Faris ( ( ُسِراف

Faris ismi daha çok İslam coğrafya kaynaklarında kullanılan bir isimdir. Bu isimle kast edilen coğrafi bölge, “şimdiki İran’ın güney doğusunda, kuzeyden Irak-ı Acem, güneyde Basra körfezi, doğuda Kirman ve batıdan İran Kürdistan’ı ile çevrili bir eyalet olup merkezi Şiraz’dır. Ortaçağda beş idari bölgeye ayrılıyordu: İstahr, Erdaşir, Hurre, Dârâbcird, Sabûr, Fannâ-Husrav. Bunlardan başka beş ramm(Kürt konağı)daha vardı.”153

Faris bölgesinde Kürtlerin yaşadıkları bazı yerleşim birimleri için kullanılmış olan bir sözcüktür. Çoğulu rumum (مومُر) olan “ramm” (ّمَر), Farsçada Kürtlerin ikamet

148

İbnü’l-Fakîh el-Hemedânî, Kitabü’l-büldan,(thk. Yusuf el-Hadî), 1. Baskı, Alemü’l-Kütüb, Beyrut 1996, s. 410.

149

İbn Havkal, a.g.e., s. 269.

150

el-İstahri, el-Mesalik ve el-Memalik, Leiden 1927, s. 53.

151

İbn Hurdazbih, Ebû’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillah, el-Mesalik ve el-Memalik, Dâru Sâdır, Beyrut 1889, s. 11.

152

Yâkût a.g.e., IV, 226.

153

yerleri ve evleri demektir. Konunun ehemmiyetine binaen Yâkût’un bu rammlar hakkında verdiği bilgileri burada aktarıyoruz. Yâkût’un zikrettiği ramlar şunlardır.154

Ramm el-Hasan b. Cîleviye (هْيَوَليِج): Diğer bir ismi “Bâzıncân” (ناجنزابلا) bu

ramm Şiraz’a 14 fersah mesafededir.155

Ramm Erdam b. Cevânâbeh (هب اناوج): Şiraz’a 26 fersah uzaklıktadır.156

Ramm el-Kasım b. Şehriyar: el-Gûriyân (نايروكلا) diye de isimlendirilen bu

ramm Şiraz’a 50 fersah uzaklıktadır.157

Ramm el-Hasan b. Salih: es-Sorân (ناروسلا) diye de isimlendirilir ve Şiraz’a

yedi fersah uzaklıktadır.158

Faris coğrafi bölgesinde bulunan Rammü’l-Ekrad yerleşim birimlerine ait nahiye ve nehirler vardır. Dağlar arasında bulunan bu yerleşim birimlerinde hurma ve çeşitli meyva ağaçları bulunan bahçeler vardır ve doğal kaynaklar bakımından zengin bir bölgedir. ez-Zîzan diye isimlendirilen Rammu Ahmed b. Salih bu bölgede bulunan rammlardan biridir.159

154

Yâkût a.g.e., III, 71.

155

Yâkût a.g.e., a.y.

156

Yâkût a.g.e., a.y.

157

Yâkût a.g.e., a.y.

158

Yâkût a.g.e., III, 71.

159

Yâkût’unez-Zizan (ناَزيّزلا) diye aktardığı isim Madkisî’de ed-Divan (ناويدلا) şeklinde geçmektedir. Bkz. Makdisî, Muhammed b. Ahmed, Ehsen et-Tekasim fi Mʿarife el-Ekalim, (nşr. M. J. de Goeje) Leiden 1877, s. 447.

