1.3.7.1. Şahıs Ekleri
1.3.7.1.1. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri I. Teklik şahıs: +m
diŋledüm çeşte ḳopuz 98r6; delü oldum 122r5, 123v2, 157r4; dört kitābuŋ ma῾nāsın oḳıdum ḥāṣıl ėtdüm 101r3; gördüm bildüm dėmegil 150r2; ne elif oḳudum ne cim 73v1; rāzum açdum 136r2.
II. Teklik şahıs: +ŋ
deŋize ġarḳ olduŋ 63r4; dür ü cevher isteriseŋ 59v5; geçüp gitmek dilerseŋ düşmeyeyin dėriseŋ 110v3; ikilikden geçemedüŋ ḥāli ḳālden seçemedüŋ 103v3; ḳara ṭaşa ṣu ḳoyursaŋ elli yıl ıṣladurısaŋ 116v1; yūnus sözin aŋlarısaŋ ma῾nāsını diŋleriseŋ 96v5.
I. Çokluk şahıs: +K
aḳduḳ deŋize ṭolduḳ ṭaşduḳ el-ḥamdüli’llāh 161v5; birbirmize ėş olduk uçduḳ el- ḥamdüli’llāh 161v1; dirfillü bıŋar olduḳ irkildük ırmaġ olduḳ 161v5; gine biz baḥrī olduḳ deŋizden güher alduḳ 201r4; indük rūm’ı ḳışladuḳ çoḳ ḫayr u şer işledük 161v4; ḳurıduḳ yaş olduḳ ḳanatlanduḳ ḳuş olduḳ 161v1.
II. Çokluk şahıs: +ŋ, +ŋız, +ŋUz
ayıḳ olup oturmaŋ ayıḳsuzlar getürmeŋ 130v2; gelüŋ ṭanışıḳ ėdelüm 96v4; işidüŋ hey ulular 92r3; zinhār siz andan olmaŋız nefsine ḳul olanlara 164r6; muştılaŋuz ῾āşıḳlara 88v1; siz ṣanmaŋuz ki 123r1; unutduŋuz anı siz 150v3; gelüŋüz gidelüm 71r6; göŋülden eyleŋüz fiġān 126r1.
1.3.7.1.2. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri I. Teklik şahıs: -Am
buyruġın buyuram 121r6; du῾ā ḳılam 195v3; ne dāra çıḳam boġılam 196v3; göz yaşını dökem 135r1; kendözüme gelem 147r1; nėtdümise görem birgün 147r2; terk ėdem 139r3,
146r5.
II. Teklik şahıs: -sIn
lā-şerīke oḳursın ṣoŋra şerīk ḳatarsın 150r4; ölümden ne ḳorḳarsın çünki ḥaḳḳ’a yararsın
77v1; öyle namāzın ḳılasın her ne dilerseŋ bulasın 108v5; bu işleri sen bilürsin sen vėrürsin
sen alursın 82v2; dün ü gün ḳayġular yėrsin nėdeyin yoḫsulın dėrsin 107v3; egriligüŋ ḳoyasın ṭoġrı yola gelesin 154r6.
I. Çokluk şahıs: -Uz
῾ışḳ kitābın oḳuruz 70v5; fānī dünyeden geçerüz bāḳī mülkine göçerüz 100r1; nėderüz ḥayāt ṣuyın 107v7; ne ferrāş isterüz 26r5; şöyle ῾uryān giderüz 108r3.
III. Çokluk şahıs: -lAr
hīç sözi uzatmayalar 91v2; ῾ışḳa riyā ḳatmayalar 91v1; ṭururlar ṭaġ başında yol ururlar
11r4; āb-ı ḥayāt içdiler 112r3; aġaç ata bindüreler 115r5; günde iki kez çözerler başına aḳça
dizerler 114r7.
1.3.7.2. Şekil ve Zaman Ekleri 1.3.7.2.1. Bildirme Kipleri
1.3.7.2.1.1. Görülen Geçmiş Zaman Kipi: -dI4
Metnimizde görülen geçmiş zaman kipi, Eski Anadolu Türkçesinin özelliklerini tam olarak yansıtır. Görülen geçmiş zaman eki -dI4 eki olup 1. ve 2. şahıslarda bu ekin vokali yuvarlak (- dU), 3. şahıslarda ise düz (-dI) şekliyle karşımıza çıkmaktadır. Metnimizde ayrıca 1. çokluk
şahısta -duk eki ek uyumsuzluğu olarak karşımıza çıkmaktadır.
I. Teklik şahıs: -dUm
adumı yūnus daḳdum sırrumı ῾āleme çaḳdum 127r6; cercīs olup baṣıldum manṣūr oldum aṣıldum 134r2; mūsā’yla ṭūr’a çıḳdum biŋ bir kelime ḳıldum 133v5; ben baŋa ẓulm eyledüm ėtdüm günāh 208v1; göŋlümdeki rāzumı söyledüm dile geldüm 136r1; gördüm pīrümüŋ yüzini ol ḳayġuyı sürdüm bugün 146v3.
