Ek (Affiks Morfem)

Ek morfem, dilde tek başına anlamı olmayan ancak eklendiği sözlük birimine anlam katan en küçük dil birimleridir. Yani, sözcüksel anlamı olmayarak ancak kelimenin köküne gelerek onun leksik veya grameri anlamını şekillendirir. Örneğin: iş (شیا) ‘iş’, ådäm (مدآ) ‘insan’, däräḥt (تخرد) ‘ağaç’ gibi kelime kökleriyle birleşen – çi//işçi (یچشیا//یچ) ‘işçi’, -gärçilik//ådämgärçilik (کیلیچرگمدآ//کیلیچرگ ) ‘insanlik’, -zår//därähtzår (رازتخرد//راز) ekleri gibi.

6.2. KÖK VE GÖVDE (زیگین و ک هز ) ﯢا

Kök, bir kelimenin anlamlı en küçük birimine verilen addır. Örneğin:

båzårçilärgä (هگرلیچرازاب) ‘pazarcılara’, kelimesi båzår (رازاب) kelimesinden türemiştir.

Bu kelimeyi anlam birimlerine ayırıp inceleyecek olursak: båzår+çi+lär+gä (-یچ-رازاب رل

-هگ ) ‘pazarcılara’ bu kelimenin; bir cins isme getirilen, isimden isim yapım eki, çokluk eki, yönelme hali eki ile oluşturulduğu görülür. En küçük anlamlı birim yani kelimenin kökü olan “Pazar” kelimesi ise bundan fazla biçim birime ayrılmaz yani, bå-zår (راز ) ‘pa-zar’ şeklinde ayrılamaz. -اب

Ekler ise tek başlarına sözlük anlamı bildirmezler. Kelimeye çeşitli ekler geldiğinde de kelimenin kökü değişmez. Örneğin: soråḳ (قار ) ‘soru’ kelimesinin kökü ﯣس sor- (ر ) ‘sor-‘, yuräk (ک هروی) ‘yürek’ kelimesinin yur (روی) ‘yür’ dür. Bu kelimeler ﯣس çeşitli ekler alarak, onlardan soråḳli (یلقارﯣس) ‘sorulu’, yuräkli (یلک هروی) ‘yürekli’ gibi kelimeler türetilir.

Kelime köküne yapım ekleri getirilmesiyle oluşturulan yeni kelimelere gövde denir. Yani kelimenin köküne yapım ekleri gelerek yeni kelimeler ortaya çıkarırlar.

Örneğin: yurtdåşlärdän (ندرلشادتروی) ‘yurttaşlardan’ kelimesine bakalım yurt-dåş-lär-dän (ند-رل-شاد-تروی) ‘yurt-taş-lar-dan’ burada kelimenin gövdesi “yurt”tur, ter+im (می+ر ) ‘toplama, derme’, ḳuri+ḳ (ق+یروق) ‘kuru’, tinç+i+måḳ (قام+ی+چنیت) ﭔـت

‘sakinleşmek, teskin olmak’ gibileri gövdedir.

6.3. EKLERİN KÖKLERE EKLENME KURALLARI ( هگرلزیگین گنین رل هچمیشوق یس هدعاق شیلیشوق)

Afganistan Özbeklerinin büyük çoğunluğu tarafından bilinen Farsça ve Peştuca dillerine nispetle Özbekçe Türkçesi ek bakımından oldukça zengin bir dildir. Özbek Dilindeki ekler kattıkları anlam ve görevlerine göre yapım eki ve çekim eki olarak ikiye ayrılır.

6.4. YAPIM EKLERİ (رل هچمیشۉق یچواسی زﯢـس)

Yapım eki, isim/fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirdiği gibi türünü de değiştirebilir. Yapım eki alan sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir.

Yapım ekleri kökten sonra çekim eklerinden ise önce gelir. Örneğin: çi (یچ), ä ( ـه ), åḳ ( آق ), gun (نوگ), li (یل), siz (زیس), ı (یا) ekleri birer yapım ekidir. Mesela: iş+çi = işçi ( شیا یچشیا=یچ +) ‘işçi’, ḳån+nä=ḳånä (هناق = هـ + ناق) ‘kanamak’, tåḳ-+=tåḳḳı (یققات=ی+قات)

‘takı’, or+åḳ=oråḳ (قا + ر ) ‘orak’, yåġ+li=yåġlı (یلغای = یل + غای) ‘yağlı’, şäkär+siz = ﯣا şäkärsiz (زیسرکش = زیس + رکش) ‘şekersiz’, bålälik (کیل هلاب) ‘çocukluk’, surgun (نوگروس)

‘sürgün’, ezgulik (کیلوگزیا) ‘iyilik’, yåḥşilik (کیلیشخی) ‘iyilik’, gibi.

Aşağıda Afganistan Özbek Türkçesinde kullanılan Türkçe ve Farsça isimden isim yapma ekleri ile bu eklerden türetilmiş isim gövdeleri listelenmiştir:

+/

قلا

/ /+låḳ/ Eki ile

türetilmiş isimler /راز+//+zår/ Eki ile türetilmiş isimler

Yäylåḳ قلای هی İkinzår رازنیکیا

Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan eklerdir. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler. Çekim ekleri; kelimelere eklenerek onlara zaman, yön, iyelik, teklik ve çokluk vb. gibi anlamlar katarlar. Örneğin: båläginä (هنیگهـلاب)

‘çocukcağız’, ånä cån (ناج هنآ) ‘anneciğim’, däftärlär (رلرتفد) ‘defterler’ gibi. Sıfatlara eklenen derece; sayı sıfatlarına eklenen sıra, üleştirme; fiillere eklenen zaman, kişi, zarf-fiil, sıfat-fiil ekeleri bu cinsten eklerdir. Örneğin: birinci (یچنیریب) ‘birinci’, yuzläb (بلزوی) ‘yüzlerce’, uçäv (واچوا) ‘üçümüz’, åltitä (هتیتلآ) ‘altı tane’, ḳizġiş (شیغزیق)

‘kırmızımısı’, yäşilråḳ (قار لیشی) ‘bir az yeşil olan’, ḳåġäzgä orälgän (نگلهرﯢا هگذغاق)

‘kâğıda kıvrılmış’, işdän çıḳḳän (نققیچ ندشیا) ‘ kullanımdan kalmış’ gibi.

