Fen eğitiminde öğretmenin temel görevi, öğrencilerin eğitim programında belirlenen amaçlara ulaşmasını sağlamaktır. Korkmaz (1997), fen öğretiminde öğretmenin bilgi aktaran kişi olmaktan çıkıp, öğretme aktivitelerini düzenli olarak yürütülmesinde rehber duruma gelmesi gerektiğini belirtmiştir.
Öğrenci merkezli eğitim anlayışında öğretmen, öğrenciler ile birlikte aktif olan, sanki onlarla birlikte öğrenen, bu esnada onları yönlendiren ve öğrencilerin kendi kendine öğrenmelerine uygun ortam hazırlayan bir konuma gelmektedir. Bu yaklaşımın temel özelliği ise öğrencinin kendisini keşfetmesi ve öğrenmesidir. Bunu sağlamak üzere öğrenci, öğretmen tarafından, keşfetmeye özendirilir, doğası gereği keşfettikçe derse karşı olan ilgisi artar, öğrenmeyi öğrenir ve öğrenmekten mutluluk duyar (MEB, 2000:4).
2.3.1. Öğretmen Adaylarında Bulunması Öngörülen Yeterlilikler
Yeterlilik; öğretmenliğin işlevlerini yerine getirebilecek yeteneklere sahip olması, etkililik ise öğretmenin uygun araç ve yöntemleri eğitimsel amaçları gerçekleştirebilecek biçimde kullanabilmesidir. Yani etkili öğretmen yalnızca öğretimin nasıl yapılacağını ya da öğretim sırasında karşılaşılan sorunların nasıl çözüleceğini bilen değil, bildiklerinden hangisini belli bir anda uygulayabileceğine karar veren ve bunu uygulayan öğretmendir. Çoğu zaman birbirinin yerine kullanılan bu kavramlar aslında birbirinden farklıdır. Yeterlilik işlerin doğruluğu, etkililik ise doğru işlerin yapılması ile ilgilidir (Açıkgöz, 1996: 91).
Yeterlilik, mesleki yönden bir mesleğin başarılı bir biçimde yerine getirilebilmesi için sahip olunması gereken özellikleri (bilgi, beceri, tutum ve değerleri) anlatmaktadır. Öğretmenlerin yeterlilik alanlarıyla ilgili bazı sınıflamalar yapılmakta ise de genel olarak bunlar; alan bilgisi, öğretmenlik meslek bilgisi ve genel kültür olmak üzere üç başlıkta toplanmıştır (Gül, 2002).
23
Türkiye’de Yüksek Öğretim Kurulu, Milli Eğitim Bakanlığı ile ortaklaşa çalışmalar sonucu öteden beri tartışılan öğretmen yeterlilik alanları ile ilgili bazı ölçütler belirlemiştir. Bu yeterliliklerin öğretmen adaylarına hizmet öncesi öğretmenlik eğitim sırasında kazandırılması öngörülmektedir.
Yeterlilik alanları şunlardır:
1. Konu Alanı ve Alan Eğitimine İlişkin Yeterlilikler a) Konu Alanı Bilgisi
• Konu ile ilgili temel ilke ve kavramları bilme
• Konuda geçen temel ilke ve kavramları mantıksal bir tutarlılıkla ilişkilendirebilme
• Konunun gerektirdiği sözel ve görsel dili ( şekil, şema, grafik, formül v.b.) uygun biçimde kullanabilme
• Konu ile alanın diğer konularını ilişkilendirebilme b) Alan Eğitimi Bilgisi
• Özel öğretim yaklaşım, yöntem ve tekniklerini bilme • Öğretim teknolojilerinden yararlanabilme
• Öğrencilerde yanlış gelişmiş kavramları belirleyebilme • Öğrenci sorularına uygun ve yeterli yanıtlar oluşturabilme • Öğrenme ortamının güvenliğini sağlayabilme
Öğretmen yetiştirme programlarında, öğretmen adayının belirli bir alanda uzmanlık bilgisine sahip olması amaçlanmaktadır. Öğretmenin mesleki başarısı için öncelikle kendi uzmanlık alanını çok iyi bilmesi gerekir. Alanını iyi bilmeyen bir öğretmen, neyi, nasıl öğreteceğini de bilemez. Bu nedenle öğretmenler aynı zamanda konu alanı uzmanı olmak zorundadırlar.