II. Teklik şahıs: -dUŋ
her bir sözi ṭuyayıduŋ ya bu ġamı yuyayıduŋ 69v5; ḳudret diliyle aŋduŋ dilüm söyler eyledüŋ 186r4; oda yandurduŋ külin ṣavurduŋ 184v9; çünkim beni esritdüŋ cān u göŋül iletdüŋ 157r5; girdüŋ miskīnler göŋline ėdindüŋ ṭuraḳ çalab’um 128v2; yoġiken var eyledüŋ ṭopraġiken cān vėrdüŋ 186r4.
III. Teklik şahıs: -dI
῾azāzīl da῾vā ḳıldı da῾vāsı yalan oldı 85v2; levlāk aŋa delīl oldı ansuz yėr ü gök var olmadı
206v3; yolum aldı benüm aldadı ṭutdı 8r3; çün manṣūr gördi ol benem dėdi 184v8; el götürdi
şol ḳadar ḥaḳḳ’a şükür eyledi 186r2; yūnus içdi esridi ol güher deŋizinden 152v5. I. Çokluk şahıs: -dUK; -duk
boynı zencīrlü geldük key ḳatı yesīr olduḳ 163v6; ṣafālaşduḳ küfrile īmānı yaġmaya vėrdük
108r4; şol yaḳımı biz yaḳduḳ dünyeyi elden ḳoduḳ 178r5; biz sevdük ῾āşıḳ olduḳ sevüldük
ma῾şūḳ olduḳ 203r1; bu ferşi gördük aldanduḳ henūz ῾arşa ėremedük 71r5; indük rūm’ı ḳışladuḳ çoḳ ḫayr u şer işledük 161v4; birbirmize ėş olduk 161v1; ol baḳışı biz baḳduk 203r2.
II. Çokluk şahıs: -duŋuz unutduŋuz anı siz 150v3.
III. Çokluk şahıs: -dIlAr
beni beşige urdılar elüm ayaġum ṣardılar 114r6; ḥalḳa olup oturdılar 125v3; vaṭanumdan ayırdılar 114r5; bildük gelenler geçdiler gördük ḳonanlar göçdiler 56v5; çün cenāzeden şeşdiler üstüme ṭopraḳ eşdiler 125v4; ölmişidi ot u şecer dirildiler ü bitdiler 173r4.
Görülen geçmiş zamanın olumsuzu
ayrılmadum 112v3; bulımadum 24v6, 163r4; ṭolınımadum 24v6; ayıtmaduŋ 7r4; olmaduŋ
14v3, 25v5, 32r3; ṣataşmaduŋ 51r6; ayılmadı 177r2; dutulmadı 56v6; yuyulmadı 49v2;
oḳumadılar 85r7; olmadılar 16r4; ṭalmadılar 79r1; eşkeretmedüm 197r2; gelmedüm 126r5; gözetmedüm 108r2; eylemedüŋ 193v2; işitmedüŋ 16r3; süpürmedüŋ 26r5; düketmedi 17r3; eksimedi 10r5; vermedi 35v1, 35v2, 36r1; görmedük 175r5; yermedük 203r2; bilmediler 78v6,
79r2, 79r3; dirilmediler 78v6; gelmediler 79r4.
1.3.7.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipi: -mIş
Metnimizde öğrenilen geçmiş zaman ekleri -mIş şeklindedir. Öğrenilen geçmiş zamanın I. ve II. çokluk şahıs örneklerine rastlanmamıştır.
I. Teklik şahıs: -mIşAm
çün ben beni unutmışam 88r3; her ḳanda ben oturmışam 129v5; şöyle delü olmışam 201v6; ezelīden ser-ḫoşam ben içmişem ayaġum anda 171v5; göŋlüm ile ḳavl ėtmişem 143r5; şöyle ki saŋa gitmişem 88r3.
II. Teklik şahıs: -mIşsIn
yūnus ol ῾ışḳ badyasından sen iŋen esrük olmışsın 107v5; yūnus emre sen bu sözi daḫı tamām ėtmemişsin 147r6; yūnus ne ḫoş dėmişsin bal u şeker yėmişsin 155r6.
III. Teklik şahıs: -mIş
dartmış ḳudret ḳılıcın çalmış nefsüŋ boynını 165v7; dutulmış dili ῾aḳlı yavı varmış 7r1; yūnus emre ῾āşıḳ olmış ma῾şūḳa derdinden ölmiş 126v3; dost baŋa gelsün dėmiş benüm ḳaydumı yėmiş 119v4; ḳara niḳāb dutunmış girmiş külḫān içinde 166r4; nefsini depelemiş elleri ḳan içinde 166r1.
III. Çokluk şahıs: -mIş, -mIşlAr
şöyle ġāib olmış bunlar 194r6; ṭaşlar olmış üstünleri 194r4; yıḳılmış sinleri ṭolmış hep evleri ḫarāb olmış 144v2; bildük gelenler geçmiş ḳonanlar gėrü göçmiş 165r5; kimisi boynını egmiş tenini ṭopraġa ṣalmış 145r1; binmişler birer atı 92r5; miskīn ādem oġlanını beŋzetmişler ekincige 207v6.
Öğrenilen geçmiş zamanın olumsuzu ḳonmamış 62r5; ėtmemişsin 147r6.
1.3.7.2.1.3. Gelecek Zaman Kipi: -IsAr
Metnimizde gelecek zaman ekleri -ısar, -iser biçimindedir. Gelecek zamanın 2. teklik şahsı ile 1. ve 2. çokluk şahsı örnekleri mevcut değildir. Türkiye Türkçesindeki gelecek zaman eki olan -acaḳ, -ecek metnimizde sadece sıfat-fiil eki olarak kullanılmıştır.