6.6. BASİT KELİME ( ـس هداسزﯢ )

Türetilmiş ve birleşik olmayan kelimeye basit kelime denir. Basit kelime anlam bakımından daha küçük parçalara ayrılamayan kök hâlindeki kelimedir. Örneğin: bålä (هلاب) ‘çocuk’, uy (یوا) ‘ev’, dengiz (زیگنﭔد) ‘deniz’, ånä (هنآ) ‘anne’ åtä (هتآ) ‘baba’ gibi.

6.7. TÜREMİŞ KELİME (زﯢـس نگلهـسی)

İsim ve fiil soylu kelime kök ve gövdelerinden yapım ekleriyle türetilmiş ve anlamı genişletilmiş kelimelerdir. Örneğin: Bek+ä (ه+ـکېب) ‘Asil kadın’, iş+çi (یچ+شیا)

‘işçi’, Suv+çi (یچ + ووس) ‘su satan’, oy+çän (نچ+ی ) ‘düşünceli’, bir+ginä (هنیگ+ریب) ﯢا

‘biricik’, erin+çåḳ (قاچ+نیرﭔا) ‘tembel’, bir+år (را +ریب) ‘bazı’, gäp+ir (ری+پگ)

‘konuşmak’, kor+käz (زک+ر ) ‘göster’ gibi. ﯢـک

6.7.1. İsimden İsim Yapma Ekleri (رلهـچمیشﯢـق یچواسی تآ ندتآ)

İsimden isim yapma ekleri isim kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan yapım ekleridir. Özbek Türkçesinde isimden isim yapmında kullanılan başlıca ekler şunlardır:

+/, ا

/ /+ ـه /, /+ä/ Ekleri ile türetilmiş isimler. /یچ+/ /+çi/ Ekleri ile türetilmiş isimler

Okunuş Türemiş Kelime Türkçe Okunuş Türemiş

Kelime Türkçe

Bek+ä ه+ـ ّکېب Asil kadın Söz+çi یچ +زوس Konuşmacı

Erk+ä ه+ـ ّکرﭔا Şımarık İş+çi یچ + شیا İşçi

Yåḳḳ+ä ه+ ّـقای Yaka Suv+çi یچ + ووس Sucu

Okunuş /شاد+/, /+dåş/ Tercüme Okunuş /زود+/, /+düz/ Tercüme

Ḳärin+dåş شاد + نیرق Akraba Kunduz زود + نوک Gündüz

Okunuş /وگ+/, /+gu/ Tercüme Okunuş /بل+/, /+läb/ Tercüme

Kozgu وگ +زﯣک Ayna Onläb بل+نﯢا Onlarca

Okunuş /لیچ+/, /+çil/ Tercüme Okunuş /رآ+/, /+år/ Tercüme Iz+çil لیچ+زیا Prensipli, ardışık Bir+år را +ریب Herhangi biri

Därd+çil لیچ+درد Çok dertli Båz+år را+زاب Pazar

Okunuş /هک+/، /هق+/، /هغ+/، /هگ+/, /+kä/, /+ḳä/,

/+ġä/, /+gä/ Okunuş /ناق+/ ،/ناک+/, /+ḳån/, /+kån/

Båşḳä هق+شاب Başka, Kättäkån ناک+هتتک En büyük

Özġe,tikke هک+کیت ،هغ+زﯣا Özge, dik ḳäpqån ناق+پق Fare tutan Okunuş /کیل+/, /+lik/ Tercüme Okunuş /ی ل+/, /+li/ Tercüme Åcız+lik کیل+زجاع Acizlik Åbrulı, ilimli یل+ملع ،یل+وربآ İtibarlı, bilgili

Okunuş /قاچ+/،/ کچ+/,

/+çåḳ/, /+ Tercüme Okunuş /کک+/, /+kek/ Tercüme

Kelin+çek کچ + نیلېک Gelin Erkek کک+ رﭔا Erkek

Oyin+çåḳ قاچ + نیﯣا Oyuncak Okunuş /نآ+/, /+ån/ Tercüme

Şåm+çåḳ قاچ + ماش Akşam vakti Bir+ån نا+ریب Her hangi

Okunuş /هچ+/, /+çä/ Okunuş /روق+/, Tercüme

Fars+ça هچ+سراف Farsça Tengḳur روق+گنېت Yaşıt, akran

Türk+çe هچ+کروت Türkçe Okunuş /چام+/, /+måç/ Tercüme

Arab+ça هچ+برغ Arapça Til+maç چام+لیت Mütercim

Okunuş /می+/،/ میا+/،/ کول+/، /یچ+/، /قاغ+/,

/+im/, /+luk/, /+çi/, /+ġåḳ/ Okunuş /هم+/، /ناب+/, /+bån/, /+mä/

Yånġåq قاغ+نای Ceviz Såyä+bån ناب+هیاس Tente

Sozçi یچ+زﯢـس Konuşmacı Miz+bån ناب+زیم Evsahibi

Terim می+رې ت ‘toplama, derme’ Sozmä هم+زﯢـس Yemek çeşidi

Tuzluk کول+زوت Tuzlu Ḳåvurmä هم+روواق Kavurma

Yukarıdaki ekler dışında Afganistan Özbekçeside Farsçadan alınan kelime ve ekler de isimden isim yapımında kullanmaktadırlar. Örneğin: -är (-را): mehnätsevär (رویستنحم) ‘çalışmayı seven’, elsevär (رویسلﭔ ) ‘insan seven’, -futuş (شورف): çåyfuruş ا (شورفی ) ‘çay satan’, såät furuş (شورف تعاس) ‘saat satan’, -häm (-مه): hämdärd (دردمه) اچ

‘dert ortağı’, hämråh (هارمه) ‘yoldaş’, hämsuhbät (تبحصمه) ‘suhbettaş’, -şinås (سانش):

tilşinås (سانشلی ) ‘dil uzmanı’, ädäbiyåtşinås (ت سانشتای ) ‘edebiyatçı’, -käş (شک): بدا mehnätkäş (شکتنحم) ‘çalışkan’, zähmätkäş (شکتمحز) ‘zahmet çıkan’, -dåş (شاد):

vätändåş (شادنطو) ‘vatandaş’, ḳärindåş (شادنی ) ‘akraba’, -dår (راد): båġdår (رادغاب) ‘bağı رق olan’, puldår (رادلوپ) ‘zengin’, -bån (ناب): påsbån (نابساپ) ‘gövenlik’, båġbån (نابغاب)

‘bahçavan’, -våy ( اوی ): nånvåy ( اونانی ) ‘ferinci’ -zår (راز): gulzår (رازلگ) ‘çeçekzar’, tåkzår (رازکات) ‘bağ’, -stån (ناتس): Turkistån (ناتسکروت) ‘Türkistan’, Afganistån

‘Afganistan’, -påyä ( اپهی ): ġozäpåyä (هیاپهزوغ) ‘pamuk’, pilläpåyä ( پهّلی ) ‘ipek kozası’ gibi.

