Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının söz varlığı sadece verdiğimiz ve sunduğumuz sözcüklerden oluşmuyor. Çalışmamız süresince kaydedebildiğimiz örnekleri aşağıda vermekteyiz. Bu örnekler aynı zamanda Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının kültürünü de yansıtmaktadır.
Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının söz varlığı Standart Azerbaycan Türkçesiyle ortaklık göstermektedir: noğul “şekerleme”, nağıl “masal” aftafa “ibrik” gibi… Fakat Aralık İlçesi ağzında görülen “aftafa” sözcüğü, Standart Azerbaycan Türkçesinde “aftaba” (Altaylı, 1994: 11) şeklinde görülmektedir.
Atasözleri
ġara gün çehmesen ağ güne çıḫmazsan (36-15).
gezeğen gelinnen, güleğen ġızdan, söyleyen ġarıdan lotu yaḫşıdı. Çok gezen gelinden, çok gülen kızdan, çok konuşan kadındansa boşboğaz daha iyidir. (6b-6). çörehsiz otaḫtan, meyvasız bağdan, çölün çimenġahı, otu yaḫşıdı. Ekmeksiz evden, meyvesiz bahçeden, tarlada olan çimen daha iyidir. (6b-5).
111
Geymeye keten yaḫcıdı, gezmeye gurbet el, ölmeye veten yaḫcıdı. (12-10). Dağ dağa ġavuşmaz ama insan insana ġavuşur. (12-112).
Kövrelme kövrelme ġırılarsan. (12-273).
Yolunan giden yorulmaz, yolunnan çıḫan ayağı ilişer. (12-466). Metin Dışı Kullanılan Atasözleri
Ġurt tükünü değiştirer, hesiyetini değiştirmez. Ġurddan ġorḫan ġoyun saḫlamaz.
Ay daş atan baḫtavar, daşında bir vaḫtı var. Yalannan düzelen ävi yol yıḫar.
Fehleçiliknen (Amelecilikle) karın doymaz.
Lotuynan gezen lotu olar “İşsiz güçsüz insanla gezen onun gibi olur.” Zererin harasınnan ġayıtsan kârdır.
Toyuğ ġaz yumurtası doğmaz “Tavuk kaz yumurtası doğmaz.” Bir ävin iki arvadı olursa, äv süpürülmemiş olar.
Düşmenine dost olan dostunnan uzağ gez, onnan el çek. Deyimler
ilanın gözüne çöp uzatır: “Her işi yapabilen, çalışkan kimse için kullanılır.” (1c-3). indikiler cannarını basmaz: “Şimdikilerin canları kıymetli, canlarını ortaya koymazlar anlamında kullanılan deyimdir.”(36-153).
sizin it bizim baltayı getirip: “Hiç konuşma ortamı olmayan, sessizliğin olduğu yerde bir kişinin ortaya attığı deyimdir.”(1a-1).
ġırḫ göz kesme-: “İyi dilek tutmak için ağaçlara asılan bezi kırk parçaya bölme.” (4b-28).
112
ġulaḫ asmaḫ: “Herhangi bir evin kapısına gelerek evin kapısına kulak verip ve duyulan ilk sözcükten yola çıkarak iyi dilek tutmak.” (4b-33).
Bilmeceler
bir ağaç gördüm ġolsuz putaḫsız; üstünde bir kuş gördüm ġolsuz ġanatsız, onu bir dev yedi dilsiz dodaḫsız “torpaḫ” (6b-3).
Metin Dışı Kullanılan Bilmeceler Dam üstünde yarım fetir. (Ay) Yer altında yağlı geyiş. (Yılan) Ağaç başında ġırmızı yumağ. (Elma) İyi Dilekler (Dua)
sağ elimiz sizin başıyıza: “Din büyüklerinin dile getirdikleri, iyi dilek yerine geçen duadır.”(36-199).
adıya ġurban: “Adın için kurban olurum anlamındadır ve seslenme sözcüğüdür.”(27-4).
sen sağ ol, ġuban olsunnar: “Sen iyi ol, sana kurban olayım.” (27-33).
ġurban olum sağa, seni yaradana: “Kurban olayım sana da seni yaratana da.” (14-67).
ataya rehmet: “Allah ölmüşlerine rahmet etsin.”
baḫtavar başıya: (< Fars. baht + āver)”Şans dileme sözüdür.” (14-157).
