Ek-fiil isim soylu kelimelerin sonlarına eklenerek onların yüklem olmasını sağlar. Ek-fiilin geniş zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve koşul (şart) çekimi olmak üzere dört çekimi bulunmaktadır.
4.8.1 Ek-Fiilin Geniş Zamanı 1. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 1. teklik şahıs eki, {-(y)Am} şeklindedir. ġocayam “kocayım” (27-28), hesteyem (36-125), yekeyem “büyüğüm” (10a-184), erkeğiyem (21-113), adamam (2a-74), menem (30-155).
68
Bu örneklerin yanı sıra bölge ağzında karşımıza çıkan bu örnek ölçünlü dille benzerlik göstermektedir: yorgunum (12-193).
2. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 2. teklik şahıs eki, {-sAn}, {-sIn} şeklindedir.
ġızsan “kızsın” (5a-106), uşağısan (13-145), balamsan “çocuğumsun” (14-86), ajsan “açsın” (28-159), ḫaklısan (2a-79).
3. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 3. teklik şahıs eki, {- ø}şeklindedir. zor (30-40), çoḫ (31a-72).
1. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 1. çokluk şahıs eki, {- Iḫ} şeklindedir. arḫadaşıḫ “arkadaşız” (12-525).
2. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 2. çokluk şahıs eki, {- sI+nIz} şeklindedir. eşşehsiyiz “eşşeksiniz” (12-521), genşsiyiz “gençsiniz” (12-24).
3. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin geniş zaman 3. çokluk şahıs eki, {- lAr} şeklindedir. Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: elediler “öyledirler”, pisdiler “kötüdürler”, eydiler “iyidirler”, ellemediler “yaramazdırlar”. 4.8.2 Ek- Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı
1. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 1. teklik şahıs eki, {- (y)-d-Im} şeklindedir.
69
ġızıydım “kızıydım” (13-146), uşağıydım (26a-209), beleydim “böyleydim” (30-32), adamıydım (30-129), sessiziydim (13-150), gözeliydim “güzeliydim” (14-177), tertipiydim (29-3), genciydim (29-75), tekiydim (33-82).
2. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 2. teklik şahıs eki, {- (y)-d+In} şeklindedir.
uşağıydın (31a-101). 3. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 3. teklik şahıs eki, {- (y)-dI} şeklindedir.
böyühdü (30-27), yaḫçıydı “iyiydi” (1a-34), çetiniydi (1a-40), eviydi (1a-47), uşağıydı (1a-90), Ġaraydı (1c-20), buğdaydı (1d-110), jandarmaydı (1b-119), yoluydu (1b-63), yoḫuydu (2b-39), böyüġüydü (2d-3), günüydü (6b-38), temmizdiğidi < temiz+lik+i i+di (36-108).
Bildirme eki {-dIr}, {-dUr} ekinin son sesi “r” ünsüzü düşmektedir. Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde de bu özellik görülmektedir (Ergin, 1986: 120).
zorudu “zordur” (1b-85), toyudu (1a-3), çoḫudu (1b-48), ucuzudu (1b-48), milyonudu (2a-99), şeklindedi “şeklindedir” (4a-10), evindedi “evindedir” (16-133). 1. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 1. çokluk şahıs eki, {- (y)-d-Iḫ} şeklindedir. Iğdır ve çevresinde genellikle sonses -k ünsüzü, arka damak -ḫ ünsüzüne dönüşür.
rehberiydiḫ (2d-28), aradaydıḫ (5b-68), arvadıydıḫ “kadındık” (7b-29), uşağıydıḫ (10a-174), aynıydıḫ (12-364), ġızıydıḫ “kızdık” (13-71), Ağrı’daydıḫ (21-44), fağırıydıḫ “sessiziydik” (27-19), arkadaşıydıḫ (27-23).
70 2. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 2. çokluk şahıs eki, {- (y)-dI+nIz} şeklindedir. Iğdır ve çevresinde n-˃y- değişimine sıkça rastlanmaktadır.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: uşağıydıyız, fağırdıyız, arḫadaşıydıyız, göcehdiyiz.
3. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin görülen geçmiş zaman 3. çokluk şahıs eki, {- (y)-IdI-lAr} şeklindedir.
uşağıydılar (1c-8), burdaydılar (21-83), arabaydılar (31a-96), yabancıydılar (35-65). 4.8.3 Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı
1. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 1. teklik şahıs eki, {-I (y)-mIş-Am} şeklindedir.