6.7.2. Fiilden İsim Yapma Ekleri (رلهـچمیشﯢـق یچواسی تآ ندلعف)

Fiilden isim yapım ekleri, fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan eklerdir. Bu ekler, fiil köklerine, isimden yapılmış fiil gövdelerine ve fiilden yapılmış fiil gövdelerine eklenerek yeni isimler türetirler. Özbek Türkçesinde fiilden isim yapmında kullanılan başlıca ekler şunlardır:

Okunuş /ناغ ا+/, /+äġån/ Anlamı Okunuş /قآ+/, /+åḳ/- Anlamı

Yurä+ġån ناغ+هروی Yürüyen Sor+åḳ قا+روس Soru

Bilä+ġån ناغ+هلیب çok Bilgili Or+åḳ قا+رﯢا Orak

Okunuş /قآ+/، /کا+/,

/+åḳ/, /+äk/ Anlamı Okunuş /ر+/، /را+/,

/+r/, /+är/ Anlamı

Bol+äk که+ـلﯣب Bölüm Kul+är را+ـلوک Güler

Ḳoç+åḳ قا+ـچﯣق Kucak Çåp+är را+ـپاچ Haberci

Yåt+åḳ قا+ـتای Yurt Yäş+är را+ـشَی Yaşında

Okunuş /ه > ا+/, /+ä/ Anlamı Okunuş /نآ+/, /+ån/ Anlamı Äylän+ä ه+نهـلیَا Halka, daire ḳozġål+ån نا+لاغزﯢـق İsyan Okunuş /قلاا+/, /+älåḳ/ Anlamı Okunuş /یس ا+/, /+äsi/- Anlamı

Tuġ+låḳ قلاه+ـغوت Çok doğan Beräsi یسه+رېب Borç

Ot+låḳ قلا+تﯢا Otlak Kilesi یسه+لېک Gelecek

Okunuş قانهـقانَا Tercüme Båräsi یسه+راب Varacak

6.7.3. İsimden Fiil Yapma Ekleri (رل هچمیشوق یچواسی لعف ندتآ)

İsimden fiil yapma ekleri, isim kök ve gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Bu ekler, isim köklerine, isimden yapılmış isim gövdelerine ve fiilden yapılmış

isim gövdelerine eklenerek yeni fiiller türetirler. Özbek Türkçesinde isimden fiil yapmında kullanılan başlıca ekler şunlardır:

Okunuş /لآ+/, /لا+/,

/+äl/, /+ål/ Anlamı Okunuş /ی+/, /یا+/, /+i/, /+äy/ Anlamı

Yon+äl ل+ َـنﯣی Yönel Kop+i ی+پﯢـک Çoğu

Yåḳ+ål لا+قای Kayb ol King+äy یه+ـگنیک Sonraki

Okunuş /هد+/, /+dä/ Anlamı Okunuş /هرید+/, /+dirä/ Anlamı

Al+dä هد+لا Aldat Şåv+dirä هرید+واش Yasıma İs

Häy+dä هد+یح Yürü Väl+dirä هرید+ل _َو Yansıma İs Okunuş /ر ا+/, /+är/ Anlamı Okunuş /تآ+/, /+åt/ Anlamı

Bår+är ر+ َراب varır Yoḳ+åt تا+ـقﯢـی Yok etmek

Okunuş /هل+/, /+lä/ Anlamı Konuş /اق+/،/ هک+/, /+ḳå/, /+kä/ Anlamı

Båġ+lä هل+ـغاب Bağla Åç+ḳå اق+ـچآ Acık

Iş+lä هل+ـشیا Çalış İs+kä هک+ـسیا Kokla

6.7.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri (رل هچمیشوق یچواسی لعف ندلعف)

Fiilden fiil yapma ekleri, fiil kök ve gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Bu ekler, fiil köklerine, isimden yapılmış fiil gövdelerine ve fiilden yapılmış fiil gövdelerine eklenerek yeni fiiller türetirler. Özbek Türkçesinde fiilden fiil yapımında kullanılan başlıca ekler şunlardır:

Okunuş /ه ، ا+/, /+ä/ Anlamı Okunuş /هلا+/, /+älä/ Anlamı

Bur+ä ه+روب Bur- kuv+älä هل هووق Kovala-

Sor+ä ه+رﯢـس Sor- It+älä هلهـتیا İt-

Okunuş /زغ+//زگ+/، /زک+/

, /+gäz/, /+käz/, /+ġäz/

Anlamı Okunuş /ریغ+/،/ ریک+/,

/+ġir/, /+kir/ Anlamı

Bit+gäz زگ+ـتیب Bitir- Kes+kir ریک+سېک Keskin

Ket+käz زک+ـېتک Sildir Siz+ġir ریغ+زیس Sızdır

Tol+ġäz زغ+روت Kaldır- Okunuş ،/هک+/ ،/هگ+/

/هق+/, /+kä/,

/+ḳä/, /+gä/ Anlamı

Okunuş /یق+/ ،/یغ+/, /+ġı/,

/+ḳi/ Anlamı Bur+kä هک+روب Sar-

Sål+ḳi یق+لاس Salın- Çäy+ḳä هق+یَچ Çalkala-

Sız+ġi یغ+زیس Sız- Tåy+gä-n ن-هـگ+یات Kay-

Änglä+mä هم+هلگنا Anlama- Okunuş /هریس+/,

/+sirä/ Anlamı

Okunuş /رآ+/, /+år/ Anlamı Suv+sirä هریس+ووس Çok konşan

Çiḳ+år را+ـقیچ Çık- Yåt+sirä هریس+ـتای Yabancılaşma

Ḳäyit+år را+ـتیهـق Geri dödür Oyḳi+sirä هریس+ـیقیﯢا Uyumak isteyen

6.8. KELİMELERİN SINIFLANDIRILMASI (یفینصت یرلموکروت زﯢـس)

Kelimelerin sözlüksel ve grametik anlamı bakımından benzerliğine göre leksik-grametik gruplara ayrılmasına kelime kategorisi denir. Kelimelerin sınıflandırmakta onların grametik anlamları ile birlikte, sözcüksel anlamı da temel konulardan sayılır.

