Dıúsallıklar

Dıúsallıklar, piyasalara kamu müdahalesinin ve evrensel hizmet düzenlemelerinin rasyonelini oluúturan piyasa aksaklıklarından biridir. Bir ekonomik birimin üretim veya tüketim faaliyetlerinden di÷er bir ekonomik birim karúılıksız olarak olumlu veya olumsuz etkileniyorsa dıúsallıklar söz konusudur.

Evrensel hizmet sa÷lanması amacıyla gerekli düzenlemeler pozitif dıúsallıkların varlı÷ı durumunda gerçekleútirilir. Piyasa dıúı birimlerin bir malın üretimi veya tüketiminden olumlu etkilendikleri durumlarda pozitif dıúsallıktan söz edilir. E÷itim alan bir bireyin topluma sa÷ladı÷ı fayda pozitif dıúsallıklara örnek verilebilir. Bu tür mal veya hizmetlerin yarattı÷ı toplam fayda, bireysel faydadan daha yüksek olacaktır. Ancak kamu müdahalesi olmadı÷ı sürece bireysel fayda göz önünde tutularak üretim/tüketim kararları verilecek ve üretim/tüketim optimum de÷erin altında gerçekleúecektir. Örne÷in, yo÷un AR-GE faaliyetlerinde bulunarak yenilik meydana getiren firmalar patent yasalarıyla ve fikri mülkiyet hakları düzenlemeleriyle etkin olarak korunamıyorlarsa firmanın rakipleri söz konusu yenilikten kolayca yararlanabilecektir. Bu durumda yenili÷in oluúturaca÷ı sosyal faydayı dikkate almayan firmanın yenilik yapmak için bir motivasyonu bulunmayacaktır.22

Negatif dıúsallık ise bir faaliyetin toplam maliyetinin bireysel maliyetinden daha yüksek olmasıdır. Bu nedenle düzenlenmeyen piyasalarda üretim/tüketim kararları toplam faydanın ençoklanaca÷ı optimum de÷erin üstünde olacaktır. Negatif dıúsallıkların tipik örne÷i çevre kirlili÷idir; bir fabrikanın üretimi sonucunda çevresinde yaúayanlar üretilen kirlenen havadan ve sulardan etkilenmektedir.

Evrensel hizmet yükümlülü÷ünün gerekçelerinden biri olarak pozitif dıúsallıklar iki bölümde incelenebilir: tüketim dıúsallıkları ve úebeke dıúsallıkları

22

Tüketim Dıúsallıkları

Bir tüketicinin bir mal veya hizmeti tüketmesi ile yalnız kendisinin de÷il di÷er bireylerin de refahı artıyorsa pozitif tüketim dıúsallıklarının varlı÷ından söz edilir.

Örne÷in, bulaúıcı hastalıklara karúı yapılan aúıların toplumsal faydasının bireysel faydasından daha fazla oldu÷u açıktır. Bu yüzden ço÷u ülkede olası salgınları önlemek için yapılan aúılar evrensel sa÷lık sigortası kapsamındadır.23

ùebeke Dıúsallıkları

ùebeke dıúsallıkları bir ürünü kullanan tüketicilerin bireysel faydalarının aynı üründen baúkaları da yararlandıkça artmasını sa÷layan pozitif dıúsallıklardır. Esasen úebeke dıúsallıkları tüketim dıúsallıklarının özel bir türüdür.

ùebeke dıúsallıklarına telekomünikasyon ve posta gibi iki yönlü iletiúimin sa÷landı÷ı úebeke endüstrilerinde rastlanır. Örne÷in bir tüketici doküman göndermek istedi÷i kiúiler de faks sahibi oluncaya kadar faks almamayı tercih edecektir. Bu yüzden toplumda faks sahibi bireyler arttıkça kullanıcıların hizmetten aldıkları bireysel fayda artacak ve daha çok kiúi faks hizmeti abonesi olmaya karar verecektir. Bu durumda do÷rudan úebeke dıúsallı÷ı söz konusudur.

Dolaylı úebeke dıúsallı÷ına ise bilgisayar iúletim sistemleri ve bunları destekleyen uygulama programları örnek verilebilir. Bir iúletim sistemini kullananların sayısı arttıkça o iúletim sistemine uyumlu uygulama programlarının sayısı da artmakta; bu durum ilk kullanıcılar da dahil olmak üzere tüm tüketicilerin iúletim sisteminden sa÷ladı÷ı faydayı artırmaktadır.24

ùebeke endüstrisi özelli÷i taúımalarına ra÷men, do÷algaz, elektrik, içme suyu gibi sektörlerde ise úebeke dıúsallıklarına rastlanmamaktadır.