XI. Milli Eğitim Şurası’nda öğretmen yetiştirmeye dönük programlarda yer alan derslerin alanlar yönünden tüm program içindeki oranına ilişkin ölçütler belirlenmiştir. Buna göre öğretmen yetiştiren programlardaki derslerin oranları; öğretmenlik meslek bilgisi % 25, alan bilgisi % 62.5, genel kültür dersleri % 12.5 olarak belirlenmiştir.
Öğretmen adaylarının bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanlarda yetiştirilmeleri gerekmektedir. Bunu sağlamak için öğretmenlere kazandırılması öngörülen yeterlilik alanları:
1. Alan bilgisi, 2. Genel kültür,
3. Öğretmenlik meslek bilgisi, 4. Uygulama,
5. Her iki grup bilgilerine destek olacak özellikte ve genel kültürü geliştirecek ek disiplinlerden oluşması, gibi gruplarda ele alınmalıdır.
Alan Bilgisi
Öğretmen yetiştirme ile öğretmen adayının belirli bir alanda uzmanlık bilgisine sahip olması amaçlanmaktadır. Öğretmenin mesleki başarısı için öncelikle kendi uzmanlık alanını iyi bilmesi gerekir. Başka deyişle, öğretebilmek için önce öğrenmek gerekir. Alanını iyi bilmeyen bir öğretmen, neyi, nasıl öğreteceğini de bilemez. Bu nedenle öğretmenler aynı zamanda konu alanı uzmanı olmak zorundadırlar.
Öğretmen, verdiği dersin konularını iyi bilmeli, konu alanındaki gelişmeleri izlemelidir. Ayrıca öğrencilerden gelen soruları yanıtlamak için gerekirse araştırma yaparak bilgisini geliştirmelidir (Erden, 1998;44).
Genel Kültür
Öğretmen adaylarının sahip olmaları gereken alan bilgisi ve meslekle ilgili bilgi, beceri ve tutumlar yanında bazı alanlarda da ek bilgilere gereksinimleri olmaktadır. Öğretmenlerden beklenen, sadece belirli bir alanda uzmanlık bilgisine sahip olması değil, insanı, toplumu ve dünyayı ilgilendiren sorunları görebilmesi, bunlar için çözüm yoları düşünebilmesi ve olumlu bir dünyanın kurulmasına öncülük etmesi beklenmektedir.
25
Temel görevi öğrencinin toplumsallaştırılması olan öğretmenin bu görevini başarıyla yerine getirebilmesi için, içinde yaşadığı toplumu tanıması gerekir. Ayrıca öğretmen, güncel olayları da bilmelidir. Ülkesinde ve dünyada neler olup bittiğini izlemeli, öğrencilerin bu konulara ilişkin sorularını yanıtlayabilmelidir. Öğretmen, öğrencilerinin sonsuz ilgilerine yanıt verebilmek ve bu ilgilerden yararlanarak onları daha iyi eğitebilmek için kendi ilgi alanlarını sürekli geliştirmelidir.
Öğretmenlik Meslek Bilgisi (Pedagojik Formasyon)
Öğretmenin bir alanı ya da konuyu çok iyi bilmesi, öğretimin ön koşulu olmasına karşın, öğretim için yeterli değildir. Öğretmen, bildiğini nasıl öğreteceğini de bilmelidir (Şişman, 2000;10).