Grameri ve de leksik anlamlara sahip olup, cümlede müstakil söz parçası sıfatında katılan sözlere müstakil sözler denir. Müstakil sözlere isim, sıfat, sayı, zamir, fiil, zarf girir.

Şunu da hatırlatmak lazım ki, Özbek Türkçesindeki bazı müstakil kelimeler de konuşma ceryanında müstekil sözlüksel anlamını kayıb ederek, grametikel anlam ifade etmek durumda, yardımcı kelimeler görevini üstlenirler. Örneğin, korib ḳålmåḳ ( بیرﯢـک قاملاق) ‘gör-‘, bilib ålmåḳ (قاملآ بیلیب) ‘bil-’, häftä içi (یچیا هتفه) ‘hafta içi’ gibi örneklerdeki ḳål (لاق) ‘kal-’, ål (لآ) ‘al-’ iç (چیا) ‘iç-’ kelimeleri kendinin sözcüksel ve müstekil anlamını kayıb eden durumda yardımcı sözcük sıfatında kullanılmıştır.

6.8.1. Birleşik Kelimeler (رلزﯢـس همشﯢـق)

En az iki anlam unsurunun bir araya gelmesiyle oluşan kelimelere birleşik kelime denir. Yani iki kelime, yeni bir kavramı ifade edecek şekilde birleşerek bir birlik meydana getirmişse, bu yeni bütüne birleşik kelime denir. Örneğin: boyin-turuḳ (-نییﯢـب قوروت) ‘boyunduruk’, birin-ketin (نیتېک-نیریب) ‘art-arda’, bel-båġ (غاب-لبې) ‘kemer’,

åçiḳ-kongil (لیگنﯢـک-قیچآ) ‘gönlü açık’ bitä-läb (بل-هـتیب) ‘birer’, boyin-båġ (غاب نیی ) ‘kravat’, ﯢـب ḳäyġu-äläm ( وغیقملا- ) ‘dertli’, äkä-okä (هکﯢ-اهکا) ‘abi-kardeş’, koçä-koy (یﯢـک-هچﯢـک)

‘sokak’, dälä-däşt (تشد-هلد) ‘bozkır alan’ gibi.

6.8.2. Yardımcı Kelimeler (رلزﯢـس یچمدرای)

Müstakil leksik anlama sahip olmayıp, cümle parçası görevini yapamayan, ancak kelime ve cümleyi kendi içinde bağlamak veya onlara ek anlam inceliğini yüklemek için hizmet edecek kelimelere yardımcı kelimeler denir. Başka bir deyişle, yalnız başına belirgin bir anlam taşımayan ve anlamı yalnızca leksik birimlerle birlikte belirten, cümle kurulumda birtakım işlevler üstlenen görev unsurlardır. Yardımcı sözler cümlede isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelir. Örneğin, yäşäş uçun koräşmåḳ keräk ( نوچوا ششی

ـک görevlerine göre üç çeşitli olur: 1. komäkçilär; 2. Bağlaçlar; 3. Yuklama.

1. Edat (یچکم ): isim, isim soylu ve sıfat-fiiller gibi kelimelerinden sonra ﯢـک gelerek başka kelimelere çoğunlukla fiillere grameri bakımından tabiî olmasını saklayan kelimelere edat denir. Edatlar cümlede kendinden önce gelen kelimelere araç (vasita), sebep, yön, tarz, yer, zaman, benzerlik, başkalık gibi anlamların ilişkisini kuran grameri görevi üstlenir. Edatlar ikiye ayrılır:

a. Saf edatlar: sözlüksel anlamlarını kayıp eden edatlardır: bilän, uçun, käbi, singäri, uzrä, säyin, ḳädär, gibi kelimeleri kendi içinde alır. Edat görevinde kullanılacak olan kelimelere: tåmån (نامات) ‘taraf’, båşḳä (هقشاب) ‘başka’, säbäbli (یلببس)

‘sebepli’, årḳäli (یلهـقرآ) ‘araçılı’, tufäyli (یلیفُط) ‘sayesinde’, ḳäräb ( رَقب ) ‘bakarak’, ه ḳärämäy (یم ) ‘bakmazdan’, song (هرَق گنﯢـس) ‘son’, täşḳäri (یرَقشَت) ‘dışarı’, beri (یر ) ‘-بې den beri’, körä (هر ) ‘göre’, çåġli (یلغاچ) ‘çağlı’, uzrä (هرزوا) ‘üzere’, gibi kelimeler ﯢـک gelir.

2. Bağlaçlar (رلیچولاغاب): bağlaçlar, kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri anlam ve şekil bakımından birbirine bağlayan kelimelerdir. Örneğin, häḳiḳät vä toġrilikni sevgän ådämlär dåimå vijdån ämrigä boysunädilär ( نَگېس ینکیلیرغﯢـت و تقیقح

امیاد رلمدآ ـب هگیرما نادجو

ﯢ ـنوس ی ه

رلید ) ‘hakikat ve doğruluğu seven insanlar dayima vijdan

emrine boy yinerler’. Yalnız hâlde kullanılan bağlaçlar: vä (و) ‘ve’, hämdä (هدمه) ‘hem de’, ämmå (اّما) ‘ama’, lekin (نیک ) ‘lakin’, biråḳ (قاریب) ‘?’, bälki (یکلَب) ‘belki’, hâlbuki لې (یکوبلاح) ‘hâl bu ki’, yåki (یکای) ‘veya’, yåhud (دوهای) ‘yahut’, yå (ای) ‘yâ’, gär (رگ) ‘eğer’, ägär (رگا) ‘eğer’, ägärdä (هدرگا) ‘eğer de’, bäşärti (یطرشب) ‘şartlı’, çunki (یکنوچ)

‘çünkü’, goyå (ایوگ) ‘göyâ’, goyåki (یکایوگ) ‘göyâ ki’, -ki ( -یک ) ‘ki’, -kim ( -میک ) ‘-kim’

gibi. Tekrarlanan bağlaçlar: häm…, häm, bäzän.., bäzän, däm…, däm, bir…, bir, yåki…, yåki, gåh…, gåh, ḥåh…, ḥåh gibi.

3. Yuklama (همهـلکوی): müstakil anlama sahip olan kelimelere veya cümlelere ek anlam yüklemek için hizmet edecek edatlardır. Yuklamalar söz değiştirme özelliğine sahip olmayan edatlardor. Bunlar yapımına göre ikiye ayrılırlar:

a. Söz yuklamalar: hättå (اّتح) ‘hattâ’, fäḳät (طقف) ‘sadece’, näḥåtki (یکتاخن)

‘yok ya’, äḥir (رخا) ‘son’, gibiler.

b. Ek (Affkis) yuklamalar: -ginä (هنیگ), -mi (یم ), -çi (- یچ ), -ä (-yä) (هی ،َا), - -ku ( -وک ), -yu ( -وی ), -u ( -وا ) gibi.