I. Teklik şahıs: -IsArAm
ḫaber vėriserem nefsüŋ elinden 5r2; ḳaçanısa öliserem niçün böyle diri duram 143r6; vuṣlat ḥālin aydıserem 164r3.
III. Teklik şahıs: -IsAr
deccāl ḳopısar yerden anlar uyan olısar 92r6; dökilüp ḳalısar māluŋ 173v4; ḫayrum şerrüm yazılısar ῾ömrüm ipi üzüliser 205v3; ḳamu ḳul nefsüm dėyiser 175v2; ṣūret gözi ne göriser 180v5; şol gün geliser başa 205r2.
III. Çokluk şahıs: -IsAr
naṣībi ṣabr olanlar uluyısar 28r5; yüzleri ḳara ḳopısar 115v6; söyleniser sözlerüŋ 166v4.
Gelecek zamanın olumsuzu
ḳalmayısar 67v2; olmayısar 65v5, 67v2, 67v3; yunmayısar 67v5; bitmeyiser 175r6; ėrmeyiser 131v5; görmeyiser 67v6, 159v6, 162r6.
1.3.7.2.1.4. Geniş Zaman Kipi: -r, -Ar, -Ur
Metnimizde geniş zaman ekleri -r, -ar, -er, -ur, -ür şeklinde olup bu ekler aynı zamanda Eski Anadolu Türkçesinde herhangi bir eki olmayan şimdiki zaman kipinin fonksiyonunu da üstlenmektedir. Metnimizde geniş zaman kipinin 2. çokluk şahsına ait örnek bulunamamıştır.
I. Teklik şahıs: -rAm; -ArAm; -UrAm -rAm
geh gülerem geh aġlaram 128v7; ırmaḳ gibi ben çaġlaram 128v7; nefsüŋ cigerin ṭoġraram
129r1; dėrem 56v3, 174r4; dilerem 39r1, 39r3; yürürem 109v1, 127v7.
-ArAm
bir lüleden ṣızaram 119v1; dutaram 122v1, 122v2, 122v3; ḳorḳaram 20v6, 67r5; ḥaḳīḳat deryāsında baḥrī oldum yüzerem 119v3; severem ῾ışḳ esrügin 130v2; söylerem dilüm bilmez
-UrAm
῾ışḳuŋıla avınuram 202r4; içeliden ḳıluram āh 93r2; varuram senden yaŋa 60r4; ansuz olursam ölürem anuŋla diri oluram 122v6; bilürem 22r2, 48v5, 97v6; ne varlıġa sevinürem ne yoḳluġa yerinürem 202r4.
II. Teklik şahıs: -rsIn, -ArsIn; -UrsIn -rsIn
çünki ḥaḳḳ’a yararsın 77v1; niçün ḳorsın seni düşvār sa῾ate 42v5; sen uyursın ol uyanuḳ
94r6; ne beslersin bu teni 75r4; neyi severiseŋ gözlersin anı 46v1; niçün yalan söylersin 96v1.
-ArsIn
görmedin ṭaş atarsın 150v2; ῾ilmüŋ var ῾amelüŋ yoḳ günāhlara batarsın 151r1; simsārlıḳ ṣatarsın 201r5; bizden nesne ütersin 150v5; ha kitābdan ötersin 150r5; ḳıl gibi köpri gerersin
209r4.
-UrsIn
dermān ārzū ḳılursın 159v1; dünyeye inanursın 96v1; ne oturursın ṭaş ḳapuda 82v6; bu işleri sen bilürsin sen vėrürsin sen alursın 82v2; hemīşe baḳuban seni görürsin 13v1; ölürsin tevbesüz bu pīşelerde 13v2.
III. Teklik şahıs: -r, -Ar, -Ur -r
kimi yaylar u kimi anda ḳışlar 23r4; kimi zārī ḳılup aġlar zebānīler cānın ṭaġlar 145r2; yol ṣabra uġrar 30r2.
-Ar
bir devlingeç yuva yapar yürür ilden yavrı ḳapar 68v5; ejdehālar yudar ölüm 137r4; ḫoş aḳar esrük ṣuları 173r5; ῾ālimler kitāb düzer ḳarayı aḳa yazar 201v3; ḥarīr ṭonlar geyer biner bırāġ at 8v3; oda düşer yanar 21r4.
-Ur
çün öyle buyurur yoluŋ ulusı 40v6; söz issi sözin alur ṣūret ṭopraḳda ḳalur 66v2; ṭolaşur kendüye hem kendü fi῾li 33r3; her kim görür yüzini indürür kendözini 197v5; ῾ışḳuŋ ḥaḳḳ’a ėrgürür ol gözler dīdār görür 158v5; ḳurur baş tīz dükenür uzun yaş 75v2.
I. Çokluk şahıs: -rUz, -erüz -rUz
῾ışḳ kitābın oḳuruz 70v5; ne ferrāş isterüz kim gele düze 26r5. -erüz
fānī dünyeden geçerüz bāḳī mülkine göçerüz 100r1; nėderüz ḥayāt ṣuyın 107v7; şöyle ῾uryān giderüz 108r3.