Yâkût’unda kendisinden rivayette bulunduğu İstahrî ise Faris ikliminde beş ramm olduğunu ve bu rammlardan her birine bağlı şehir ve köylerin bulunduğunu söylemektedir. Her nahiyenin haracı Kürtlerden bir reisin sorumluluğundadır. Bu reisler Kafilelerin güvenliği, yolların korunması ve gerektiğinde sultanın vekillerine koruma olarak erkeklerin yollara ikamesi ile yol güvenliğinin sağlanması gibi yükümlülükleri yerine getirirler. İstahri bu rammların beylikler (كلامملا) gibi olduğunu da söylüyor. İstahrinin zikrettiği rummlar şunlardır.160

Ramm Cîleviye: Bu ramm bir Kürt kabilesi olan Zenican ismiyle bilinmektedir

ve Esbehan’ın bitişiğinde bir nahiyededir. Bu rammın hudutları bir taraftan Istahr, Errecan ve Beyda’da, bir tarafı Esbehan, bir tarafı Hozistan diğer bir tarafı da Sabur nahiyesinde son bulur. Bu ramm’a bağlı köy ve şehirlerde meydana gelen olaylar bu ramm için Esbehan’da işleri zora sokar.161

Ramm Şehreyar: Diğer bir adı ramm Bazıncan olup Şeyriyar ve Bazıncan’da

yaşayan Kürtlere ait bir rammdır. Bazıncan’da yaşayan herkesin Faris’da arazisi ve birçok köyü vardır.162

Ramm ez-Zizan: Hasan b. Salih’e ait olan bu ramm Sabur kûresindedir. Bir

hududu Erdişîr Hurre’de biter ve ardından Sabur kûresi’nin hududu gelir. Bu kûrenin kıvrımlarında bulunan tüm köy ve şehirler Sabur’a bağlıdır.163

Ramm er-Reyhan: Ahmed b. el-Leys’e ait olup Erdişȇr Hurre’nin kûresinin

dâhilindedir. Bir hududu denize ulaşır ve Erdişȇr Hurre kûresinin başkaca üç hududunu

160

bkz. İstahrî, a.g.e., s. 98-99.

161

İstahrî, a.g.e., a.y.

162

İstahrî, a.g.e., a.y.

163

daha ihata eder. Bu kûrenin kıvrımları dâhilinde olan tüm köy ve şehirler bu ramm’a bağlıdır.164

Ramm el-Kariyan: Bu ramm’ın bir tarafı Beni es-Saffar sahillerinde bir tarafı

da Ramm er-Reyhan’da son bulur. Bir diğer tarafı da Kirman hududuna ulaşır ve oradan da Erdişȇr Hurre’ye ulaşır. Tamamı Erdişȇr Hurre dâhilindedir.”165

Ayrıca Yâkût Faris maddesinde de bu ramlardan bahsederek bunların beş ramm olduğunu söylüyor. En büyükleri Ramm Cileviye, sonra Ramm Ahmed b. el-Leys, sonra Ramm Ahmed b. es-Salih, sonra Ramm Şehriyar, sonra Ramm Ahmed b. el- Hasan’dır. Yâkût’a göre Kürtlerin mahalleleri ve konak yerleri olan Faris bölgesindeki bu rammlarda Kürtler’e ait beş yüz binden fazla kıl çadır vardır. Kürtlerde Araplar gibi yaz ve kış boyunca otlak yerlerde meralar aramaktadırlar.166

Kürtlerin, Faris bölgesinde Yâkût’un “er-Rumum el-Ekrad” diye işaret ettiği yerleşim birimleri dışında başka yerleşim birimlerinde de var olduklarına dair hem Yâkût’un hem de diğer coğrafyacıların eserlerinde bazı bilgiler yer almaktadır. Yâkût Meyyâfârıkîn maddesinde ahalinin savaş sonrası Faris bölgesine nasıl götürüldüklerini söylemektedir. Meyyâfârıkîn Fars kralı Kubaz b. Feyroz zamanına kadar da Bizanslıların elinde idi. Diyarbekir ve Diyar Rabia’ya saldıran Kubaz b. Feyroz buraları fethederek ahaliyi esir alır ve kendi ülkesine götürür. Burada onlara Faris ve el-Ahvaz arasında bir şehir yaptırır ve onları burada mecburi iskâna tabi tutar. Kürtlerin mecburi iskâna tabi tutuldukları şehir Ebezkubaz’dır. Bu şehrin Errecan olduğu, ayrıca bu şehre yukarı Asitan dendiği de rivayet edilmiştir.167

164

İstahrî, a.g.e., s. 98.