Metinlerimizde örneği yoktur Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: uşağıymışam, hırdaymışam “küçükmüşüm”, yekeymişem “büyükmüşüm”.
2. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 2. teklik şahıs eki, {-I (y)-mIş-sAn} şeklindedir.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: arabadaymışsan, okuldaymışsan, evdeymişsen, uşaḫmışsan.
3. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 3. teklik şahıs eki, {-I (y)-mIş} şeklindedir.
71
adamıymiş (5a-148), açığıymiş (5a-148), biriymiş (5b-70), zenginiymiş (5b-84), hasretiymiş (5b-88), aynıymış (7b-22), neymiş (12-371), eleymiş “öyleymiş” (32-75), terefiymiş (5b-92).
1. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 1. çokluk şahıs eki, {-I (y)-mIş-Iḫ} şeklindedir. Iğdır ve çevresinde genellikle sonses -k ünsüzü, arka damak -ḫ ünsüzüne dönüşür.
ḫardaymışıḫ (12-81). 2. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 2. çokluk şahıs eki, {- (y)-mIş-sI-nIz} şeklindedir.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: arabadaymışsıyız, yoldaymışsıyız, köydeymişsiyiz, tükandaymışsıyız, çöldeymişsiyiz.
3. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman 3. çokluk şahıs eki, {-I (y)-mIş-ler} şeklindedir.
ġardaşımışlar (31a-69).
4.8.4 Ek-Fiilin Koşulu (Şartı) 1. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin şartı 1. teklik şahıs eki, {-I (y)sA-m} şeklindedir.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: arabadaysam, eşihteysem “dışarıdaysam”, yoldaysam, tükandaysam.
72
Bölge ağzında ek fiilin şartı 2. teklik şahıs eki, {- (y)sA-n} / {- (y)sAnsA} şeklindedir.
farkındaysan (12-288), yaḫçıysansa < yaḫçı i-se-n i-se “iyiysen” (2a-18), yaḫınsansa < yakın i-se-n i-se (5a-77), uzaḫsansa < uzak i-se-n i-se (5a-78).
3. Teklik Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin şartı 3. teklik şahıs eki, {- (y)sA} şeklindedir. metreyse (5b-156), nerdeyse (12-274).
1. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin şartı 1. çokluk şahıs eki, {- (y)sA-ḫ} şeklindedir. Iğdır ve çevresinde genellikle sonses -k ünsüzü, arka damak -ḫ ünsüzüne dönüşür.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: arabadaysaḫ, evdeyseh, yoldaysaḫ, tükandaysaḫ, çöldeyseh.
2. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin şartı 2. çokluk şahıs eki, {- (y)sA-nIz ˃ - (y)sA-yIz } şeklindedir.
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: evdeyseyiz, tükandaysayız, arabadaysayız, eşdeseyiz < eşik+da i-se-ŋiz “dışarıdaysanız”.
3. Çokluk Şahıs
Bölge ağzında ek fiilin şartı 3. çokluk şahıs eki, {- (y)sA-lAr} şeklindedir. Metinlerimizde kullanımına sık rastlanmadığından bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: yoldaysalar, eşdeyseler, bahcadaysalar, çöldeyseler, evdeyseler.
4.8.5 Ek-Fiilin Olumsuzu
73 4.8.5.1 Ek-Fiilin Olumsuzunun Geniş Zamanı 1. Teklik Şahıs: {değil-em}
eken değilem (10a-132), memnun değilem (4b-81), diyen değilem (26b-1), eliyen değilem (10a-133).
2. Teklik Şahıs: {değil-sen}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: giden değilsen, oturan değilsen, veren değilsen, eliyen değilsen.
3. Teklik Şahıs: {değil / değel}
oğlana ait değil (4b-94), köylünün elinde değil (18-29), paraka değil (7a-83), piriket değel kerpiş “tuğla değil kerpiç “ (26a-205), mümkün değel (6a-54), alan değil (36-66).
1. Çokluk Şahıs: {değil-ih}
biz şehirli değilih (16-192), hökümettten razı değilih (30-49). 2. Çokluk Şahıs: {değil-siŋiz ˃ değilsiyiz}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: oyuncaḫ değilsiyiz, arḫadaş değilsiyiz, göceh değilsiyiz, eşihde değilsiyiz.