III. Çokluk şahıs: -rlAr, -ArlAr, -UrlAr -rlAr
bunlar ṣaḳlarlar seni 169r5; ḳapucılar ḳorlar idi 194r7; anı dilerler 40r1; fülān derler
baŋa 22r1; göŋüle gireni gönendi dėrler 156r5. -ArlAr
oda yaḳarlar gördüm dėyeni 184v10; ṣıyup çerisin iline aḳarlar 9r6; uçmaġa dartarlar
4r7; gėrçegin gelenleri yederler bir ḳılıla 168r1; günde iki kez çözerler başına aḳça dizerler 114r7; üç yüz deŋiz geçerler 147v5.
-UrlAr
ṭama῾dan ḳurtarurlar il ü şehri 9r4; tīz çıḳarurlar fevḳa’l-῾ulāya 184v5; ṭururlar ṭaġ başında yol ururlar 11r4; ėrte gėce söyleşürler 81r6; tīz indürürler taḥte’ŝ-ŝerāya 184v6.
Geniş zamanın olumsuzu
dutmazam 171v6; ḳayurmazam 121r4; ḳorḳmazam 121r4; dutmazsın 150v5; inanmazsın
154v1; ḳayıḳmaz 9r1, 40v4, 41r5; onamaz 89v2; ṣıġmaz 6v5, 65v4, 66r1; esrük olmazuz 95r3;
armazlar 169r2; ḳomazlar 11r4; uṣanmazlar 169r2; bilmezem 93r2, 130r3, 136v6; gitmezem
171v6; işitmezem 138r2; 171v6; bilmezsin 154v3; görünmezsin 82r4; begenmez 11v3; bişmez 162v5; eslemez 8v4; dėmezüz 65r2; gülmezüz 96r2; geçürmezler 108r3; göstermezler 102v5;
ölmezler 10v3.
1.3.7.2.2. Tasarlama Kipleri 1.3.7.2.2.1. İstek Kipi: -A I. Teklik şahıs: -Am
ṭuram ḳavī hīç batmayam 23v6; varam ol dosta ḳul olam hem açıluban gül olam 58v5; yüz biŋ kez ṭoġam uyaġam dost burcında cevlān ḳılam 127v6; el götürem şimden gėrü nefsile ṣavaş eyleyem 134v4; ḳoyam dünyeyi gidem çün āḫirete sefer ėdem 134v2; urmaḳlıġa ḳaṣd ėdenüŋ düşem öpem ayaġını 200v3.
II. Teklik şahıs: -AsIn
çün sen anda varasın ol ḥūrīyi alasın 148v3; öyle namāzın ḳılasın her ne dilerseŋ bulasın
108v5; egriligüŋ ḳoyasın ṭoġrı yola gelesin 154r6; ger ṭaşısaŋ eriyesin 194r2; göŋüle sen de
III. Teklik şahıs: -A
ayruḳlar ala ḥelāluŋ 173v4; çıḳa gide cān daḫı şöyle ḳala ten daḫı 174v4; gerek cānlu kişi cānın ṣaḳına 12r2; çün göŋülde dost sevile 175r2, 175v1; diler ḥaḳḳ’ı göre gözi 61v6; gele görine gözüŋe azdura beŋzüŋ rengini 182r1.
III. Çokluk şahıs: -AlAr
günāhlaruŋ ṭartalar andan ṣırāṭa ilteler 205r1; üç güne dek oturalar hep işüŋi bitüreler
176r3; seni sinüŋde ḳoyalar menzil mübārek dėyeler 182r5; aġaç ata bindüreler sinden yaŋa
göndereler 176r2; eger beni öldüreler külüm göge ṣavuralar 202v2; ṣu getüreler yumaġa kefen ṣaralar ḳomaġa 115r5.
İstek kipinin olumsuzu
ben ῾ışḳuŋdan ayrılmayam der-gāhuŋdan ırılmayam 60v4; sensüz dilüm uzatmayam 124r1; ṭaġılmayam degme yaŋa 196r6; ṭutulmayasın 16r2; yazılmayasın 5v4; yuymayasın 51r4; aldamaya 153r3, 153r4; ṣıçramaya 185v1; tozını yėl almaya bir ẕerre ayrılmaya 161r3; ḳatmayalar 91v1, 91v3; ṣatmayalar 91v1, 91v4; unutmayalar 92r1; beŋzetmeyem 123r6; dėmeyem 60r6, 60r6, 60v1; düketmeyem 123r5; bilmeyesin 103r6, 194v1; görmeyesin 66r2,
198v5; sevmeyesin 6v2; çöpi depretmeye 21v3; ikilik eylemeye hīç yalan söylemeye 167v4;
yermeye cümle milleti 164r5; bunlar eve girmeyeler zühd ü ṭā῾at ḳılmayalar 194r5; ḳabūl ėtmeyeler 40v4.
1.3.7.2.2.2. Şart Kipi: -sA I. Teklik şahıs: -sAm
gence uġrasam 151v4; meŝel baġlasam 157v6; ṭapsam 188r6; dėsem 123r3, 154v1, 156v1;
görsem 101r6; menzile ėrsem 151r6. II. Teklik şahıs: -sAŋ
oḳısaŋ 193v1; varsaŋ 9v3; yaratsaŋ 2v4; görseŋ 51v4; su’āl ėtseŋ 208r6; yüriseŋ 74r1,
109v3.