6.8.3. Ünlem, Taklit ve Modal Sözler (رلزﯢـسلدﯢـم ودیلقت،وادنوا)

Ünlem, taklit ve mödel kelimeler ise, yardımcı sözlerin ayrı grubunu oluşturur.

Çünkü, ünlem ve taklit sözler cümle parçası sıfatında da, müstakil söz-cümle sıfatında da kullanılır. Aynı zamanda müstakil sözlerin yapılmasında da iştirakeder. Ancak, bu sözler haraket ve hadisenin terimi olamadığı, yani sözcüksel anlam ifade idemediği için yardımcı sözlere benzemesidir. Bundan dolayı da ünlem, taklit ve mödel sözlerin her biri kendine hâs özellikleri ile ayrı-ayrı kategorileri oluşturur.

Ayrıca, ünlem; sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden sözcüklerdir. Ünlemlerin anlamı cümlelerle birlikte kullanıldığı durumlarda belirginleşir. Yazı dilinde ünlem cümlerinin arkasından genellikle ünlem işareti (!) kullanılır.

6.9. ANLAMLARI BAKIMINDAN İSİM TÜRLERİ (یرلروت هروک هگیسانعم گنینرلتآ) İsimler, her türlü özel ya da genel, reel veya itibarî olan nesne, şahıs, olay, mefhum, kavram ve tasavvurlara işaret eden göstergelerdir.

Bu nedenle isimler, işaret ettikleri gösterilenin vasfına göre: ätåḳli (یلقاتا) ‘özel isim’, ‘turdåş’ (شادروت) ‘cins isim’, äniḳ (قینا) ‘somut isim’, mävhum (موهوم) ‘soyut isim’, yäkkä (هککی) ‘tekil isim’, cämlävçi (یچولاعمج) ‘topluluk ismi’ gibi türlere ayrılırlar.

6.9.1. Özel ve Cins İsimleri (رلتآ شادروت و یلقاتا)

Özel isimler, tek olan, bir benzeri bulunmayan varlıkları ve hadiseleri karşılayan isimlerdir. Örneğin, Babür, Ahmet, Ankara, Erzurum; Türkiye, Afganistan; Fânî, Kaşgarlı, Nevaî gibi.

Aynı türden varlıkları karşılayan isimlere cins ismi denir. Başka bir ifadeyle birçok özelliklerinin ortak olması nedeniyle aynı kategoriye dahil edilen nesne, hadise, kavram vb. gösterenleri genel olarak ifade eden isimlerdir. Örneğin: ḳişlåḳ (قلاشیق)

‘köy’, mämläkät (تکلمم) ‘ülke’, tåġ (غات) ‘dağ’, tåş (شات) ‘taş’, däräḥt (تخرد) ‘ağaç’, därs (سرد) ‘ders’ gibi.

6.9.2. Somut İsim ve Soyut İsim (رلتآ موهوم ورلتآ قینا)

Duyu organlarıyla algılanabilen her türlü varlığı gösteren isimlere somut isim denilir. Örneğin: ḳäläm (ملق) ‘kalem’, eşik (کیش ) ‘kapı’, kitåb (باتک) ‘kitap’, muallim اﭔ (ملعم) ‘öğretmen’, däräḥt (تخرد) ‘ağaç’ gibi. ()

Duyu organları ile algılanamayan, mevcudiyeti bütünüyle kiyasî ve itibarî olan varlıklara işaret eden isimlerdir. Başka bir ifadeyle bu türdeki isimler, tasvvur, muhayyele ve fikirde bulunan şeyleri gösterir. Örneğin: täfäkkur ( فتر ) ‘düşünce’, näşä ّک ( ّشنه ) ‘esrar’, özläm (ملزوا) ‘özlem’, sevgi (یگویس) ‘sevgi’ gibi.

6.9.3. Tekil İsim ve Topluluk İsmi (تآ هککی و یچولاعمج)

Sayıca bir somut ya da soyut varlığı gösteren isimlere tekil isim denir. Örneğin, kitåb (باتک) ‘kitap’, ådäm (مدآ) ‘adam’, insån (ناسنا) ‘insan’, yåḳtilik (کیلیتقای) ‘ışık’, pillä (هللیپ) ‘koza’ gibi.

Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir. Örneğin: ḥälḳ (قلخ) ‘halk’, millät (تللم) ‘millet’, gälä (هلگ) ‘sürü’, läşkär (رکشل) ‘ordu’ gibi.

6.10. ÇOKLUK (کیلپ ) ﯢـک

Özbek Türkçesinde, isimlerde veya zamirlerde aynı türden birden çok varlığı ifade etmek için +lär eki kullanılır. Örneğin: ådäm+lär (رل+مدآ) ‘adamlar’, ḳuvånç+lär (رل+چناووق) ‘sevinçler’, ändişä+lär (رل+هـشیدنا) ‘endişeler’, u+lär (رل+وا) ‘onlar’ gibi.

Özbek Türkçesinde çokluk ekinin iylelik ekleriyle kullanılışı: gäp+lär+i+m (م+ی+رل+پگ) ‘sözlerim’, iş+lär+i+ng (گن+ی+رل+شیا) ‘işlerin’, tåmir+lär+i (ی+رل+ریمات)

‘damarları’, ävlåd+lär+i+miz (زیم+ی+رل+دلاوا) ‘evlatlarımız’ gibi örneklerde görüldüğü şekildedir.

Özbek Türkçesinde çokluk ekinin hâl ekleriyle kullanılışı ise: Kişi+lär+ning (گنین+رل+یشیک) ‘kişilerin’, ḳuş+lär+ni (ین+رل+شوق) ‘kuşları’, däräxt+lär+gä (هگ+رل+تخرد) ‘ağaçlara’, tåġ+lär+dä (هد+رل+غات) ‘dağlarda’, koçä+lär+dän (ند+رل+هـچﯢـک) ‘sokaklardan’, såat+lär+çä (هچ+رل+تعاس) ‘saatlerce’, dost+lär+däy (ید+رل+تسود) ‘dostlar gibi’, dost+lär+dek (کﭔد+رل+تسود) ‘dostlar gibi’ örneklerinde görüldüğü şekildedir.