3. Çokluk Şahıs: {değil-ler} äsgi oyunnar gibi değiller (23-25).
4.8.5.2 Ek-Fiilin Olumsuzunun Görülen Geçmiş Zamanı 1. Teklik Şahıs: {değil-di-m}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: elleme değildim “yaramaz değildim”, yaḫışıḫlı değildim, çalışġan değildim, oḫuyan değildim.
74
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: evli değildin, sende çalışġan değildin, oḫan uşaḫ değildin.
3. Teklik Şahıs: {değil-di}
onda ele değildi “o zaman öyle değildi” (1d-86), yonca değildi (1b-89), oruç değildi (2c-26), çamır dam değildi (7a-84), pompa değildi (8-206), soyuḫ değildi (14-51), yoḫ indi ki kimin değeldi 46), özümüzün değeldi “kendimizin değildi” (10a-169), paltarı aynı değeldi “elbisesi aynı değildi” (13-88).
1. Çokluk Şahıs: {değil-di-h}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: gezeğen değildih, aḫıllı değildih, yerimizde duran değildih, oḫuyan değildih.
2. Çokluk Şahıs: {değil-di-ŋiz ˃ değildiyiz}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: eve giden değildiyiz, araba alan değildiyiz, elleme değildiyiz “yaramaz değildiniz”.
3. Çokluk Şahıs
yaḫçı değildiler “iyi değildiler” (10a-179), buralı değildiler (32-46). 4.8.5.3 Ek-Fiilin Olumsuzunun Öğrenilen Geçmiş Zamanı 1. Teklik Şahıs
1. teklik şahsın Aralık İlçesi ağzında çekimi yoktur. 2. Teklik Şahıs
2. teklik şahsın Aralık İlçesi ağzında çekimi yoktur. 3. Teklik Şahıs: {değil-miş}
köy değilmiş (18-152). 1. Çokluk Şahıs
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: oḫuyan adam değilmişih, aḫıllı uşah değilmişih.
75
2. Çokluk Şahıs: {değil-miş-siŋiz ˃ değilmişsiyiz}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: çalışġan değilmişsiyiz, elleme değilmişsiyiz “yaramaz değilmişsiniz”, fağır değilmişsiyiz “sessiz sakin değilmişsiniz”.
3. Çokluk Şahıs: {değil-miş-ler}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: zengin değilmişler, pis uşaḫ değilmişler “kötü çocuk değilmişler”, evsiz değilmişler.
4.8.5.4 Ek-Fiilin Olumsuzunun Koşulu (Şartı) 1. Teklik Şahıs: {değil-se-m}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: yorgun değilsem, ġızgın değilsem, yuḫusuz değilsem “uykusuz değilsem”.
2. Teklik Şahıs: {değil-sen-se}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: ġuvetti değilsense “kuvvetli değilsen”, yaḫçı adam değilsense “iyi insan değilsen”, heç ey ġız değilsense “hiç iyi kız değilsen”.
3. Teklik Şahıs: {değil-se} davullu zurnalı değilse (5a-209). 1. Çokluk Şahıs: {değil-se-h}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: uşaḫ değilseh, yorgun değilseh, çalışġan değilseh, aḫılsız değilseh, ġuvetti değilseh.
2. Çokluk Şahıs: {değil-se-ŋiz ˃ değilseyiz}
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: yaman değilseyiz “güçlü değilseniz”, ġızgın değilseyiz, ortaḫ değilseyiz, aḫılsız değilseniz. 3. Çokluk Şahıs: {değil-se-ler}
76
Metinlerimizde örneği yoktur. Bölge ağzında kullanımı şu şekildedir: gij değilseler “aptal değillerse”, uşaḫ değilseler, yorgun değilseler, yuḫusuz değilseler. 4.8.6 Ek-Fiilin Birleşik Çekimi
Bu örneklerde ekeylemin iki çekimi üst üste gelmektedir. İkincisi hep koşul kipidir:
çoḫtusa < çok i-di i-se (1d-54), nedise < ne i-di i-se “ne olduysa” (31b-15), yoḫtusa < yok i-di i-se (12-60), kimdise < kim i-di i-se (16-141), nedendise < neden i-di i-se (16-94), liredise < lira i-di i-se (26a-143), evdedise < ev+de i-di i-se (1a-27), memnundusa < memnun i-di i-se (1b-125), yöreydiyse yöre i-di i-se (5b-67).