III. Teklik şahıs: -sA
ḳaçınsa 150r1; olsa 25v3, 27v6, 30r6; ursa 177r6; bilse 61r1; dėnse 34r1; görse 158r7,
158v3.
III. Çokluk şahıs: -sAlAr
Şart kipinin olumsuzu
bārī ḳoyuban ḳaçmasaŋ 205v4; ḥaḳ’dan naṣīb olmasa 111v6; tevfīḳ ῾ināyet olmasa 179v6; göçkünci gibi göçmeseŋ 205v4; ölüm şarābın içmeseŋ 205v4; sėzmeseŋ 21v1; dese görmese bühtān-ı ῾aẓīmdür 49v5; ḳul ėtmese yort u ṣavul 112v1; yese ger yėmese ḳayġuyıla ṭoḳ 33v6.
1.3.7.2.2.3. Gereklilik Kipi
Gereklilik kipi için metnimizde ayrı bir ek yoktur. Bu kip için “gerek” sözcüğü kullanılır. Fiillere -mAK gerek veya -sA gerek getirilmek suretiyle yapılmaktadır.
bilenlere ṣormaḳ gerek 100r4; bir gözile baḳmaḳ gerek 152r4; ῾ışḳ etegin ṭutmaḳ gerek
59r5; dostdan yaŋa gitmek gerek 65v3; kendözinden geçmek gerek 180v3; tevbeye gelmek
gerek 110r5, 110v5.
beş vaḳt namāz ḳılsa gerek 108v3; īmān pīş-rev olsa gerek 109r2; ḳullar āzād olsa gerek
108v4; ḥaḳḳ’a ėrse gerek 108v6, 152r5; nebī ṣalavātın ῾ışḳıla degürse gerek 109r5; nefs
hemīşe ölse gerek 108v5.
1.3.7.2.2.4. Emir Kipi I. Teklik şahıs: -AyIn; -yIn -AyIn
beri gel genci saŋa buldurayın 45v3; hergiz bilinmez mekānuŋ seni ḳanda arayayın 153r5; şaḳāvet perdesini ḳaldurayın 49v3; dīdāruŋa göyineyin 153r6; düşmeyeyin dėriseŋ 110v3; sözüm kime dėyeyin 101v4.
-yIn
uzayın dėriseŋ ṣabrıla bit 30r5; iŋileyin aydurısam gör boynuŋda borc ḳalmasun 97v2. II. Teklik şahıs: -GIl; Ø
-GIl
ṣaḳınġıl olmaġıl kibrile yoldaş 12v2; varġıl ayıtġıl mūsā 187v5, 188r3; yėdi ṭamuda yanġıl her birinde kül olġıl 147v6; kesgil ḥarāmdan elüŋ çekgil ġaybetden dilüŋ 75r7; şīrīn ḫulḳlar eylegil ṭatlu sözler söylegil 91v6; ya sevgil dünye dutġıl ya sevgil yol iletgil 79v2.
Ø
aŋa göre yüri dirligüŋ eyle 47r1; 185v5; namāzı ḳıl ẕikr eyle elüŋ götür şükr eyle 174v1; yūnus gel gör ῾āşıḳları 177r3.
III. Teklik şahıs: -sUn
ayduŋ yūnus’a ṭursun yüzini ṭopraġa sürsün 100r2; esen ḳalsun ḳavum ḳardaş 125v1; yaġma olsun 155r1, 155r2, 155r3; destūr gelsün ṭaşraya söylesün dil ü dudaḳ 105r1; ėdinsün çāre ḳurtulsun bu ḥālden 26r3; ögüdin kendüye vėrsün oḳuduġın dutsun dėmiş 100r2.
I. Çokluk şahıs: -AlUm
beri gel barışalum yadısaŋ bilişelüm 161v3; gelüŋ ṣoralum cānlara 80v6; ḥaḳḳ’ı bulalum
81r6; gelüŋ ṭanışıḳ ėdelüm işüŋ ḳolayın ṭutalum 96v4; isteyelüm iş issini bulup görelüm
ḳandadur 76v3; sevelüm sevilelüm dünyeye kimse ḳalmaz 96v4. II. Çokluk şahıs: -ŋ; -Uŋ; -ŋUz; -üŋüz
-ŋ
bu sözi diŋleŋ göŋül ḳulaġıla 180r2; ḫaber eyleŋ ῾āşıḳlara 121v4; yürüŋ 26v3. -Uŋ
manṣūr oldum aṣuŋ beni 153v1; ṣoruŋ baŋa ḳandayıdum 132r4; yürüŋ buluŋ düzenlik ṣafı ḳanda 26v3; alıgörüŋ turvandadan 76v4; eyü ῾amel iltegörüŋ 76v6; gelüŋ ṭanışıḳ ėdelüm
96v4.
-ŋUz
muştılaŋuz ῾āşıḳlara 88v1; göŋülden eyleŋüz fiġān 126r1. -üŋüz
gelüŋüz 71r6.
III. Çokluk şahıs: -sUnlAr
bunlar beni ne ṣorsunlar 121r5; binsünler burāḳ 128v1; dirgensünler meşāyiḫe 99v3.