Eğitim sisteminin amacına uygun öğrenciler yetiştirebilmesi temelde öğretmenin sahip olduğu yeterliliklere ve niteliklere bağlıdır. Etkili bir öğretmende bulunması gereken kişisel ve mesleki nitelikler Erden (1998:39) tarafından şu ana başlıklar halinde incelenmiştir:
• Konu alanı bilgisine sahip olma
• Mesleki beceri ve yeterliliklere sahip olma • Genel kültüre sahip olma
• Hoşgörülü ve sabırlı olma
• Açık fikirli, esnek ve uyarlayıcı olma • Sevecen, anlayışlı ve esprili olma • Yüksek başarı beklentisi içinde olma • Cesaretlendirici ve destekleyici olma
Öğretmenlerin niteliğini arttırmanın en etkili yolu, sahip olmaları gereken yeterlilikleri tanımlamaktır. Öğretmenlerin sahip olmaları gereken yeterlilikler iki grupta toplanmıştır. Bunlar; genel yeterlilikler ve özel alan yeterlilikleridir. Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlilikleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü’nce şöyle belirtilmiştir:
Demirel (2000), öğretmenlerde bulunması gereken yeterlilikleri geniş anlamda sınıflandırmıştır. Bunlardan alan bilgisi ile ilgili olanları şöyle sıralamaktadır:
1. Alan Hâkimiyeti
1.1. Konu alanına ilişkin temel bilgileri (kavram, olgu, ilke, genelleme, yasa, model, kuram v.b.) anlama.
1.2. Konu alanındaki önceki bilgilerini daha üst düzeylere çıkarma.
Bu dört grup içersinde yer alan yeterlikler, öğretmenlerin hizmet öncesi eğitimlerinde alan, meslek ve genel kültür boyutlarında yetişmelerine destekler nitelikte görülmektedir. Buna göre;
1. Alan Hâkimiyeti: Her öğretmen için temel bir nitelik olarak belirlenmekte ve iyi bir öğretmen olabilmek için iyi bir alan eğitimi alma gereği vurgulanmaktadır. Alan bilgisi eğitimi içinde öğretmenlerin öğretim programları konusunda da bilgi sahibi olmaları istenmektedir.
Çağdaş değişim ve gelişmeler öğretmen yetiştirmenin uluslar arası boyutta ele alınmasını zorunlu kılmıştır. Bu durum öğretmenlik mesleğinin uluslar arası bakış açısıyla ele alınıp tartışılması da beraberinde getirmiştir. Bu amaçla uluslar arası uzlaşım ve işbirliği çabalarıyla öğretmenlik mesleğinin geliştirilmesi konusu ele alınmıştır.
Her ülke öğretmende bulunmasını istediği temel yeterlilikleri belirleme çabasındadır. İngiltere’de CATE standartlarında (Council fort he Accreditation of teacher Education) öğretmen yeterliliği:
Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü koordinatörlüğünde bakanlık ve yüksek öğretim kurumları temsilcilerinden oluşturulan Öğretmen Yeterlilikleri Komisyonu’nca öğretmenlik yeterlilikleri belirlenmiştir (MEB, 2002).
Çalışmada öğretmen yeterlilik alanlarından; genel kültür ve özel alan boyutlarının genel çerçevesi çizilmiş ve öğretim sürecinde işe nasıl koşulacağına işaret edilmiştir. Öğretmenlerin eğitme- öğretme yeterlilikleri ise 14 ana başlıkta 206
27
alt yeterlilik olarak ayrıntılı olarak ortaya konulmuştur. Gelinen süreçte Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü’nün (OYEGM) öğretmenlik mesleği genel yeterlilik taslağında ana yeterlilik alanlarının;
İle ilgili toplam 6 ana yeterlilik alanında ve bu alanlarla ilgili 39 alt yeterlilik ile ilgili toplam 244 performans göstergesi olduğu görülmektedir (http://oyegm.meb.gov.tr/tarih: 05.07.2004).
Temizyürek’e göre (2003) göre, temel öğretmen yeterlilikleri dört başlık altında toplanabilir: