Evrensel Hizmet Sunumunun Ek Maliyetinin Hesaplanma Yöntemleri

Bu bölümde, evrensel hizmetin ek maliyetinin hesaplanması için literatürde önerilen beú yöntem karúılaútırmalara da yer verilerek anlatılacaktır.

112

Bazı ülkelerde apartmanların giriúinde güvenlik kodları bulunmakta ve EHY dıúındaki firmaların da÷ıtıcıları posta kutularına gönderi bırakamamaktadır.

5.1.2.1. Net Kaçınılabilir Maliyet Yöntemi

Evrensel hizmet yükünün hesaplanmasında en yaygın olarak kullanılan yöntem net kaçınılabilir maliyet (net avoided cost) yöntemidir. Bu yöntemde EHY’nin evrensel hizmet sa÷lama yükümlülü÷ü bulunmadı÷ı ve yalnızca kar maksimizasyonu güdüsüyle faaliyet gösterdi÷i durumda hizmet sunmamayı tercih edece÷i co÷rafi bölgeler veya tüketici gruplarının maliyeti ele alınmaktadır. Ticari olmayan hizmetleri sunmamakla kaçınılabilecek uzun dönem ek maliyetler (long-run incremental cost) ile vazgeçilen gelirlerin farkı net kaçınılabilir maliyeti oluúturmaktadır.

Posta sektöründe kaçınılabilir maliyetler hesaplanırken, ölçek ve kapsam ekonomilerinin varlı÷ı sebebiyle, ticari olmayan gönderilerden vazgeçildi÷i takdirde söz konusu gönderilerin tek baúına üretim maliyetlerinin (stand-alone cost) tümünden tasarruf edilemeyece÷i göz önünde bulundurulur ve maliyetlerin posta hacmi esneklikleri de dikkate alınarak analiz yapılır.

Net kaçınılabilir maliyet yöntemine getirilen en önemli eleútiri, statik bir model olmasıdır. Zira yöntem piyasa yapısında ve fiyatlarda zaman içerisinde ortaya çıkabilecek de÷iúiklikleri göz önünde bulundurmamakta ve farklı pazar senaryoları için de÷iúik yükler öngörmemektedir. Bu sebeple söz konusu yöntem piyasa yapısında önemli de÷iúiklikler beklenmeyen durumlarda veya halihazırda rekabete uygun bir fiyat ve maliyet yapısı kurulmuú olan piyasalar için uygundur.

5.1.2.2. Da÷ıtılmıú Maliyet Yöntemi

Yüksek oranda ortak maliyetlerin bulundu÷u bir endüstride teúebbüsün tüm maliyetlerinin hizmetlere ayrıútırılması kolay olmamaktadır. Da÷ıtılmıú maliyet (fully distributed cost) yönteminde, söz konusu maliyete; do÷rudan maliyetlere (direct cost), ortak maliyetler (common cost) ve genel giderlerin (overhead cost) uygun oranlarda ilave edilmesiyle ulaúılabilmektedir. Bu yöntemde kar maksimizasyonu amacıyla bazı hizmetler sunulmadı÷ı takdirde bahse konu hizmetlere iliúkin tüm maliyetlerden kaçınılabildi÷i varsayılmakta, dolayısıyla evrensel hizmet yükü net kaçınılabilir maliyet yönteminde hesaplanandan daha

yüksek de÷erler almaktadır. Bu sebeple, önemli oranda kapsam ekonomilerine rastlanan posta sektöründe evrensel hizmet yükü hesaplanırken da÷ıtılmıú maliyet yönteminin kullanılması uygun bulunmamaktadır.

5.1.2.3. Piyasaya Giriú Fiyatlandırması Yöntemi

Rodriguez ve arkadaúları113 _{tarafından önerilen piyasaya giriú fiyatlandırması} (entry-pricing) yönteminde, evrensel hizmet sunumunun getirdi÷i ek maliyet, etkin çalıúan bir evrensel hizmet sa÷layıcının piyasaya yeni iúletmecilerin girmesi durumunda karlı posta hatlarında kaybetti÷i gelirler ile ilgili maliyetlerin farkına eúittir. Posta hattı, iki nokta arasındaki da÷ıtım a÷ından ziyade, belirli bir hizmette, segment, kalite, uzaklık gibi birden fazla faktörün bileúiminden oluúan bir vektörü ifade etmektedir. Bu yöntem, ticari olmayan gönderileri ele alan net kaçınılabilir maliyet yönteminin aksine karlı posta hatlarına odaklanmaktadır. Zira yöntem EHY’nin baúlangıç durumunda ticari ve ticari olmayan hatlar arasında çapraz sübvansiyon yaptı÷ını ve normal kar elde etti÷ini varsaymaktadır. Ancak maliyetler yerine gelirlerin esas alındı÷ı bu yöntemde, serbestleúme öncesi durumda EHY’nin ne kadar kar etti÷inin bilinmemesi model için önemli bir handikap oluúturmaktadır.

Baúlangıç durumunda baúa baú noktasında (break-even point) bulunan ve serbestleúme sonrası tek fiyattan hizmet sunmak zorunda olan EHY tüm karlı hatlardan çekilmek zorunda kalırsa, piyasaya giriú fiyatlandırması yöntemiyle hesaplanan evrensel hizmet yükü (USOEP), net kaçınılabilir maliyet yöntemindeki de÷erden (USONAC) posta hatlarıyla do÷rudan iliúkilendirilemeyen ortak sabit maliyetler kadar (F) yüksek olacaktır.