Emir kipinin olumsuzu
düşmeyeyin 110v3; ölmeyeyin 208v6; ḫayāllerde ḳalmaġıl 147v2; oḳımaġıl ῾ilmüŋ yüzin
103v1; yatmaġıl gümānıla 174v3; dėmegil çaġada bir söz 95v1; ḫor görmegil dervīşleri 198r5; istemegil ḥaḳḳ’ı ıraḳ 93r6; baḳma ıraḳ 103v2; kāhil olup oturma 110v5; yūnus olma
cāhillerden ıraḳ olma ehillerden 116v2; devlet ḳapudadur ḳoma gitme 12r4; isteme ῾ömr-i fānīyi 117r6; söyleme fāsid ḫaber 66v5; boynuŋda borc ḳalmasun 97v2; ḳalmasun sende heves 99r6; yüksek yerde ṭurmasun 165r6; emek yėmesün ḥacca 165r1; göŋlüŋden geçmesün ḫayāl 113v3; nice oda düşmesün 105r4; ayıḳ olup oturmaŋ ayıḳsuzlar getürmeŋ 130v2; ince ṣanmaŋ ol ḳılı güzāf ṣanmaŋ bu yolı 168r3; olmaŋız 164r6; ṣanmaŋuz 123r1.
1.3.7.3. İsim Fiili
Türkçede ek fiil, ek eylem olarak da adlandırılan isim fiili i- fiilidir. Birleşik kipli çekimler
1.3.7.3.1. Hikâye Çekimi
Metnimizde hikâye şekli; görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, istek kipi ve şart kipinin çekimlerinde görülmektedir.
1.3.7.3.1.1. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Metnimizde görülen geçmiş zamanın hikâyesiyle ilgili olarak sadece 1. teklik şahsa ait örnek vardır. Diğer şahıslara ait örnek bulunmamaktadır.
I. Teklik şahıs: -dumıdı
ḳırḳdan birisine çaldumıdı neşteri 127r1.
1.3.7.3.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Metnimizde öğrenilen geçmiş zamanın örneklerini 1. ve 2. teklik şahıslarda ve 1. çokluk şahısta görmekteyiz.
I. Teklik şahıs: -mişidüm yol üzre düşmişidüm 154r3. III. Teklik şahıs: -mIşIdI; -mIşdI
ādem ṭopraḳ yatmışıdı at ῾ālemi dutmışıdı 186v7; eyle ki dost olmışıdı ol işler düzülmişidi
81r3; ḳayġu beni almışıdı cānum zebūn olmışıdı 146v3; ölmişidi ot u şecer 173r4; baḫīl
olmışdı 38v3; eŝer ėtmişdi 38v5.
I. Çokluk şahıs: -mişidük birlige bitmişidük 77v4
1.3.7.3.1.3. Geniş Zamanın Hikâyesi
I. Teklik şahıs: -rIdUm; -arıdum, -erdüm, -urdum
aġlarıdum 205v1; yıylarıdum 205v1; egleridüm 205v1; söyleridüm 129v2; yüriridüm
114r5; ṭaparıdum 188r6; umarıdum 188r5; giderdüm 62r2; ḳılurdum 97r4, 143r6.
III. Teklik şahıs: -rIdI, -eridi
ṣaḳlarıdı 132r5; bekleridi 132r5; eyleridi 81r4; severidi 132r2. I. Çokluk şahıs: -eridük
severidük ma῾şūḳayı 162v6.
II. Çokluk şahıs: -rlar idi, -urlarıdı
Geniş zaman kipinin hikâyesinin olumsuzu: -mezidi, -mezidük
ġuṣṣa beni görmezidi ḳayġu eli ėrmezidi 120r4; biz bizi bilmezidük 189v3.
1.3.7.3.1.4. İstek Kipinin Hikâyesi I. Teklik şahıs: -ayıdum
aydayıdum 67r5.
II. Teklik şahıs: -ayıduŋ, AydUŋ
her bir sözi ṭuyayıduŋ ya bu ġamı yuyayıduŋ 69v5; yaraġuŋ ḳılayıduŋ 51v4; yürürken uyıyayıduŋ 69v5; inanayduŋ 15r6; uyanayduŋ 15r6; göreydüŋ 51v5.
III. Teklik şahıs: -AyIdI; -eydi; -adı
dilin dutayıdı 160r4; olayıdı 36r4; unıdayıdı sāzını 189v1; göreyidi 160r1, 189r6; bileydi
112v1; gideydi 69v5; terk ėdeydi 160r1; ḥācāta varadı 44v4.
I. Çokluk şahıs: -ayıduḳ ḫaber alayıduḳ 46r3.
1.3.7.3.1.5. Şart Kipinin Hikâyesi
Metnimizde şart kipinin hikâyesiyle ilgili olarak sadece 2. teklik şahsın örneği mevcuttur.
II. Teklik şahıs: -seyidüŋ görseyidüŋ 51v3.
1.3.7.3.2. Rivayet Çekimi
1.3.7.3.2.1. Geniş Zamanın Rivayeti III. Teklik şahıs: -erimiş
bildük gelen geçerimiş bildük ḳonan göçerimiş 69v6; giderimiş bunda gelen 205v2; ῾ışḳ şarābın içerimiş 70r1.