6.11. İYELİK (کیلهـگیا)

İyelik ekleri, isimin işaret ettiği varlığın kime veya neye ait olduğunu gösteren çekim ekleridir. İyelik eki eklendiği ismin teklik ve çokluk şahıs zamirlerinden hangisine ait olduğunu gösterir.

Özbek Türkçesinde iyelik ekleri şunlardır: 1. teklik şahıs: -m, -im (میا،م ): ånäm -(مـنآ) ‘annem’, kitåbim (میباتک) ‘kitabım’, 2. teklik şahıs: -ng, -ing (گنیا ،گن ): åtäng -(گن ) ‘baban’, ånäng (هـتآ گن ) ‘annen’, 3. teklik şahıs: -i, -si (یس ،ی): båläsi (هـنآ یسهـلاب)

‘çocuğu’, ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ dir. Birinci, ikinci ve üçüncü çokluk şahıs ekleri ise sırasıyla (زیمی ), (- زیگنی ) ve ( -- ی ) dır.

Bu ekler, Özbek Türkçesinde kendinden önce gelen isimler ile bu isimlerin çokluk lär ( -رل ) eki almış tabalarına ve kendinden sonra gelecek hâl eklerine bitişik yazılırlar.

Örneğin: kitåbim (میباتک) ‘kitabım’, kitåblärım (میرلباتک) ‘kitaplarım’, kitåblärımnı (ینمیرلباتک) ‘kitaplarımı’, kitåbing (گنیباتک) ‘kitabın’, kitåbläring (گنیرلباتک) ‘kitapların’, kitåblärıngnı (ینگنیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbi (یباتک) ‘kitabı’, kitåbläri (یرلباتک) ‘kitapları’, kitåblärini (ینیرلباتک) ‘kitaplarını’, kitåbimiz (زیمیباتک) ‘kitabımız’, kitåblärimiz (زیمیرلباتک)

‘kitaplarımız’, kitåblärimizdän (ندزیمیرلباتک) ‘kitaplarımızdan’ gibi.

Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe Özbekçe Türkçe

میباتک Kitabim گنیباتک Kitabın یباتک Kitabı زیمیباتک Kitabımız

میرلباتک Kitaplarım گنیرلباتک Kitapların یرلباتک ^Kitapları زیمیرلباتک Kitaplarımız ینمیرلباتک Kitaplarımı ینگنیرلباتک Kitaplarını ینیرلباتک Kitaplarını ندزیمیرلباتک Kitaplarımızdan

6.12. AİTLİK EKİ (یسهـچمیشﯢـق کیلیلشهرق)

İsimden zamir ve sıfat olarak kllanılan isimler yapan, içinde bulunma, bağlılık ve aitlik görevleri taşıyan ektir. Özbek Türkçesinde aitlik eki +ki (یک) veya +gi ( گی )’dir.

Ünlülerden, tonlu ünsüzler ve bulunma hâli eki +dä (هد)’den sonra +gi eki; ilgi hâli ekindeki +ng (گن)’nin düşmesiyle geride kalan +ni (ین) ve tonsuz ünsüzlerden sonra ise +ki (یک) eki getirilir.

+gi aitlik eki, isimlerden sıfat yapar. Yer gösteren kelimelerde bulunma hâli ekinden sonra gelir. Örneğin: äriḳ+dä+gi suv (ووس یگ+هد+ـقیرا) ‘arıktaki su’:

yånbåş+dä+gi däräḥtlär (رلتخرد یگ+هد+ـشابنای) ‘yan taraftaki ağaçlar’; tepä+dä+gi yulduzlär (رلزودلوی یگ+هد+هپې ) ‘tepedeki yıldızlar’; kök+dä+gi åy (ت یآ یگ+هد+ک ) ﯢـک

‘gökteki ay’, burun+gi duşmän (نمشود یگ+نوروب) ‘önceki düşman’; keçä+gi dostim (میتسود یگ+هچې ) ‘geceki dostum’. ک

+ki aitlik eki kelime kök ve gövdelerinden sonra işlek olarak kullanılmaz.

Örneğin: keç+ki åvḳät (تاقوا یک+چې ) ‘akşamki yemek’; dästläb+ki (ک یک+بهـلتسد) ‘ilk önceki’.

+ki aitlik eki, genellikle isimlerden zamir yapar. İlgi hâli ekindeki +ng, +ki aitlik ekini alınca düşer. Örneğin, Sultånḥån+lär+ni+ki > Sultånḥån+lär+ning+ki ( ناطلس یک+ین+رل+ناخ) > )یک+گنین+رل+ ناخ ناطلس( ‘Sultan hanımlarınki’, hämmä+ni+ki >

hämmä+ning+ki (یک+ین+هّمه) > (یک+گنین+هّمه) ‘hepsininki’, Biz+ni +ki > biz+ning+ki (یک+ین+زیب)>(یک+گنین+زیب) ‘bizimki’, Siz+ni+ki > siz+ning+ki (یک+ین+زیس) >

(یک+گنین+زیس) ‘sizinki’, Kim+ni+ki > kim+ning+ki (یک+ین+میک) > (یک+گنین+میک)

‘kiminki’.

+gi ve +ki aitlik eklerinden sonra hâl ve çokluk eklerinin kullanılması, ådät+dä+gi+çä > ådät+dä+gi+däy (هچ+یگ+هد+تداع) > ( د+یگ+هد+تداعیه ) ‘âdetteki’

gibi’; ådät+dä+gi+dän (ند+یگ+هد+تداع) ‘âdet olduğundan’; kongil+dä+gi+dek (کﭔد+یگ+هد+لیگنﯢـک) ‘gönüldeki gibi’ örneklerinde görüldüğü gibidir.⁴⁶

6.13. HÂL EKLERİ (کشیلېک)

Hâl ekleri, isimlere eklenerek onların cümle içerisinde yüklemle ve diğer kelime ya da kelime birlikleri ile ilişkilerini tayin eden eklerdir.

6.13.1. Hâl Eklerinin İsimlere Eklenme Kuralları ( هگرلتآ گنین یرل هچمیشوق کیشیلېک یس هدعاق شیلیشوق)

Hâl ekleri, isimi isme veya ismi fiile bağlar. Özbekçede ismin temel altı hâl kategorisi vardır. Bunlardan biri eksiz diğerleri çeşitli eklerle işarerlenir. Bu kategoriler:

Båş kelişik (کیشیلېک شاب) ‘yalın hâl’, ḳärätḳiç kelişik (کیشیلېک چیقترق) ‘ilgi hâl’, tuşum kelişik (کیشیلېک موشوت) ‘yükleme hâl’, conäliş kelişik (کیشیلېک شیل هنﯢـج) ‘yönelme hâl’, çiḳiş kelişik (کیشیلېک شیقیچ) ‘çıkma hâl’, orin päyit kelişik (کیشیلېک تیپ-نیرﯣا) ‘bulunma hâl’ gibi.

6.13.2. Yalın Hâl (یگیشیلېک شاب)

Yalın hâl eki esasen ismin herhangi bir ek almadığı durum kategorisidir.

6.13.3. İlgi Hâl (یگیشیلېک چیقترق)

İlgi hâl, belirtili isim tamlamalarının tamlayan kısımlarını oluşturan tamlayan durumudur. Özebkçede bu hâlin eki ning (گنین)’dir. Örneğin: däräḥtning ildizi ( تخرد یزیدلیا گنین) ‘ağacın yaprağı’ gibi. kitåbning yäḥşiligi (یگیلیشخیگنین باتک) ‘kitabın iyiliği’

gibi. Bu hâli eki, Afganistan Özbekçesinde zamirlere eklendiğinde birleşik yazılır.

Örneğin: mening (گنین ) ‘benim’, sening (ېم گنین ) ‘senin’ gibi. Diğer durumlarda ayrı ېس

46 Coşkun, 83-84

yazılması da mümkündür. Ayrıca bu ek çokluk ve iyelik eklerinden sonra gelir.

Örneğin: kitåbärimning (گنینمیرلباتک)-(گنین میرلباتک ) ‘kitaplarımın’, men ( من ) ‘ben’, sen ې ( سن ) ‘sen’ gibi hali zamirlerine ilgi hali eki geldiğinde bu zamirlerdeki n (ن) sesi düşer. ې Örneğin mening (گنین ) ‘benim’, sening (ېم گنین ) ‘senin’ gibi. ېس

6.13.4. Yükleme Hâl (یگیشیلېک موشوت)

Bu hâl eki, geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde, eklendiği ismi yüklemden etkilenen nesne haline dönüştürür. Yükleme yönlendirilen kimni? (؟ینمیک) ‘kimi’, nimäni? (ینهـمین) ‘neyi’, ḳäyerni? (ینرې ) ‘nereyi’ gibi sorulara cevap verir. Bu hâlin یهقـ eki -ni (ین)’dir. Örneğin: kitåbni ål (لآ ینباتک) ‘kitabı al’ gibi. Afganistan Özbekçesinde bu hali eki kendinden önce gelen kelimelere ve çokluk ve iyelik eklerine bitişik yazılır.

Örneğin: mäktäbni (ینبتکم) ‘okulu’, mäktäbimni (ینمیبتکم) ‘okulumu’, ḥäfäligingni ( هفخ ینگنیگیل) ‘özgünlüğünü’, häyåtni tuşunmåḳ (قامنوشوت ینتایح) ‘hayatı düşünmek’, väzifäni bäcärmåḳ (قامرجب ینهـفیظو) ‘görevi yapmak’bahårni his ḳilmåḳ (قاملیق سح ینراهب) ‘baharı hissetmek’ gibi.

Sonunda ä ( ـه ) ünlüsü alan kelimelere ise bitiştirilmeden ancak arada boşluk bırakılmadan yazılması gerekir. Zira Arap harfleriyle yazılan bir kelimenin sonuna ä ( ـه ) ünlüsü gelirse bitişik yazmak mümkün değildir. Örneğin: çämälämåḳ (قامهـلهـمچ)

‘tahmin etmek, kestirmek’ Mäymän’ni ( هنمیمیـن ) ‘Maymanani’, Mäymänä’gä (هـگهنمیم)

‘Maymanaya’, Mäymäne’dä ( هنمیمﯨه ) ‘Maymanada’, Mäymänä’dän ( هنمیمنﯨ )

‘Maymana’dan’; båzårni (ینرازاب) ‘pazarı’, båzårgä (هگرازاب) ‘pazara’, båzårdä (هدازاب)

‘pazarda’, båzårdän (ندرازاب) ‘pazardan’ gibi.

6.13.5. Yönelme Hâl (یگیشیلېک شیل هنۉج)

Yönelme hâl eki, isim veya isim halindeki kelime gruplarını cümle içerisinde farklı tümleçler (zaman, yer, sınırlama, karşılık vb.) haline getiren eklerdir. Afganistan Özbekçesinde yönelme hâli, +gä (هگ), +kä (هک), +ḳä (هق) ekleriyle gösterilir. Yönelme hâli eki kelime tabanlarına veya çokluk ve iyelik ekleriyle çekimli şekillere bitiştirilerek yazılır.

a. K (ک) ve g (گ) sesleriyle biten kelimelere yönelme hâl eki ( -هک ) şeklinde yazılır. Örneğin: eşik-eşikkä (هککیشﭔ ا-کیشاﭔ) ‘kapıya’, yuräk-yuräkkä (هکک هروی -ک هروی)

‘yüreğe’; bärg-bärkkä (هککرب-گرب) ‘yaprağa’ gibi.

b. Ḳ (ق) ve ġ (غ) sesleriyle biten kelimelere ( -هق ) şeklinde gelir. Örneğin: ḳişlåḳ-ḳişlåḳḳå (هققلاشیق-قلاشیق) ‘köye’, ḥälḳ- ḥälḳḳä (هققلخ-قلخ) ‘halk’, tåġ-tåḳḳä (هققات-غات) ‘dağa’

gibi.

c. U (وا), şu (وش), bu (وب) gibi, işaret zamirlerine ise yönelme hâl eki zamir –n (ن) ile eklenir ve şu şekilde yazılır: unga (هگنوا) ‘ona’, şungä (هگنوش) ‘şuna’, bungä (هگنوب) ‘buna’ gibi.

6.13.6. Bulunma Hâl (یگیشیلېک تیپ-نیرۉا)

Bulunma hâl eki, cümlede çoğunlukla yer, zaman, sebep, durum gibi tümleçlerin oluşturulmasında kullanılan ektir. Afganistan Özbekçesinde bu hâlin eki +dä ( -هد )’dir.

Örenğin: mäktäbdä (هدبتکم) ‘okulda’, aḳl båzårdä såtilmäydi (یدی هملیتاس هدرازاب لقع)

‘aekidir.

Bulunma hâl u(وا), bu (وب), şu (وش) gibi işaret zamirlerine eklendiğinde zamir n’si –n (ن) araya girer. Örneğin: undä (هدنوا) ‘onda’, bundä (هدنوب) ‘bunda’, şundä (هدنوش)

‘şunda’ gibi.