Allah cannarını salamat elesin: “Allah can sağlığı versin.” (36-67). Allah saḫlasın: “Allah korusun.”(36-4).
Yeminler
Metin Dışı Kullanılan Yeminler Allah mene genim olsun.
113 Çöreh mene genim olsun.
İt kimin geberim. Işığa kör baḫım.
O göydeki Allah’a and olsun.
Sen sen Allah’ın “Beklenmedik bir anda şaşkınlığı ifade eden sözdür.” Uşağımın başı için.
114
SONUÇ
Giriş bölümünde adının anlamına, tarihine ve etnik durumuna kısaca değindiğimiz Iğdır İli, bizi kesin olarak şu sonuca ulaştırmaktadır: Iğdır İli gerek etnik, gerek diyalektik bakımından Azerbaycan’ı Türkiye’ye bağlayan bir halkadır. Konuşma dili pek çok yönüyle yazı dilinden ayrılmaktadır. Azerbaycan Türkçesi yazı dili ile Türkiye Türkçesi yazı dili arasında ünlü-ünsüz ve yapı bakımından birçok farklılık bulunmaktadır. Iğdır Azerileri ağzının Standart Azerbaycan Türkçesi ile ortak özellikleri bulunmakla birlikte farklı yönleri de bulunmaktadır. Doğu grubu ağızlarıyla da Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının paralellik gösteren yanları vardır. Bu benzerlik ve farklılıklar yapmış olduğumuz derleme çalışmasında ses bilgisi ve şekil bilgisi başlıkları altında aşağıda verilmiştir.
Ses bilgisi başlığı altında incelediğimiz ünlü ve ünsüzler ile ilgili elde ettiğimiz sonuçlar şu şekildedir:
1) Aralık İlçesi ağzında yazı dilinde bulunan sekiz ünlünün yanında, /ā/, /á/, /ä/, /å/, /ē/, /í/, /ı̄/, /ó/, /ú/ ara ünlüleri de kullanılmaktadır.
Azerbaycan Türkçesinde kapalı /ė/’lerin korunmasına karşılık Iğdır İli Aralık İlçesindeki Azerilerin ağzında kapalı /ė/’nin açık /e/’ye dönüştüğü dikkat çekmektedir. Bazı sözcüklerde önses kapalı /e/ açık /e/’ye dönüşmektedir: äv “ev”, äskiden “eskiden”
2) Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi Iğdır İli Aralık İlçesi ağzında da birkaç istisna dışında ünlü uyumunun tam olduğu söylenebilir.
Aralık İlçesi ağzında da Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi çeşitli ses olayları sonucu uyumun bozulduğu görülmektedir.
115
Şimdiki zaman ekinin kalın ünlülü sözcüklere bazen {-ir} biçiminde gelmesi nedeniyle kalınlık-incelik uyumunun bozulduğu görülmektedir: ġaḫammirem “kalkamıyorum”
{+ki} ilgi eki, {+ken} ulaç eki ve {+leyin} ölçünlü Türkiye Türkçesinde olduğu gibi hep ince ünlülü biçimde kullanıldığından kalın ünlülü sözcüklere geldiğinde uyumu bozmaktadır: alttaki, uşaḫken “çocukken”, sabahleyin
3) Aralık ilçesi ağzında yazı dili içerisinde bulunan ünsüzler dışında /F/, /ġ/, /ģ/, /ḫ/, /h̥ /, /h̒/,/ḳ/, /Ḳ-K/, /ŋ/, /P/, /r̥/, /T/ gibi ara ünsüzler bulunmaktadır.
