Avrupa ve Amerikan Opsiyonları dışında çok çeşitli opsiyonlar da bulunmaktadır. Farklı risk ve getiri olanağı sağlayan ve farklı koşullarla egsersiz edilen opsiyonlar mevcuttur. Genellikle karmaşık yapıya sahip bu opsiyonlara literatürde egzotik opsiyonlar adı verilir.
Oldukça fazla sayıda ve özellikte egzotik opsiyon olmasına rağmen genellikle en yaygın kullanılan ürünler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Dijital Opsiyon
Bariyerli Opsiyonlar
Asya Opsiyonu
Seçim opsiyonları (chooser option)
6.1.1 Dijital Opsiyonlar16
Dijital opsiyonlar, özellikle volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde riskten korunma veya spekülasyon amacıyla tezgah üstü piyasalarda sıklıkla işlem gören opsiyon türleridir. Dijital opsiyonlar, iki farklı koşulu olan ve bu koşullara göre değişen sonuçları olan opsiyonlardır.
Dayanak varlığın vade sonunda önceden belirlenmiş bir değerin üstünde veya altında olma durumuna göre belli bir nakit tutarı ödeyen opsiyonlardır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere dijital opsiyonlarda kullanım fiyatı yerine bir eşik değer vardır ve opsiyon primini belirleyen tek unsur ödenecek olan nakit miktarıdır. Başka bir deyişle, primi oluşturan 0 ve nakit miktarı olmak üzere 2 elemanlı değer kümesidir. Bu bakımdan bu tip opsiyonlar biner opsiyon (binary option) olarak da adlandırılmaktadır.
Örnek (Dijital Opsiyon):
Bir yatırımcı, Amerikan Doları’nın Türk Lirası karşısında 3 ay içerisinde ciddi bir biçimde değer kazanacağını düşünmektedir. USD/TL kuru an itibariyle 2.23 TL üzerinden işlem görmekte ve yatırımcı 3 ay sonunda kurun 2.30 TL üzerinde gerçekleşeceğini tahmin etmektedir. Yatırımcı bu amaçla, eşik seviyesi 2.30 TL ve nakit ödeme tutarı 100,000 TL olan
16 Digital Options
LİSANSLAMA SINAVLARI ÇALIŞMA KİTAPLARI 108
üzerinde herhangi bir seviyede kapatırsa yatırımcıya opsiyonu yazan taraf üzerinden ödenecek olan tutar 100,000 TL olacak ve yatırımcı toplamda 100,000 TL- 20,000 TL= 80,000 TL kar elde edecektir. Vadedeki kur şayet 2.30 TL seviyesi altında kalır ise yatırımcının zararı ödemiş olduğu primle (20,000 TL) sınırlı olacaktır.
6.1.2 Bariyerli Opsiyonlar
Bariyer opsiyonu, opsiyon karının dayanak varlığın fiyatının belirli bir vade aralığında sabit bir fiyat seviyesine (bariyer) ulaşıp ulaşmadığına bağlı olduğu ürünlerdir.17 Bu opsiyonların talep görmesinin başlıca nedeni, vanilla put ve call opsiyon kombinasyonları ile yapılandırılmış benzerlerine göre daha az maliyetli olmalarıdır. Knock-Out ve Knock-In olmak üzere 2 ayrı gruba ayrılmaktadırlar. Knock-Out opsiyonlarda opsiyon, sözleşme tarihi itibariyle aktiftir ve dayanak varlık fiyatının önceden belirlenmiş olan yukarı/aşağı bariyer seviyesini vade tarihine kadar geçmediği takdirde, vanilla opsiyonlara benzer olarak call/put durumuna bağlı olarak vadede kullanıldığı takdirde, vadedeki dayanak varlık değeri ve kullanım fiyatı arasındaki fark kadar uzun pozisyon sahibine ödeme yapacaktır. Knock-In opsiyonlarda ise opsiyon sözleşme başlangıcında pasiftir ve dayanak varlık fiyatının önceden belirlenmiş olan yukarı/aşağı bariyer seviyesini vade tarihine kadar geçtiği takdirde, Avrupa tipi vanilla opsiyona dönüşerek, (vadede kullanıldığı durumda) vadedeki dayanak varlık değeri ve kullanım fiyatı arasındaki fark kadar uzun pozisyon sahibine ödeme yapacaktır.
Bariyerli opsiyon çeşitleri arasında tezgah üstü piyasalarda sıklıkla işlem gören, dayanak varlık fiyatını bir bant içinde gözlemleyen ve alt/üst bariyerlerin aynı özellikte (Örn, her ikisi de Knock-In veya Knock-Out) veya farklı özellikte (Örn, biri Knock-In diğeri Knock-Out) olduğu çift bariyerli opsiyonlar da bulunmaktadır. Bariyerli opsiyonlar, vadede oluşabilecek prime kısıt teşkil eden bariyer seviyeleri içermeleri sebebiyle bariyersiz vanilla tipi Avrupa tipi opsiyonlara kıyasla daha az maliyetlilerdir.
17 Bariyerli opsiyonlarda genellikle, bariyer tipleri vadeye kadar sürekli bariyer gözleminin olduğu Amerikan tipi Bariyer ve sadece vade tarihinde bariyer gözleminin olduğu Avrupa tipi bariyer olmak üzere 2 çeşittir. Bu kılavuzda sadece Amerikan tipi bariyer göz önünde bulundurulmuştur.
LİSANSLAMA SINAVLARI ÇALIŞMA KİTAPLARI 109
Örnek (Bariyerli Opsiyon):
Bir yatırımcı, cari değeri 2.23 TL olan USD/TL kuru üzerine 6 ay vadeli bir alım opsiyonu sözleşmesi yazmak istemektedir. Yatırımcının başlangıçtaki beklentisi kurun 6 ay vadede 2.23 TL altında kalması yönündedir. Aynı zamanda olası bir ters piyasa hareketinde (kurun yükselmesi durumunda) oluşabilecek zararını da minimuma indirmeyi istemektedir. Bu amaçla üst bariyer seviyesi 2.30 TL ve kullanım fiyatı 2.25 TL olan bir Knock-Out Alım opsiyonunda kısa pozisyon almaya karar verir. Opsiyonda yer alan nosyonal miktar 100,000 $ olarak belirtilmiş ve yatırımcı opsiyonu karşı tarafa 10,000 TL primle satmıştır. Bu opsiyon sözleşmesine göre opsiyonun vadeye kadar aktif olarak kalabilmesi için dayanak varlık fiyat seviyesinin bariyer seviyesi olan 2.30 TL’ye vadeye kadar herhangi bir işlem gününde hiçbir şekilde temas etmemesi veya bu seviyeyi geçmemesi gerekmektedir. Bu şart sağlandığı takdirde ve vadede dayanak varlık fiyatı, kullanım fiyatı olan 2.25 TL’nin üzerinde kapattığı durumda karşı taraf alım opsiyonunu kullanacak ve yatırımcı bu durumda yükümlülük gereği ilgili ödemeyi gerçekleştirecektir. Örneğin, bir senaryo dahilinde vadeye kadar (vade günü dahil) spot dayanak varlık fiyatı 2.30 TL altında kalmış ve vade günü 2.29 TL seviyesinde kapamıştır. Bu durumda karşı taraf alım opsiyon hakkını kullanacak ve yatırımcı bu durumda piyasada 2.29 TL üzerinden işlem gören USD/TL kurunu karşı tarafa birim başına 2.25 TL üzerinden ödemek durumunda kalacaktır. Böylelikle yatırımcının toplam karı, opsiyon satışından elde ettiği gelir - ödeme yükümlülük tutarı = 10,000 TL − (2.29$ − 2.25$) × 100,000 = 4,000 TL olacaktır. Bir başka senaryo dahilinde vadeye kadar olan herhangi bir işlem gününde dayanak varlığın 2.30 TL bariyer seviyesini geçtiği gözlemlenmiş ve opsiyonun vadesi beklenmeden sözleşme bitirilmiştir, dolayısıyla yatırımcı opsiyon primi tutarında (10,000 TL) kar etmiştir. Vade tarihi geldiğinde ise kurun 2.40$ seviyesine geldiği gözlemlenmiştir. Bu durumda yatırımcı şayet aynı değerde bir Avrupa tipi bir alım opsiyonunda kısa pozisyon sahibi olsa idi zararı 10,000 TL − (2.40$ − 2.25$) × 100,000 =
−5,000 TL olacaktı.
6.1.3 Asya Opsiyonları
Asya opsiyonu, dayanak varlığın sadece vade tarihinde aldığı değer ile ilgilenmek yerine varlık fiyatının izlediği patikaya odaklanan, özellikle döviz ve emtia piyasalarında kullanılan bir egzotik opsiyon çeşididir. Karlılık durumu, dayanak varlığın opsiyonun vade süresinin
LİSANSLAMA SINAVLARI ÇALIŞMA KİTAPLARI 110
geometrik ve aritmetik ortalama olmak üzere iki farklı yöntem alınabilir. Ortalama fiyatın, spot fiyata nazaran daha stabil olması sebebiyle bu tip opsiyonların maliyeti, aynı özellikteki bir Avrupa tipi opsiyona göreceli olarak daha düşük olmaktadır. Bunun yanı sıra, yatırımcıları volatilite riskine karşı koruyan önemli enstrümanlardır.