Bulunma hâl eki isim tabanlarına, ve kendinden önce isme eklenebilen çokluk ve iyelik ekleriyle bitişik yazılır. Örneğin: mäktäbdä (هدبتکم) ‘okulda’, mäktäbimizdä (هدزیمیبتکم) ‘okulumuzda’, mäktäbingdä (هدگنیبتکم) ‘okulunda’ gibi.

6.13.7. Çıkma Hâl (ayrılma) (یگیشیلېک شیقیچ)

Çıkma hâl eki, cümlede çoğunlukla yer, zaman, sınırlama, miktar kaynak, sebep, hal tümleçlerinin oluşturulmasında kullanılır.

Afganistan Özbekçesinde çıkma hâli eki olarak +dän ( -ند ) kullanılır. Çıkma hâlinin isim tabanına ve kendinden önce isme eklenebilen çokluk ya da iyelik ekleriyle bitişik yazılır. Örneğin: ḳişlåḳdän (ندقلاشیق) ‘köydän’, ḳişlåġimdän (ندمیغلاشیق)

‘köyümdän’, ḳişlåḳlärimizdän (ندزیمیرلقلاشیق) ‘köylerimizden’ gibi.

U (وا), bu (وب), şu (وش) işaret zamirlerine çıkma hâl eki geldiğinde ise, zamirler ile çıkma hâli arasına zamir n’si (ن) girer. Örneğin: bundän (ندنوب) ‘bundan’, şundän (ندنوش) ‘şundan’, undan (ندنوا) ‘ondan’ gibi.

6.13.8. Sayılarla Kullanılan Hâl Ekleri (هدرلناس)

Afganistan Özbekçesinde ise sayılara eklenen hâl ekleri ise adet ve birlik telik hâl ekleri olup sırasıyla aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Adet Bildiren Ekler

-هت Eki هچت Eki

Okunuş Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı

Birtä هتریب Bir tane Ontäçä هچ هتنوا On tane

Mingtä هتگنیم Bin tane Ḳırḳtäçä هچ هتقریق Kırk tane

-وا Eki هلا Eki

-Okunuş Yazılış Anlamı Okunuş Yazılış Anlamı

Biråv ^واریب Birer Uçälä ^{هلهـچوا} Her üçümüz

İkkåv ^واکیا İkimiz Torttälä ^{هلهـترﯢتـ} Her dördümüz

6.13.9. Sıfatlarla Kullanılan Hâl Ekleri (هدرلتفص)

Afganistan Özbekçesinde sıfatlar üzerine eklenen hâl ekleri ise sıfatların karşılaştırma ve benzerlik durumlarını göseren eklerdir. Bu ekler ve çekimli örnekleri sırasıyla aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Karşılaştırma (Komperatif) Eki قار - Benzerlik Ekleri Okunuşu Yazılışı Anlamı 1. ریتمیا Eki

Kopråḳ قارپ ﯢـک Birçok Åḳimtir ریتمیقآ Çekici

Åzråḳ قارزآ Biraz Kokimtir ریتمیکوک Mavimsi

2. شیغ Eki - 3. -شی Eki ا

Okunuşu Yazılışı Anlamı Okunuşu Yazılışı Anlamı Åḳiş شیقآ Beyaza yakın Särġiş شیغر َس Sarığa yakın Kokiş شیک ﯢـک Yeşile yakın Ḳizġiş شیغزیق Kırmızya yakın

6.14. İSİM ÇEKİM EKLERİNİN YAZIM KURALLARI

6.14.1. Çokluk Ekinin İsme Eklenme Kuralı

Çokluk ekleri, tekil isimlere eklenerek onlara çokluk anlamı katan eklerdir.

Afganistan Özbekçesinde çokluk eki -lär (رل) dir. Örneğin: ålmälär (رلهـملآ)‘elmalar’, ḳälämlär (رلملق) ‘kalemler’, guzälliklär (رلکیللهزوگ) ‘güzellikler’ gibi.

Çokluk eki, sentaktik bakımdan iyelik eki ve hâli ekilerinden önce gelir. Ancak bu durum ekin çokluk bildirdiği durumlar için geçerlidir. Ancak bu ek, akrabalık ve saygı anlamı ifade ediyorsa iyelik eklerinden sonra getirilebilir. Örneğin: ånämlär (رلمنآ)

‘annemler’, åpämlär (رلمپآ) ‘ablamlar’, åkämlär (رلمکا) ‘abimler’ gibi.

Çokluk eki daima kendinden önceki çekimli veya çekimsiz isme bitişik yazılır.

Örneğin: kitåblär (رلباتک) ‘kitaplar’, bålälär (رل هلاب) ‘çocuklar’, däräḥtlär (رلتخرد)

‘ağaçlar’, yåḥşilär (رلیشخی) ‘iyiler’ gibi.

6.14.2. İyelik Eklerinin İsimlere Eklenme Kuralları

İyelik ekleri, isimin bildirdiği nesne/kavramın bir şahsa veya nesneye ait olduğunu belirten çekim ekleridir. İyelik ekleri eklendiği kelimenin birinci, ikinci ve üçüncü teklik ya da çokluk şahıs zamirlerinden birine nispetini gösteririr. Afganistan Özbekçesinde kullanılan iyelik ekleri şunlardır: -m, -im (میا،م ): ånäm (مـنآ) ‘annem’, -kitåbim (میباتک) ‘kitabım’. -ng, -ing (گنیا ،گن ): åtäng (- گن ) ‘baban’, ånäng (هـتآ گن ) هـنآ

‘annen’. Eğer kelimeler ünlüler ile biterse üçüncü teklik şahıs iyelik eki -i, -si (یس ،ی) şeklini alır. Örneğin: båläsi (یسهـلاب) ‘çocuğu’, ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ gibi. Öte taraftan birinci, ikinci ve üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri ünsüz ile biten kelime tabanlarına ( -می ),

‘annen’. Eğer kelimeler ünlüler ile biterse üçüncü teklik şahıs iyelik eki -i, -si (یس ،ی) şeklini alır. Örneğin: båläsi (یسهـلاب) ‘çocuğu’, ḳäysi (یسیق) ‘hangisi’ gibi. Öte taraftan birinci, ikinci ve üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri ünsüz ile biten kelime tabanlarına ( -می ),

Belgede AFGANİSTAN ÖZBEK TÜRKÇESİ GRAMERİ. Sayed Barmak DARAWGAR (sayfa 86-0)