165

Yâkût, III, 71; ayrıca bkz. İstahrî, s.114.

166

Yâkût, IV, 238.

167

İslam coğrafyacıları, Faris bölgesindeki Kürt mahalleleri, hane adetleri, aşiret isimleri, köy ve yer isimleri hakkında kapsamlı bilgi vermektedir. İstahrî, beş yüz bin hâne, yüz mahalle ve her mahalleden bin süvarinin çıktığından bahsetmektedir.168 Yakubî Esbehan’ın rûstaklarından bahsederken, Kâmedân (نادماقلا) ve Fehmân (نامهف) adlı iki rûstak’ın sakinlerinin Kürt olduğu bilgisini vermektedir.169 _{İstahrî’de de} Esbehan’ın önemli şehirlerinden birinin adının “Kurd” olduğunu naklediyor.170 Yâkût’da aynı isimde İstahar kûresine bağlı bir şehrin varlığından bahsetmektedir171_.

İbn Havkal ise Faris bölgesinde bulunan bu yerleşim alanlarını “zumm” çoğul kullanım içinde “zumum” ifadesini kullanır ve her zumma bağlı bir arada bulunan köy ve şehirlerin varlığına değinir. Bu zummlara bağlı kasabaların ödemek zorunda oldukları haraç kendi aşiret reislerinin garantisi altındadır. Bu reis, kasabasının çıkarlarını koruma, kafilelerin düzenlenmesini, yol güvenliğini ve Sultan kasabaya geldiği zaman gerekenleri yapma sorumluluğunu üstlenmiş kişidir. İbn Havkal’da bu zumumların beylikler gibi olduğunu söylemiştir.172

İbn Havkal Faris bölgesinde yaşayan Kürtlerin nitelikleri ile ilgili bilgi verirken şunları yazmaktadır: “Kürtler koyun sürülerine, dişi kısraklara ve beygirlere sahiptirler. Kürtlerde deve azdır. Esbehan hududunda bulunan Mazincan hariç Kürtlere ait hiçbir at serbest dolaşmamaktadır. Hayvanları bariz ve meşhurdur. İyi hal ve davranış üzeredirler. Koyun sürülerine sahip olma ve sulak otlaklar edinme konusundaki

168

İstahri, a.g.e., s. 99.

169

Yakubî, el-Büldân, Darü’l-Kutubü’l-İlmiye, I. bs., Beyrut 1422 h., s. 44.

170 İstahri, a.g.e., s. 103. 171 Yâkût, IV, 450. 172 İbn Havkal, a.g.e., s. 269.

davranışları Araplara benzemektedir. Yüz mahalleyi aşkın oldukları söyleniyor. Ben bu mahallelerden yüz küsur tanesini zikrettim.”173

Müslüman coğrafyacılarından edindiğimiz bilgilerden hareketle, Kürt olduğunu düşündüğümüz Meyyafarıkîn ahalisinin bir kısmı esir edilerek Faris bölgesine götürülmüştür.174 _{Bazı Kürtlerde savaşların doğurduğu olumsuz koşullar sonucu Faris} bölgesine göç etmişlerdir. Esas geçim kaynakları hayvancılık olan Kürtlerin ise muhtemelen asıl yaşadıkları coğrafyanın dışında, Faris bölgesine yeni otlaklar bulmak için göç etmişlerdir. Müslüman coğrafyacıların kaynakları bize Kürtlerin karakterleri, ekonomileri, aşiret isimleri, yönetim şekilleri, tarım ve hayvancılığa verdikleri önem hakkında geniş bilgi sunmaktadır. Bu bilgilerde Kürtlerin göç ettikleri yeni yerleşim birimlerinde topluluklar halinde yaşamaya devam ettiklerini görüyoruz. Yaşadıkları yerlerde kendilerine özgü isimlerini, yaşam tarzlarını, karakterlerini ve aşiret yapılarını korumuşlardır. Kürtler yaşadıkları bazı yerlerin, kendi etnik kimlikleri veya aşiret isimleri ile isimlendirilmesinde etkili olmuşlardır.