III. Çokluk şahıs: -ürlerimiş bilişürlerimiş 126v2.
Geniş zamanın rivayetinin olumsuzu: -mazımış
lāyıḳ olmazımış 189r4; olmazımış ka῾be’ye varmaġıla 163r6.
1.3.7.3.3. Şart Çekimi
1.3.7.3.3.1. Görülen Geçmiş Zaman Kipinin Şartı I. Teklik şahıs: -dUmIsA
baḳdumısa 102v3, 163r5; nėtdümise 147r2. II. Teklik şahıs: -dUŋIsA; -duŋsa
biŋ kez ḥacca varduŋısa biŋ kez ġazā ḳılduŋısa 193v3; göŋül pasın yuduŋısa kibr ü kīni ḳoduŋısa 67v4; ger sen seni bildüŋise ṣūret terkin urduŋısa 103r5; bir miskīni gördüŋise bir eskice vėrdüŋise 208r3; bize geldüŋise 8r6; erk verdüŋise 43r3; ṭuyduŋsa 188v2.
III. Teklik şahıs: -dIsA; -dIyIsA; diyse
çaġırdısa 28v3; dėdise 52r4; degdise 88v1; geldise 23r4; oldıyısa 38r6; geldiyise 23r3; göŋül vėrdiyise 102r5; içdiyise 67r3; gördiyse 157v5; indiyse 89r3.
Görülen geçmiş zaman kipinin şartının olumsuzu: -maduŋsa; -mAdIsA ṭuymaduŋsa 69v4; olmadısa 103r1, 180v1; bilmedise 134v5.
1.3.7.3.3.2. Geniş Zaman Kipinin Şartı
I. Teklik şahıs: -rsem; -ArsAm; -UrsAm; -risem; -ArIsAm; -UrIsAm -rsem; -ArsAm; -UrsAm
ögüt istersem 192v5; yürürsem 109v1; yürürsem öŋümdesin söylersem dilümdesin 72v5; baḳarsam 93r5; ėdersem 122v1; ansuz olursam 122v6, 123r2; oturursam 72v5; ṭopraḳda yatursam 128r2; girürsem 56r1.
-risem; -ArIsAm; -UrIsAm
dėrisem 47v1, 109v2, 122v1; dilerisem 120v2; mürekkeb eylerisem 98r5; aġlarısam 174v6; baḳarısam 90r3, 130v1, 153r1; buşarısam 20r3; giderisem 60v4; içerisem 109v5; aydurısam
97r6, 97v2; cānlanurısam 131v5; ḳılurısam 131v3, 132r2, 181r3; girürisem 132r1, 175r3;
göŋül vėrürisem 206r3; ölürisem 127v3, 127v5, 143v1.
II. Teklik şahıs: -rseŋ; -ArsAŋ; -UrsAŋ; -rIsAŋ; -ArIsAŋ; -UrIsAŋ -rseŋ; -ArsAŋ; -UrsAŋ
dėrseŋ 56v4; dilerseŋ 49v3, 102v4, 108v5; umarsaŋ 12r5; uyarsaŋ 11v5, 39r5; yıḳarsaŋ
54v2; mücāhede çekerseŋ 147v4; ögerseŋ 18v1; severseŋ 155v3, 155v4; bulursaŋ 83r4;
ṣanursaŋ 165r4; varursaŋ 30r2; gelürseŋ 33v2, 150v5; görürseŋ 74r4; vėrürseŋ 207r3. -rIsAŋ; -ArIsAŋ; -UrIsAŋ
aŋlarısaŋ 96v5, 98v1; ḳorısaŋ 112r2; uyurısaŋ 23r1; besleriseŋ 5v5; dileriseŋ 25v3, 59v2,
99r5; izleriseŋ 5r1; ῾ışḳ dėdügin ṭuyarısaŋ ῾ışḳa cāndan uyarısaŋ 59r6; ögüt dutarısaŋ 43r6, 45v2; ṣorarısaŋ 60v2, 65r6, 176v3; ėderiseŋ 41v4; severiseŋ 6v2, 6v3, 6v5; ıṣladurısaŋ 116v1; ḳalurısaŋ 104r5; ṣanurısaŋ 53v4; bilüriseŋ 33v2; öldürüriseŋ 88r4.
III. Teklik şahıs: -rse; -erse; -UrsA; -rIsA; -ArIsA; -UrIsA -rse; -erse; -UrsA
derse 34v6, 117r2; ῾aḳluŋ ėrerse 118r2; eksük olursa 164r4; fānī olursa 204r3; ṭurursa
112r2; eksilürse 107v4; eskidürse 72v1; görürse 57v4.
-rIsA; -ArIsA; -UrIsA
uġrarısa 110r1; yaşarısa 115v3; nüvaḫt eylerise 58r4; söylerise 34r1, 59v5, 190r6; yėrise
31v3; baḳarısa 164v5, 183r4; göŋül yıḳarısa 165r1, 165r3; ṣorarısa 117v4; ne ḥāle dönerise 159v4; severise 65v3, 189r3, 193r2; ṣūretüm düşerise 131v6; bulanurısa 167v4; olurısa 142r2, 142r3, 176v6; varurısa 12v5, 89r3, 189r2; gelürise 153r4; öldürürise 127v5; ölürise 67r6; 111v5.