USOEP=USONAC+F

ùekil 5.1. yukarıda anlatılan eúitlikten yola çıkarak, ortak sabit maliyetler ve piyasaya yeni iúletmecilerin giriú potansiyeline göre anılan iki model arasındaki iliúkiyi incelemektedir. Sabit maliyetlerin veya pazarda rekabet potansiyelinin yüksek oldu÷u durumlarda USOEP ve USONAC de÷erleri birbirlerinden uzaklaúmaktadır.

113

ùekil 5.1. Net Kaçınılabilir Maliyet ve Piyasaya Giriú Fiyatlandırması Yöntemlerinin Karúılaútırılması

Kaynak: Oxera, 2007:7

Anılan iki yöntemde, analize konu olan de÷erlerin de÷iúmesi durumunda, evrensel hizmet yükündeki de÷iúiklikler birbirlerinin tersi yönünde olacaktır. Örne÷in, gönderi hacminin daralması ile ölçek ve kapsam ekonomileri kaybediliyor ise USOEPartarken USONACazalacaktır.

5.1.2.4. Rekabetçi Piyasalarda Net Kaçınılabilir Maliyet Yöntemi

Rekabetçi bir piyasada faaliyet gösteren evrensel hizmet sa÷layıcının evrensel hizmet yükümlülü÷ü nedeniyle katlandı÷ı ek maliyeti ölçmeyi amaçlayan rekabetçi piyasalarda net kaçınılabilir maliyet (profitability cost) yönteminde, baúlangıç

- Hangi de÷erin yüksek çıkaca÷ı belli de÷ildir. - Piyasaya az sayıda

iúletmeci girdi÷i takdirde sol alt köúedeki durum geçerlidir.

- Çok yüksek sabit maliyetler sektör içinde sürdürülebilir bir fon oluúturulmasını engelleyebilir.

- USOEP> USONAC

- USONAC,EHY’nin finansal

dengesini sürdürmesi için yeterli olmayabilir. - Sektör içerisinde kurulan

bir fon evrensel hizmetin sürdürülebilirli÷ini garanti altına alamayabilir.

- USOEP< USONAC - USONACgerekli

sübvansiyon miktarının üstünde çıkabilir. Firmaların evrensel hizmet yükünü orantılı olarak paylaúmalarına dikkat edilmelidir.

- Sektör içerisinde kurulan

bir fon evrensel hizmetin sürdürülebilirli÷ini sa÷layabilir.

- Hangi de÷erin yüksek çıkaca÷ı belli de÷ildir.

- Piyasaya çok sayıda

iúletmeci girdi÷i takdirde USOEP> USONAC , sa÷

üst köúedeki durum geçerlidir.

- Çok düúük sabit

maliyetler söz konusu ise sektör içerisinde kurulan bir fon evrensel hizmetin sürdürülebilirli÷ini sa÷layabilir.

Yüksek sabit maliyet

Düúük sabit maliyet

Piyasaya yo÷un giriú Piyasaya sınırlı giriú

noktası olarak serbestleúmiú bir piyasada faaliyet gösteren iúletmecinin evrensel hizmet yükümlülü÷ü bulunmadı÷ı durumdaki karı alınmaktadır. EHY’nin evrensel hizmet sunarken elde etti÷i kar ile baúlangıç senaryosundaki karın farkı evrensel hizmet yükünü (USOȆ) vermektedir.114

Rekabetçi piyasalarda net kaçınılabilir maliyet yöntemi, piyasaya giriú fiyatlandırması yöntemi gibi dinamik bir modeldir. Ancak, serbestleúme sonrası fiyatlarda de÷iúiklik olmadı÷ı sürece, USOEP, bu yöntemle hesaplanan evrensel hizmet yükünden (USOȆ) büyük olacak ve aradaki fark serbestleúmenin yarattı÷ı kar kayıplarını ifade edecektir.

5.1.2.5. Toplam Refah Yaklaúımı

Toplam refah yaklaúımı (economic welfare approach), evrensel hizmet yükü hesaplanırken, yükümlü iúletmecinin finansal kayıplarına ek olarak tüketici artı÷ında meydana gelen kayıpların da göz önünde bulundurulması gerekti÷ini savunmaktadır. Ekonomik etkinli÷in sa÷lanmadı÷ı tek fiyattan hizmet sunumunda, bazı tüketiciler maliyetlerin üstünde ücret ödeyerek ticari olmayan hizmetleri sübvanse etmekte ve bu durum tüketici refahında azalmaya yol açmaktadır. Golay ve Dobbs’a göre115, tüketicilerin refah kaybı da evrensel hizmet yükünün bir bölümünü oluúturmalıdır.

Söz konusu yaklaúım, nihai amaç ekonomik etkinli÷i sa÷lamak oldu÷u takdirde uygun bir yöntem olacaktır. Ancak, evrensel hizmet sunumunun ortaya çıkıúı etkinlikten ziyade bireyler arasında eúitlik sa÷lanması argümanına dayanmaktadır. Ticari olmayan bölgelere mektup göndermek isteyen tüketicilerin ödemeye razı oldukları fiyatlar, söz konusu co÷rafi bölgelerde de posta hizmeti sunulmasının topluma sa÷layaca÷ı faydayı yansıtmayacaktır.116 _{Ayrıca, bu yöntem} ile düzenleyici otoritenin “EHY’nin zararlarının tazmini için gerekli olan sübvansiyon miktarı ne kadardır?” sorusu cevaplanamayacaktır.

114

Cremer at al, 2000:52

115 _{Golay and Dobbs, 1996} 116