FĠNANSAL PĠYASALARIN SINIFLANDIRILMASI

Finansal piyasaların sınıflandırılması incelendiğinde literatürde yapılmıĢ çok sayıda çalıĢmaya rastlanmaktadır (Gönenli, 1988; SarıkamıĢ, 2000; Konuralp, 2005; Korkmaz ve Ceylan, 2007; Aksoy ve Tanrıöven, 2007; Parasız, 2007; Büker, AĢıkoğlu ve Sevil, 2009; Orçun, 2010; Yalta, 2011). Literatürdeki sınıflandırmalar dikkate alındığında genel olarak finansal piyasalar:

1. Para ve Sermaye Piyasaları 2. Spot ve Vadeli Piyasalar

3. Organize ve Organize Olmayan Piyasalar 4. Birincil ve Ġkincil Piyasalar

5. Üçüncül ve Dördüncül Piyasalar olarak sınıflandırılır.

ÇalıĢmamızda literatürde genel kabul görmüĢ olan finansal piyasa sınıflandırması kullanılacaktır ve ilerleyen kısımda tanımlarına yer verilecektir.

1.3.1. Para ve Sermaye Piyasaları

Varolan fonların süresine göre finansal piyasalar ikiye ayrılır. 1.3.1.1. Para Piyasaları

Kısa vadeli fonların iĢlem gördüğü piyasalardır. Vadesi genellikle bir yıldan az olan fonların oluĢturduğu piyasalardır (Parasız, 2007: 95). Finansal enstrümanlardan yüksek likiditeli ve az riskli az olanlar para piyasalarında alınıp satılmaktadır. Bunlar (Karslı, 1994: 23):

 Hazine Tahvilleri  Finansman Bonosu

129  Repo

 Mevduat Sertifikası  Çek ve Senetler

1.3.1.2. Sermaye Piyasaları

ĠĢlem gören fonların vadesi, orta ve uzun vadeli olan piyasalardır (Karslı, 1994: 23). Sermaye piyasaları hisse senetleri ve bono gibi vadeleri bir yıldan uzun finansal araçların alım satımının yapıldığı piyasalardır (Parasız, 2007: 23). ġirketler orta ve uzun vadeli yatırımları için sermaye piyasası araçlarını kullanırlar. Hisse senedi ve tahviller sermaye piyasasının en önemli enstrümanlarıdır.

1.3.1.3. Para ve Sermaye Piyasaları Arasındaki ĠliĢki

Fon arz eden yatırımcılar, uyguladıkları yatırım stratejilerine göre fonlarını bu piyasalara yönlendirirler. Fon talep eden yatırımcılar da, ihtiyaçlarına göre kullanacakları krediyi her iki piyasadan borçlanabilirler. ġirketler dönen varlıklarının finans ihtiyacını karĢılamak için kısa vadeli para piyasası enstrümanlarını kullanırlar. Sigorta ve emeklilik Ģirketleri ellerindeki fonlar için belirsizlikleri daha az olan uzun vadeli sermaye piyasası araçlarını tercih ederler. Bankalar, her iki piyasada da çalıĢabilirler böylece hem para hem de sermaye piyasası araçlarını kullanırlar (Ağır, 2003: 13).

Para piyasası ile sermaye piyasası arasındaki faiz hadleri, fon akımını ayarlayan düzenleyici bir rol oynamaktadır. Faiz hadlerinin düĢük veya yüksek olmasına göre fonlar ya da kredi arz talebi, para piyasası ile sermaye piyasası arasında kolaylıkla geçiĢlere sahne olabilir (Yüksel ve Rodoplu, 1980: 87).

1.3.2. Spot ve Vadeli Piyasalar

Finansal varlıkların alım satım iĢlemlerinin yapıldığı zaman sürecine göre finansal piyasalar, spot ve vadeli piyasalar olarak ikiye ayrılır.

1.3.2.1. Spot Piyasalar

Piyasa fiyatı üzerinden ve hemen teslim Ģartı ile finansal varlıkların el değiĢtirdiği piyasalardır. “Nakit piyasa” olarak da bilinir. Vadeli iĢlem piyasalarından farklı olarak spot piyasalarda çok kısa sürede ödeme ve fiziksel teslim gerçekleĢtirilir. Fiyat iĢlem tarihinden en çok iki iĢ günü sonra belirlenir. ĠĢlemler iki

130

taraf arasında yapılır. Fiyatı belirleyen ise o anki arz ve talep. Kuyumculardan altın almak spot piyasaya örnek verilebilir. Spot iĢlemler en yaygın yapılan iĢlemlerdir.

1.3.2.2. Vadeli Piyasalar

Vadeli piyasalarda anlaĢma bugün yapılır, yükümlülükler ise ileri bir tarihte yerine getirilir. “Türev araçlar” olarak da bilinir. Standart bir varlığı almak veya satmak üzere ürünün kalitesi, miktarı, vadesi, teslim yeri alıcı ve satıcılar tarafından belirlenmiĢ piyasalara vadeli piyasalar denir. Teslim süresi haftalar hatta aylar sonra olabilir. Takas Bank, alıcı ve satıcı arasındaki muhataptır. Vadeli piyasalar aĢağıdaki konuları kapsar (Örten ve Örten, 2001:287):

 Forward  Futures  Options  Swap

Vadeli iĢlem piyasalarının kullanım amaçları:  Koruma amaçlı

 Spekülatif amaçlı  Arbitraj amaçlı

1.3.3. Organize ve Organize Olmayan Piyasalar

Organize ve organize olmayan piyasalar olarak kurumsal yapılarına göre finansal piyasalar ikiye ayrılabilir.