Önseste ḳ->ġ- değişimi Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, Aralık ilçesi ağzının da belirleyici özelliğidir: ġazannara “kazanlara”, ġalabalıġ “kalabalık”
İçses ve sonseste -ḳ- ˃ -ḫ-, -ḳ ˃ -ḫ değişimi, Azerbaycan Türkçesi ve Doğu grubu ağızlarından Kars Azerileri ağzıyla paralellik gösterir: yaḫanda < yak-anda “yakınca”, adamıḫ < adam+ık
Eski Anadolu Türkçesinde görülmeyen önses ḳ- ˃ ḫ- değişimi de Aralık İlçesi ağzında görülmektedir: ḫara “nereye”
Arapça ve Farsçadan giren sözcüklerde görüldüğü gibi, Türkçe sözcüklerde de ḳ- ˃ ḫ- değişimi Aralık İlçesi ağzında görülmektedir: ḫına (< bk. ḥinnâ) “kına”
Türkçenin aslî seslerinden olan /ŋ/ ünsüzünün Aralık İlçesi ağzında bazen /n/’ye, bazen /y/’ye dönüştüğü, bazen de korunduğu görülmektedir. Bölge ağzında görülen bu örnek çift ünsüz olarak kullanılmaktadır:doŋguz (< Eski Türk. ton͡guz) “domuz”, aldıŋ “aldın”, eliŋi üzüŋü “elini yüzünü”
Aralık İlçesi ağzında görülen bir başka ses olayı ŋ ˃ y değişimidir: maya < baŋa (ŋ ˃ y) “bana”
116
Aralık İlçesi ağzında görülen bir başka ses olayı da ölçünlü dilde olduğu gibi dil ucu diş eti ünsüzü olan /n/’ye dönüşmesidir.
Görülen geçmiş zaman II. kişi, koşul kipi II. kişi ve iyelik II. kişi eklerinde /ŋ/ ˃ /y/’ye dönüşerek korunur: ellediyiz < elle-di-ŋiz “yaptınız”, çıhsayız “çıksanız”, dedeyiz “dedeniz”
4) Aralık İlçesi ağzının ünsüzlerle ilgili birtakım özellikleri vardır:
a) İnce sıradan ünlüleri olan sözcüklerden bazılarında önses “k-” ’ler Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi Iğdır ağzında da korunmaktadır: kölge “gölge”, keçe “gece” b) Hem kalın ünlülü hem de ince ünlülü sözcüklerde,sözcük başında zaman zaman /-t/ sesinin korunduğu görülür: taḫa “daha”, toḫuyur “dokuyor”, töhdüm “döktüm”, tüşüp “düşüp”
c) Arapça ve Farsça alıntı sözcüklerde, ölçünlü dilde /-p/, /p-/’ye dönüşen /-b/ ünsüzü Aralık ilçesi ağzında korunur: lagab (< Ar. laḳab) “lakap”, herb (< Ar. ḥarb)
d) /-t-/, /-k-/, /-g-/, /-m-/, /-ş-/ gibi ikiz ünsüzler korunmuştur: yetti ˃ yeddi “yedi”, sekkiz “sekiz”, dogguz “dokuz”, ḫammı “herkes”, ġaşşıḫlarımız “kaşıklarımız” 5) Aralık İlçesi ağzında, Standart Azerbaycan Türkçesinde, Kars Azerilerinin ağzında ve diğer Doğu grubu ağızlarında görüldüğü gibi yer değiştirme (göçüşme) sık rastlanan ses olayıdır: torpağa “toprağa”, kirbidi (< Ar. kibrı̄t “kükürt”) “kibriti”, Arğı “Ağrı”, arvadlar < avratlar “kadınlar”
Çalışma bölgemizin şekil bilgisi kısmında elde ettiğimiz sonuçlar şu doğrultudadır: 1) Aralık İlçesi ağzında ilgi (tamlayan) hal ekinin kullanımı {+In}, {+nIn} şeklindedir. Art damak “ŋ”sinin “n”ye dönüşmesi ve art damak “ŋ”sinin “y”ye dönüştüğü görülmektedir:gäliŋin “gelinin”, mināranın “minarenin”, deyizin < deŋiz+in “denizin”
117
2) Aralık İlçesi ağzında belirtme hal ekinin kullanımı genellikle {+I} şeklindedir: dabanı ‘‘tabanı”, illacı “ilacı”
Aralık İlçesi ağzında ünlü ile biten sözcüklerde belirtme hal eki Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {+nI}’dır: ġapını < ġapı+nı “kapıyı”