Tüketiciler yalnızca kendi faydalarını düúünerek ekonomik kararlar aldıkları için bir hizmetin yaygınlaúması isteniyorsa baúlangıçta kullanımının teúvik edilmesi gerekebilir. Di÷er taraftan, üreticiler de karlarını yükseltmek için penetrasyonu

23 _{OECD, 2004:27} 24

artıracak stratejiler izleyecektir. Bazı durumlarda ise tüketiciler ticari olmayan kesimlere hizmet sunumunun tek fiyat uygulaması veya vergiler yoluyla sa÷lanması için istekli olacaklardır. Aúa÷ıdaki grafikler bu iste÷in rasyonelini farklı co÷rafi bölgelerde yaúayan veya farklı gelir düzeylerine sahip olan vatandaúlar için açıklamaktadır.25

Grafik 1.1. Düúük ve Yüksek Gelirli Tüketiciler Arasındaki ùebeke Dıúsallıkları

Kaynak: OECD, 2004:46

Grafik 1.1.’de tüketiciler iki gruba ayrılmıútır: Birinci grup sunulan hizmete yüksek, di÷eri ise düúük de÷er vermektedir.26 Grupların fayda fonksiyonları sırasıyla Vh ve Vl dir. Tüketicilerin hizmete biçtikleri de÷er yalnızca toplam kullanıcı sayısına ba÷lı olarak de÷iúmektedir. Hizmet marjinal maliyetten27 _{(MC) arz edilirse, birinci}

25 _{OECD, 2004:45}

26 _{Hizmete yüksek de÷er veren tüketiciler gelir düzeyi yüksek, düúük de÷er verenler ise gelir düzeyi}

düúük tüketiciler olarak de÷erlendirilebilir.

27

Marjinal maliyet üretilen son birimin maliyetini ifade etmektedir. Grafikteki gibi her birimin üretim maliyetinin eúit oldu÷u durumlarda, fiyat marjinal maliyete eúitlenirse üretici firmanın ekonomik karı sıfır olacaktır. MC qh qh + ql Pl= Vl(qh+ql) Vh(qh) Vh(qh+ql)

A

B

gruptan qh sayıda tüketici hizmeti satın alırken, ikinci gruptan hiç alıcı çıkmayacaktır. Söz konusu fiyatta düúük gelirli tüketicilerin de hizmetten faydalanmaları arzu ediliyorsa, fiyatın Pl ye kadar düúürülmesi ve zarar etmemesi için üreticiye B alanı kadar sübvansiyon verilmesi gerekecektir. ùebekeye ql sayıda yeni abone katıldı÷ı zaman birinci grup tüketicilerin de sa÷ladıkları toplam fayda A alanı kadar artacaktır. Bu yüzden yüksek gelirli tüketiciler, úebeke dıúsallı÷ının varlı÷ı durumunda, A alanı B alanından büyük oldu÷u sürece düúük gelirli tüketicileri finanse etmeye istekli olacaklardır.

Grafik 1.2. Düúük ve Yüksek Maliyetli Bölgelerdeki Tüketiciler Arasındaki ùebeke Dıúsallıkları

Kaynak: OECD, 2004:47

Grafik 1.2.’de ise hizmet sunum maliyetleri arasında fark bulunan iki bölge ele alınmaktadır. Kırsal bölgeye hizmet sunmanın marjinal maliyeti (MCr) kentsel bölgedekine (MCu) göre daha yüksek olacaktır. Tüketicilerin fayda fonksiyonları ise aynıdır ve V ile gösterilmektedir. Hizmet marjinal maliyetinden arz edilirse, kentsel

MCu qu qu + qr V(qu) V(qu+qr) V

A

B

bölgede yaúayan qu sayıda tüketici hizmeti satın almaya karar verecek, ancak kırsal bölgelerde kimse abone olmak istemeyecektir. Kentsel bölgelerdeki tüketicilerin toplam faydası kırsal bölgelerde yaúayan qr sayıda kiúinin úebekeye katılması ile A alanı kadar artacaktır. Di÷er taraftan bu bölgeye hizmet sunması için iúletmeciye ödenmesi gereken sübvansiyon miktarı B alanı kadar olacaktır. Bu yüzden kentsel bölgelerde yaúayan tüketiciler A alanı B alanından büyük oldu÷u sürece kırsal bölgeleri sübvanse etmeyi kabul edeceklerdir. øki bölgede tek fiyat uygulaması finansman için pratik bir yöntem olacaktır.