III. Çokluk şahıs: -rlerise; -urlarısa derlerise 57v6; aydurlarısa 130r6.
Geniş zaman kipinin şartının olumsuzu: -mAzsA; -mAzIsA -mAzsA
inanmazsaŋ 16r6, 33r1; ḳomazsa 13v3; dilemezseŋ 32r5; gidermezseŋ 102v6; dėmezse
203r6; ḳabūl ėtmezse 48r4; ṣėzmezse 40v2.
-mAzIsA
ḳılmazısam 181r3; ṣabır ḳılmazısam 28v5; dutmazısaŋ 203v2; ḳorḳmazısaŋ 113v6; yarlıġamazısaŋ 128v4; arı olmazısa 24r4; dad almazısa 141v5; olmazısa 172v2, 200r2; kendözüŋi bilmeziseŋ 150v1; sevmeziseŋ 198v5; ṣuçuŋ bilmeziseŋ 33r4; elüŋden gelmezise
66v5; gelmezise 151v6.
1.3.7.4. Sıfat-fiil Ekleri -(y)An
bu tevḥīd ṭonını geyen varlıġın yoḳlıġa ṣayan 94v2; et ü deri süŋük çatan ḥükm eyleyüp diri dutan 141r5; ḥamza’yı ḳāf’dan aşuran elin ayaġın şeşüren 141r4; bilen oldur gösteren ol ῾ışḳa yesīr olan benem 122r2; dėyen ol işiden ol gören ol gösteren ol 68r3; gördüm dėyen degül gören bildüm dėyen degül bilen 122r2; bu cümle cānda oynayan ṭamarlarında ḳaynayan 129r6; dostdur bizi oḳıyan üstümüzde şaḳıyan 89r7; pervāneleyin oda yanmayan ῾āşıḳ mıdur 74v5; ben dervīşem dėyenler ḥarāmı yėmeyenler 101r4; bunda ẓālimlıḳ eyleyen nefsi ḥarāmla ṭoylayan 115v6; yūnus degül bunı dėyen ḳudret dilidür söyleyen 135v4.
-Ar
dervīşler uçar ḳuşlar deŋiz kenārın ḳışlar 197v6; gördi kim bir aḳar ṣu mūsā naẓar eyledi
187r5; uçar ḳuşlar gibi atları tāzī 9r3; ḳara ṭopraġuŋ altında gül dėrer elleri gördüm 144v5.
-AsI
Eski Anadolu Türkçesinde gelecek zaman olarak da kullanılan bu ek “-acak, -ecek” anlamı verir.
baş ḳurtarası yer gerek 111r5; bundan böyle nolasını degme ῾aḳıl şerḥ ėtmeye 128r4; niyāz ḳılası er gerek 111v1; cevāb vėresi ḥāl gerek 111v2; kimesne begenesi ḫūsı yoḳdur 34v1; ne ḳapu vardur giresi ne yėmek vardur yėyesi 194v2.
-dUK
ḳorḳduġumla yār oldum 121r4; seni unutdurur mı oḳuduġuŋ 23v6; şol ḳazanduġuŋ māluŋı teŋriçün vėrmek gerek 110v3; sevdügi girmez ele sevdükler vėrmeyince 163v7; uçmaġ uçmaġum dėdügüŋ mü’minleri yėltedügüŋ 146r3; yėdügi yoḳsul eti içdügi ḳan olısar 92r5.
-ecek
nerede var bize gizlenecek yėr 24v5; ölecegüŋ fikr eyle ṭur ėrte namāzına 174v1. -GAn
uruşġan 89v2; erişgen 89v3; sevişgen 89v6. -ḳuc
īmān aldaŋḳucları bilüŋ çoḳdur bu yolda 199v1. -mAz
kendüye yaramazı biregüye ṣanan ol 162r4; kelecilerüŋ bişirgil yaramazını şeşirġıl 95v1; zīrā ḥaḳ’dan gelen āvāz ṣavulmaz dügündür baŋa 60v3; el dutmaz ayaḳ dėrmez cihāna düşdüm 142v2; boyun vermez ṭamarlaruŋı sekit 43r4; gözi görmez kişinüŋ sevgüsi yoḳ 48r6; toḫmını bitmez yėre ṣaçar 31v1.
-mIş
bar dutmış söylemez olmış aġızda dilleri gördüm 144v3; çeynemişe 63r1; dün olmış günleri gördüm 144v4; esīr olmış kişisin 16v1; güç olmış kişiye 39r3; ḳan batmış kefenleri gördüm
144v1; ṣoġulmış ḳuyudan 48v2; ṣuṣamışları yaḳmaġa 56v2; ṭolmış oḳa ne ṭurmaḳ 63r2;
yaradılmış 20r5, 70r7; yavlaḳ uzamış bir aġaç 62r2; yolda ḳalmışlara 130v5; nefsin bilmiş er gerek 201v1; nefs öldürmiş er gerek 199v2; ölmiş cānum diri ḳıldı 198v6; ölmiş göŋül dirile
160v5, 160v6; sevürkmişler yolına birikesin 12r3.
-Ur
bayḳuş çaġırur vīrāndan kimse murād almaz andan 76v6; ki bunlara yaraşur iş ḳılmaz
38r2; oḳınur ḫalḳ üzre āyetüŋ var 86v2; ῾ışḳdan artuḳ her nesnenüŋ degşirilür zevāli var 72r6;