3) Ölçünlü dilde ayrılma hal eki {+DAn} şeklindedir. Fakat Aralık İlçesi ağzında ünsüz benzeşmesi sonucu ayrılma hal ekinin kullanımı çoğu kez {+nAn} şeklini almıştır: aḫşamnan “akşamdan”, sabahnan “sabahdan”, ağaşdan “ağaçtan”, çörehten “ekmekten”
4) Aralık İlçesi ağzında {+lAr} çokluk eki ünsüz benzeşmesi sonucu çoğu kez {+nAr} ve {+dAr} şeklinde kullanılmaktadır: satannar “satanlar”, damatdar “damatlar”
Fakat Standart Azerbaycan Türkçesinde bu ek yalnızca {+lAr} şeklinde kullanılmaktadır. Aralık ilçesi ağzında ölçünlü dilde olduğu gibi {+lAr} şeklinde kullanımına da rastlanır: hesteliyeller “hastalanırlar”, töküller “dökerler”
5) Aralık ilçesi ağzında kullanılan iyelik eklerinde, Standart Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak II. çokluk şahıs ekinde görülen ŋ ˃ y değişimi dikkat çekmektedir: sorunuyuz < sorun+u+ŋuz “sorununuz”, uşağıyız < uşak+ı+ŋız “çocuğunuz”
6) Aralık İlçesi ağzında şimdiki zaman eki Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-Ir} şeklindedir: atıram “atıyorum”, verirsen “veriyorsun”, aparır “götürüyor”, gelirih “geliyoruz”
II. çokluk şahıs eki {-sIyIz}’dir: sin-i-z ˃ siŋiz ˃ siyiz: ver-ir-sin-i-z ˃ verirsiŋiz ˃ verirsiyiz “veriyorsunuz”
118
Aralık İlçesi ağzında şimdiki zamanın olumsuzu -mA-y-Ir ˃ -mIyIr ˃ -mIr şeklindedir:vermirem “vermiyorum”, getmirsen “gitmiyorsun”, olmur “olmuyor”, tapmırıh “bulamıyoruz”, bilmirsiyiz “bilmiyorsunuz”, ehmirler “ekmiyorlar”
7) Aralık İlçesi ağzında geniş zaman eki Standar Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-Ar}’dır.
1.Teklik Şahıs: bilerem “bilirim”, alaram “alırım”
2.Teklik Şahıs: diyebilersen “söylebilirsin”, yaḫarsan “yakarsın” Geniş zamanın olumsuz çekimi:
1.Teklik Şahıs: giremmem “giremem”, danışemmem “konuşamam”
2.Teklik Şahıs: {-mAz} + {sAn}: diyemmezsen “diyemezsin”, ġavuşammezsen “kavuşamazsın”
8) Aralık İlçesi ağzında görülen geçmiş zaman eki daha çok {-DI} şeklindedir. I. çokluk şahıs ekinde ise -Ik ˃ -Iḫ değişimi görülmektedir: geldih “geldik”, aldıḫ “aldık”
9) Aralık İlçesi ağzında öğrenilen geçmiş zaman eki {-mIş}, {-mUş} yanında Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-Ipdır /-IpdI} biçimbirimi de kullanılmaktadır. {-Ipdır /-IpdI}’nın I. kişiyle kullanımı yoktur. Daha çok III. kişi kullanımı görülür. II.kişi ile kullanımına da rastlanmıştır: pişirmişem, ġaçıp,
köçürtüpder “göçürtmüşler” veripsen, alıpsıyız < al-ıp-sıŋ-ı-z “almışsınız” Aralık İlçesi ağzında öğrenilen geçmiş zaman ekinin olumsuzu Standart
Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-mI-(y)Ipdır /-mI-(y)-IpdI} şeklinde kullanılmaktadır: getmiyipsen “gitmemişsin”, ġalmıyıp “kalmamış”, anlamıyıplar “anlamamışlar”
10) Aralık İlçesi ağzında gelecek zaman eki Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-AcAk} şeklinde kullanılmaktadır. Gelecek zamanın son
119
sesi Aralık İlçesi ağzında II. ve III. kişilerde /h/’ye dönüşür: olacaḫsan, gelecehsen. I. kişide gelecek zaman ekinin son sesi tonlulaşır ve /g-ġ/’den /ğ/’ye dönüşür: piçeceğem “biçeceğim”
II. çokluk şahıs ekinde ŋ ˃ y değişimi görülmektedir: gelecehsiyiz < gel-ecek-siŋ-iz < gel-ecek-sin-iz örneği karşımıza çıkmaktadır.
11) Aralık İlçesi ağzında katmerli çekim örneklerine de rastlanmaktadır: tut-ur i-di-ler i-se < tuttut-urdularsa, ġoyarmışsa < koy-ar i-miş i-se
12) Aralık İlçesi ağzında II. teklik kişiye emir kipinde {-gIn-An} eki kullanılır. Muharrem Ergin II. teklik şahıs eki {-gIn < -gıl} emir ekinin Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde de {-An} ile genişlemiş şeklini vermektedir. Azeri Türkçesinde kalın fiillerde de {-gil} şekli tercih ediliyor. Iğdır yöresi ağzında ise ek kalınlık-incelik uyumuna uymakla beraber uyumun bozulduğu da görülmektedir: yatgınan, getkinen, verginen, baḫkina, oynagine
a) Aralık İlçesi ağzında istek kipi, Standart Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi {-A} ekiyle çekimlenmektedir: gelem, ölesen, gele, aparaḫ, eliyesiz, üğüdeler
Günümüz Türkiye Türkçesinde istek kipi II. Çokluk şahıs eki {-AsInIz} şeklinde çekimlenirken, Iğdır ve yöresinde bu ek {-AsIz} şeklinde kullanılmaktadır: tanıyasız, eliyesiz
b) Aralık İlçesi ağzında ve günümüz Türkiye Türkçesinde gereklilik kipinin kullanışı {-mAlI} şeklindedir. Standart Azerbaycan Türkçesinde de gereklilik kipi aynı{-mAlI} şeklinde karşımıza çıkmaktadır: Aralık İlçesi ağzında gereklilik kipinin I. teklik ve III. teklik şahsın çekimlerine rastlanmıştır: çalışmalıyam, alınmalıdı 13) Ek-fiil geniş zaman III. teklik şahıs bildirme eki {-dIr}, {-dUr} ekinin sonses /r/ ünsüzü düşmektedir. Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde de bu özellik görülmektedir: toyudu “düğünüdür”, şeklindedi “şeklindedir”
120
a) Aralık İlçesi ağzında ek-fiilin koşulu II. teklik şahsın çekimi dikkat çekmektedir: yaḫçıysansa < yaḫçı i-se-n i-se “iyiysen”
14)Aralık İlçesi ağzında yaptığımız derleme çalışması sonucu, metinlerimizde yeterlilik fiilleri dışındaki yardımcı eylemlerin işlek bir konumda olmadığı gözlemlenmiştir: bırahabilersen, sağlayabilip, tapabilmirdih, annaşammedih ˃ anlaş-a bil-medi-k ˃ anlaş-anlanlaş-aşanlaş-amilmedik ˃ anlaş-anlanlaş-aşanlaş-amimedik ˃ anlaş-annanlaş-aşanlaş-ammedih “anlaş-anlanlaş-aşanlaş-amanlaş-adık” Aralık İlçesi ağzında yeterlilik fiilinin olumlusunda bil- yardımcı fiili kullanıldığı gibi olumsuzunda da bil- yardımcı fiili kullanılmaktadır: yaşayabilmirem, dayanabilmirem
15) Aralık İlçesi ağzında sıfat fiil (ortaç (partisip) eklerinden {-An} eki hem geniş zaman hem de geçmiş zaman ({-dIk}) ortacı yerine kullanılmaktadır: seven kimiydi “sevdiği gibiydi”
16) Standart Azerbaycan Türkçesi ve Doğu grubu ağızlarından Kars Azerileri ağızlarında olduğu gibi Aralık İlçesi ağzında da kullanılan ulaç eklerinden {-AndA} eki {-IncA} eki yerine kullanılmaktadır: yaḫanda “yakınca”, görende “görünce” Aynı zamanda Aralık İlçesi ağzında {-An…kimin-An…kimi} yapısıyla da ulaç kurulabilmektedir: geçen kimin “geçtiği gibi”, geden kimi “gittiği gibi”
17) Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının söz varlığı Standart Azerbaycan Türkçesiyle ortaklık göstermektedir: noğul “şekerleme”, nağıl “masal” aftafa “ibrik”, alça “yeşil erik” apar- “götür”, tap- “bul”, beçe “yavru” cad “darı ekmeği”, yaḫşı “sevimli, iyi” ġabaḫ “ön, önce”, ġap baca “bahçe” yeke “büyük”, ḫırda “küçük”
Iğdır İli Aralık İlçesi ağzında görülen, günümüz Türkiye Türkçesinde kullanımına rastlamadığımız Farsça ve Arapça sözcüklerde görülmektedir: mellum (< Ar. muʿallim) “öğretmen”, baḫtavar (< Fars. baht + āver) “şanslı, mutlu”, şorva (< Fars. şūrba) “çorba”, çárşóv (< Fars. çār-i şeb) “çarşaf”
121
