’, suvsiz (زیسووس) ‘susuz’, keçki (یکچیک) ‘akşamki’, işçän (نچشیا) ‘gayretli, iş bilir’ gibi.
6.16.3.3. Birleşik Sıfatlar (رلتفص همش ) ﯢـق
Birleşik sıfatlar birden fazla anlam unsurunun birleşmesi ve bir vasfı işaretleyecek şekilde kalıplaşması neticesinde oluşmuş sıfatlardır. Birleşik sıfatlar, terkibi meydana getiren unsurlara ve bu unsurların birleşme sırasına göre sınıflandırılacak olursa:
a. İsim+isim: şer yuräk (کهروی رېش) ‘aslan yürek’, bezbet (تېبزبې) ‘utanmaz, küstah’,bedänä ḳädäm (مدق هنهدبې) ‘bıldırcın adım’, yer åsti (یتسآ ر ) ‘yeraltı’ gibi. یې
Ḥoş suhbät تبحص شوخ Güzel sohbet Bed beḥt تخب دب Şanssız Ḥoş Ḥulḳ قلخ شوخ Ahlaklı Bed aḥlaḳ قلاخا دب Ahlaksız
Ḥoşruy یورشوخ Güzel Bed hezm مضه دب Sindirim
/تسرپ+/, /+päräst/ /یو+/, /+vi/
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuş Yazılışı Anlamı
Mal perest تسرپ لام Malini çok seven Zemanevi یونامز Zamana Din perst تسرپ نید Dinini seven Amevi یو هماع Adi halk
/یی /ی+/, /+i/y/ /امن+/, /+nema/
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuş Yazılışı Anlamı
Ectimayı یعامتجا Sosyal Kämnema امنم َک Çok görünmeyen
Divar یراوید Duvar Ḥoşnema امنشوخ Hoş görülen
Siyasi یسایس Siyasi Ḥodnema امندوخ Kendini beyenen
/ریس+/, /+sir/ /رورپ+/, /+pärvär/
Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuş Yazılışı Anlamı
Sir hâsıl لصاحریس Çok verimli Vatanpärvär رورپنطو Vatan seven Sir suhbet تبحصریس Çok konuşan İlpärvär رورپلیا Halk seven Sir teşviş شیوشتریس Çok kaygılı Yurtpärvär رورپ تروی Yurt seven
b. İsim+sıfat: muştumzor (رﯢزموتشوم) ‘bağımlıları’, mirzäḳuruḳ (قوروقهزریم) ‘’, nånkör ( ـکنانرﯢ ) ‘nankör’ gibi.
c. Sıfat+isim: uzun ḳulåḳ (قلاوق نوزوا) ‘uzun kulak’, ḳiziḳḳån (ناققیزیق)
‘sıcakkanlı’, såvuḳḳån (ناققووس) ‘soğukkanlı’ gibi.
d. Sıfat+sıfat: åläçipår (راپیچ ) ‘karışık şey’, ḳårä toriḳ (هـلآ قیرﯢـت هراق) ‘siyah noktalar’, ḳårä ḳizil (لیزیق هراق) ‘siyah kırmızı’ gibi.
e. Zarf +isim: kämgäp (پگم ) ‘az konuşan’, håzircävåb (باوجرضاح) ‘hazir َک cevap’, kämḳuvvät (توقم ) ‘zayif’ gibi. َک
f. İsim+-är, -mäs ve –mån ekleri sıfat fiil: mehnätsevär (رویستنحم) ‘çalışkan’
cånkuyär (ریوکناج) ‘can ciğer’, nånemäs (سمﭔا نان) ‘ekmek yemeyen’ işyåḳmäs (سمقایشیا)
‘çalışmayı sevmeyen, tembel’ gibi.
g. Zarf+sıfat fiil: tezpişär (رشیپز ) ‘hızlı pişen’, tez åḳär (تې رقآ ز ) ‘hızlı akan’ gibi. تې h. Zamir+sıfat veya zarf: ozbilarmån (نامرلیبز ) ‘ınatçı, dikbaşlı’, ozbåşimçä ﯢا (هچمیشاب ) ‘keyfince davranan; söz dinlemez’ gibi. ﯢا
i. Sayı+türev sıfat: bir ḥånäli (یلناخ ریب) ‘bir odalı’, beş ḳavatli (یلتوق ش ) ‘beş بې katlı’gibi.
6.16.3.4. Yinelemeli Sıfatları (رلتفص تفج)
Yinelemeli sıfatlar, aralarında zıtlık veya yakın anlamlılık ilişkisi bulunan sıfatların veya aynı sıfatın peşpeşe tekrarlanması sonucu oluşan sıfatlardır. Söz konusu
Yinelemeli sıfatlar, aralarında zıtlık veya yakın anlamlılık ilişkisi bulunan sıfatların veya aynı sıfatın peşpeşe tekrarlanması sonucu oluşan sıfatlardır. Söz konusu