1.3.3.1. Organize Piyasalar

Organize piyasalar, belirli fiziksel mekanlarda alıcı ve satıcıların karĢılaĢtığı, belirli kurum ve kuruluĢlarca denetlenen piyasalardır. “Borsa”, organize piyasalara en iyi örnektir.

Menkul kıymet borsalarının ekonominin göstergesi olma, piyasaya likidite sağlama, mülkiyeti tabana yayma gibi fonksiyonları vardır. GeliĢmiĢ ülkelerde borsaların en bariz özellikleri arasında çok sayıda Ģirketin borsaya kote olması, alım satım fiyat farklarının az olması ve yüksek iĢlem hacmi vardır. Bu borsaların günlük

131

iĢlemlerinde belli kurallara uyulması ve Ģeffaflığın fazla olması güvenilir bir piyasa yapar organize piyasaları (Konuralp, 2005: 20).

1.3.3.2. Organize Olmayan (Tezgahüstü) Piyasalar

Organize olmayan piyasalar, fiziki bir mekanı olmayan, yasal kuralları belirlenmemiĢ, belirli kurumlar tarafından denetlenmeyen piyasalardır. Organize olmayan piyasalara örnek serbest döviz piyasası ve serbest altın piyasası verilebilir (Ergezen, 2006: 8).

1.3.4. Birincil ve Ġkincil Piyasalar

Piyasada iĢlem gören finansal enstrümanların piyasaya ilk kez olarak sürülmüĢ olup olmadıklarına göre finansal piyasalar, birincil ve ikincil piyasalar olarak ikiye ayrılırlar.

1.3.4.1. Birincil Piyasalar

Hisse senedi ve tahvil gibi menkul değerleri halka arz eden Ģirketler veya bunların aracıları ile alıcıların doğrudan doğruya karĢılaĢtıkları piyasalardır (Parasız, 2005: 80). Hisse senetleri ile tahvillerin halka arz ile piyasaya ilk kez sürüldüğünde alınmasına birincil piyasa denilir (BaĢoğlu vd., 2009: 17).

1.3.4.2. Ġkincil Piyasalar

Halka arzdan alınan alınan menkul kıymetlerin tekrar paraya çevrilmesini sağlayan piyasalara ikincil piyasalar denilir. Ġkincil piyasalara en güzel örnek menkul kıymet borsalarıdır. Ġkincil piyasada iĢlem yapıldığında iĢlemi yapan yatırımcılar arasında menkul kıymet ve fon takası gerçekleĢir (BaĢoğlu vd., 2009: 19).

Birincil piyasa sermaye piyasası mantığıyla çalıĢırken, ikincil piyasa ise para piyasası mantığıyla çalıĢır (Karslı, 2004: 32). Birincil piyasaya talebin artması ve geliĢmesi, ikincil piyasada menkul kıymet likiditesinin artması ile olur (Yılmaz, 2002: 6).

1.3.5. Üçüncül ve Dördüncül Piyasalar

Finansal varlıkların alım satımının aracılı veya aracısız olarak yapılmasına göre finansal piyasalar üçüncül ve dördüncül piyasalar olarak iki kısımda incelenebilir.

132 1.3.5.1. Üçüncül Piyasalar

Borsanın izin vermesi Ģartıyla halka arz edilecek olan hisse senetlerinin / finansal varlıklarının (borsaya kote edilmiĢ varlıkların) borsaya kaydedilmesiyle oluĢan piyasalar üçüncül piyasalardır. Bir hisse senedinin (finansal varlığın ) kote ettirilmemiĢ ise bu hisse senedinin finansal varlığın ticareti yapılamaz. Bir hisse senedinin kote ettirilmesi hisse senedinin borsaya kaydedilmesi demektir. Kote ettirilmiĢ bir senet borsada tanınan ve alım satımı yapılan bir senet niteliği kazanır. Borsa‟nın (hisse senedi ticaretinin yapıldığı yer) kendisine özel kurallarının olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Üçüncül piyasalarda iĢlemler Tezgah Üstü piyasalarda yapılır. Borsa Yönetim Kurulu‟nun aldığı kararla pazarı açılmıĢ halde olan, göstergeye (endekse) dahil olan veya olmayan, borsa kotunun içinde bulunan her bir Ģirket finansal varlığı olan hisse senetlerinin alım satımının gerçekleĢtiği pazarlardır (Necipoğlu, 2003: 27).

1.3.5.2. Dördüncül Piyasalar

Menkul değerlerin alım satımında aracılar bulunmuyorsa bu piyasalara dördüncül piyasalar denir. Dördüncül piyasalarda, sigorta Ģirketleri, yatırım fonları vb. gibi kurumsal yatırımcılar alım satım iĢlemi gerçekleĢtirirler. Bu piyasalarda pazarlık ise direkt (doğrudan doğruya) pazarlık yöntemiyle oluĢmaktadır. Ve buna bağlı olarak alım ve satımda harcanan maliyet miktarı çok daha fazla düĢmekte ayrıca borsada fiyatların tırmanıĢ aĢamasına geçtiği blok alım satımlar da sürekli kendinden bahsettirmektedir (Tükenmez, SusmuĢ ve Özkan, 1999: 40).