18) Kars ve Iğdır’daki Azerilerin kullandığı dilin lehçe mi ağız mı olduğu; ağız ise Azerbaycan Türkçesinin ağzı mıdır, yoksa Türkiye Türkçesinin bir ağzı mıdır sorusu aklımıza gelmektedir. Bu çalışmanın sonucunda şunları söyleyebiliriz: Iğdır İli Aralık İlçesi ağzının ölçünlü Azerbaycan Türkçesine benzeyen yanları da ayrılan yanları da vardır. Aralık İlçesi ağzının Anadolu ağızlarından Doğu grubuna benzeyen özellikleri de bulunmaktadır. Sözcük başında ḳ- ˃ ġ- olması Anadolu ağızlarının, Batı grubunun belirleyici özelliğidir. Türkiye Türkçesinin ağız atlası hazırlanırken Türkiye haritasının bir bölümü boş bırakılamaz. Öyleyse, Kars ve çevresinde yaşayan Azerilerin dilinin haritadaki yeri ne olmalıdır? Bu bölgede yaşayan Azerilerin ağzının Türkiye Türkçesi ağız atlasında, Doğu grubu ağızlarının yanında yer alması uygun olacaktır.
122
KAYNAKÇA
AKSAN, Doğan (2006), Türkçenin SözVarlığı 4.Basım, Engin Yayınevi, Ankara.
ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I, II. Cilt, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2468, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 640, İstanbul.
AY, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 990, Ankara.
AYVERDİ, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, İstanbul.
BURAN, Ahmet (1996), Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 660, Ankara.
BURAN, Ahmet; Ercan ALKAYA (1999), Çağdaş Türk Lehçeleri, Türkiye Ve Türk Dünyası İktisadî Ve Sosyal Araştırmalar Vakfı, Elazığ Şubesi Yayınları: 4, Türk Dil Dizisi: 1, Elazığ.
DEVELİOĞLU, Ferit (1999), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat 16. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
123
ERCİLASUN, Ahmet Bican (1983), Kars İli Ağızları Ses Bilgisi, Gazi Üniversitesi Yayın No: 2, Ankara.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (1999), Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni-Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 697, Ankara.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (2002), Kars İli Ağızları Ses Bilgisi, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 797, Ankara.
ERGİN, Muharrem (2003), Türk Dil Bilgisi, BAYRAK Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul.
ERGİN, Muharrem (1986), Azeri Türkçesi 3. Baskı, Ebru Yayınları: 9, İstanbul.
GEMALMAZ, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları I, II, III. Cilt, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 588, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 673, Ankara.
KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 630, Ankara.
124
KARAHAN, Leylâ (1996), Türk Kültürü Araştırmaları-Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-Fiil Ekleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
KARTALLIOĞLU, Yavuz; Hüseyin, YILDIRIM (2007), Türk Lehçeleri Grameri-Azerbaycan Türkçesi, Akçağ Yayınları: 886, Ankara.
KORKMAZ, Zeynep (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar Birinci Cilt, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 629, Ankara.
OLCAY, Selahattin; A. Bican ERCİLASUN; Ensar ARSLAN (1988), Arpaçay Köylerinden Derlemeler, 2. Baskı, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 419, Ankara.
SÜMER, Faruk (1999), Oğuzlar 5. Baskı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
TİKEN, Kâmil (2004), Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler Ve Zarf Fiiller, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 837, Ankara.
ÜSTÜNER, Ahad (2000), Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 753, Ankara.
125
ALKAYIŞ, M. Fatih; Perihan, NUYAN (2013), Iğdır Merkez Ağzının Söz Varlığı Üzerine Bir Tasnif Çalışması, Tarih Okulu Dergisi: Yıl 6, Sayı XV, ss. 413-432.