Örnek (Asya Opsiyonu):
Bir yatırımcı ham petrol fiyatlarındaki oynaklıktan mümkün mertebe korunmak amacıyla 6 ay vadeli, 6 aylık aritmetik ortalamayı baz alan, dayanak varlığı varil ham petrol olan bir asya alım opsiyonu sözleşmesinde 500$ prim ödeyerek uzun pozisyon alır. Opsiyonun dayanak varlık adedi cinsinden nosyonal değeri 1000 varildir. Bu anlaşma gereği yatırımcı, şayet vade sonunda oluşan varil ham petrol aritmetik fiyatı ile spot ham petrol fiyatı arasında oluşan fark pozitif bir değer ise opsiyonu kullanacak ve değer farkını kar olarak yazacaktır. Dolayısıyla, vadede gerçekleşecek 6 aylık ortalama varil ham petrol fiyatı 105$ ve spot fiyat 100$ olması durumunda yatırımcının karı 1,000 𝑉𝑎𝑟𝑖𝑙 × (105$ − 100$) − 500$ = 4,500 $ olacaktır.
Bunun dışında ortalama fiyatın 100$’ın altında kalması durumunda yatırımcı kullanım hakkından feragat edecek ve opsiyonu satın alırken ödediği primi zarar olarak yazacaktır.
6.1.4 Seçim Opsiyonları18
Seçim opsiyonları, vade tarihinden önce yatırımcıların satın aldıkları opsiyonun hangi opsiyon türünde (alım veya satım) işlem göreceğini seçme hakkını veren enstrumanlardır. Bu opsiyonlar, yapılan seçimden bağımsız olarak genellikle aynı kullanım fiyatlarına ve vade tarihlerine sahip olurlar.19 Dayanak varlık fiyatının değişim yönü üzerine herhangi bir tahmin yürütmediklerinden, volatilitenin değerlendirilmesinde yatırımcılara esneklik sağlarlar. Bu tür opsiyonlar genellikle tezgah üzeri piyasalarda işlem görür ve çok farklı getiri ve risk amaçları için dizayn edilirler. Seçim opsiyonları, aynı zamanda seçim esnekliğinden ötürü diğer opsiyonlara göre daha maliyetli olmaktadır.
18 Chooser Option
19 Vade tarihleri ve kullanım fiyatları farklı olan alım ve satım opsiyonlarından oluşturulan seçim opsiyonları
“karmaşık seçim opsiyonu” olarak adlandırılırlar. Bu kılavuzda vade tarihleri ve kullanım fiyatları aynı olan seçim opsiyonları göz önünde bulundurulmuştur.
LİSANSLAMA SINAVLARI ÇALIŞMA KİTAPLARI 111
Örnek (Seçim Opsiyonu):
Bir yatırımcı korunma amaçlı olarak cari fiyatı 84 TL olan gram altın üzerine bir opsiyonda 6 ay vadeli uzun pozisyon almak istemektedir. Ancak yatırımcı, altın fiyatlarının 6 aylık vade içinde hangi yönde seyredeceği hakkında bir tahmin yürütemediğinden alım veya satım opsiyonunda uzun pozisyon alma konusunda henüz kararsızdır. Yatırımcı bu amaçla kullanım fiyatı 90 TL olan ve seçim yönünü belirleme vadesi azami 2 ay ve toplam vadesi 6 ay olan bir seçim opsiyonu anlaşmasına uzun taraf olarak katılır. Bu sözleşmeye göre yatırımcı en geç 2 aylık vadede opsiyonun yönünü (alım veya satım) belirtmek durumundadır. Bu durumda şayet dayanak varlık fiyatı 2 ay sonra vade günü 84 TL üzerinde olur ise yatırımcı satım opsiyonunun primi 0 olacağından alım opsiyonu yönünde karar verecek ve seçim opsiyonu o tarih itibariyle vanilla alım (call) opsiyonuna dönüşecektir. Aksi durumda, şayet dayanak varlık fiyatı 2 ay sonra 84 TL altına düştüğünde yatırımcı seçimini satım opsiyonu yönünde kullanacaktır.