CAFEROĞLU, Ahmet (1963), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-Anadolu Ağızları Konson Değişmeleri Adlı Makale: http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tum_list.php?psearch=Ahmet%20Cafero%F 0lu
CAFEROĞLU, Ahmet (1963), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-Anadolu Ağızlarında İçses Ünsüz Benzeşmesi Adlı Makale: http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tum_list.php?psearch=Ahmet%20Cafero%F 0lu
CAFEROĞLU, Ahmet (1963), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-Anadolu Ağızlarındaki Metathese Gelişmesi Adlı Makale: http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tum_list.php?psearch=Ahmet%20Cafero%F 0lu
CEYLAN YILMAZ, Emine (1991), Türk Dilleri Araştırmaları 151-165: Ana
Türkçede Kapalı e Ünlüsü Adlı Makale:
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~eminey/makaleler/yilmaz1.pdf
GÖKÇÜR, Engin (2012), Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki
126
http://turkishstudies.net/Makaleler/1235100478_G%C3%B6k%C3%A7%C3%BCrE ngin_S-1801-1824.pdf
KAVAKLIÇEŞME, Hüsna (2010), Kars ve Iğdır Azerileri Ağzı, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
Iğdır Yöresine Ait Atasözleri, Deyimler, Bilmeceler: http://www.turkish-media.com/forum/topic/179041-igdir-halk-edebiyati/
Iğdır Yöresine Ait Yeminler: http://www.kadinlarkulubu.com/archive/t-737725.html
http://www.tuik.gov.tr/ilGostergeleri/iller/IGDIR.pdf http://www.siyasalbirikim.com.tr/haber.php?haber_id=174 https://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rj a&uact=8&ved=0CBsQFjAA&url=http%3A%2F%2Ftr.wikipedia.org%2Fwiki%2FI %25C4%259Fd%25C4%25B1r_(il)&ei=nR_5U7HbMIjfaM6XgtAJ&usg=AFQjCN EIUGtOJqugaghIBUQZtDahGVvLGA http://tr.wikipedia.org/wiki/Aral%C4%B1k,_I%C4%9Fd%C4%B1r
127
Ek1:Metinler
-1-
Söyleyen: Rukiye Kilit, 84 yaşında. Derleme Yeri: Iğdır, Aralık İlçesi.
Derlenen: a) Eski düğünler, b) Eskiden yaşayış, c) Bayramlar, d) Karışık sohbet. -a-
Hecdat Elican o zaman ne vardı o Mehernen Kızbest diyeni “sizin it bizim baltayı getirip” deyirdiler. İndi o zaman ne vardı tā o ġız er evine getmiyince o gedenin üzünü görmezdi. Ceyiz verirdiler aha böyün bu gälinin toyudu bir yorgan, bir döşşeh, bir yasdıḫ ġoyardılar ahan bir dest paltar aldılar, nä bilim bi iki üç dene ġab aldılar, sandıḫ aldılar aha bu da gälinin ceyizidi getti gälin. Ġoyunun felan üstünüde süsleme onuda ġurban bayramında getirirdiler. 5
Ġurban bayramında geline bir ġoyun getirirdiler ġurban üstüne noğul asırdılar, ġanpet asırdılar, alma düzürdüler, boynuna yaylık bağlıyırdılar. Gätirirdiler onu gäline ġurban getirirdiler. Onda da eleydi daha başka şey yoḫuydu. Aha gettiler ġoydular uzaḫtı arabaynan gettiler yahındu senin kimin Gökhan kimin bir üç dört dene uşaḫ genç ġattılar onun ġabağına getti verdi ev sahabı da onnarın heresine bir cüt corab verdi aha ġoydular ceblerine gettiler. 10
Eleydi. Toyda da ne bilim yaḫın yer olanda gedip izliyirdih̒, uzaḫ olanda gidemmirdih̒. Toyda da daha yağ verirdiler, düyü verirdiler, bir ġoyun verirdiler etlih daha ne bilím biraz ayın oyun alırdılar yemiş noğul, kişmiş ha anlıyacağın he getirirdiler ġoyurdular ġız evine getirirdiler ġoyurdular gedirdiler. Aha sabahtan da ḫınadı ayran aşı pişirdiler ne bilim şey bele ġablara un ġoyurdular gedirdiler gedirdiler. Pütün milled ġomşu ġohum gedirdiler orda bir ġab ayran aşı 15
içirdiler o unu da tökürdüler çuvala gelende de bir ġaşşıḫ alırdılar durup gelirdiler edet beleydi. Aha ondan sonra da sabahısı da köçeceh getirirdiler ġoyurdular bir daşġaya gälini