Etkilenmiş grupların hak sahibi olarak tanınması

Özellikle acil kriz durumlarında gerçekleştirilen barınma desteği, sağlık yardımı, gıda güvenliği gibi insani yardım çalışmaları, genellikle etkilenmiş toplulukların uluslararası hukuktan ve insani yardım sözleşmesinden kaynaklanan haklarına erişimlerinin sağlanması olarak değil, hayırsever bir yaklaşımla yürütülen yardım çalışmaları olarak görülmektedir. Bu nedenle yardım alan kişiler hak sahibi olmaktan çok muhtaçlık ve mağduriyet üzerinden algılanma riskini taşımaktadır. Yardımların ihtiyaç sahipleriyle birlikte değil, yukarıdan aşağı bir yaklaşımla belirlendiği insani yardım operasyonları, ihtiyaca cevap vermekten uzak olmanın dışında yardım alanlar ve yardımı sağlayanlar arasındaki eşitsiz güç ilişkisini daha da belirginleştirerek insani yardımın 'zarar vermeme' ilkesini göz ardı etmektedir. Günümüzdeki anlamıyla insani yardımın ortaya çıkışını anlattığı kitabında Didier Fassin, dünya genelindeki insani yardım anlayışının ihtiyaç içerisinde olan kişilerin haklara erişimini sağlamaktan çok, onlara duyulan empatinin harekete geçirilmesi olduğunu ve bu durumun yeni iktidar biçimlerinin kurulmasına yol açtığını savunmaktadır. Fassin’e göre yardım ihtiyacı içinde olan grupları nesneleştirmek ve ihtiyaçlarını onlara danışmadan homojen varsayarak insani yardımı tasarlamak tam da bu iktidar biçimlerinin

bir sonucudur.160 _{Bu yaklaşım Sphere rehberine temel oluşturan afetten ya da çatışmadan etkilenen}

insanların onurlu yaşama haklarının olduğu kabulüne de ters düşmektedir.

2015 tarihli State of Humanitarian System raporu, insani yardım operasyonları kapsamında yardım alan kişilerle yapılan bir ankette bu kişilerin yalnızca %33’üne ihtiyaçlarıyla ilgili

160 _{Didier Fassin, Humanitarian Reason: A Moral History of the Present, cev. Rachel Gomme, Berkeley: University} of the California Press, 2012, s. x.

58

danışıldığını ve bu kişiler arasından da yalnızca %20’sinin geri bildirimleri sonucunda yardım

faaliyetlerinde iyileştirme yapıldığını ortaya koymaktadır.161 _{Bu veriler doğrultusunda, etkilenmiş}

toplulukların yardım süreçlerine katılımının önemli olduğu anlayışının yerleşmesi önemli olmakla birlikte, alınan geribildirimlerin sürece etkisine bakıldığında, bu katılımın anlamlı olmaktan uzak olduğunu söylemek mümkündür. İnsani yardım alanında çalışan sivil toplum kuruluşlarının katılımcı yöntemleri kullanarak destek sağladıkları grupların krizin olumsuz etkileriyle baş etme yöntemlerini geliştirmeleri, zarar görmüş ya da risk altında olan grupların güçlenerek kendi ihtiyaçlarını kendilerinin karşılayabilecekleri seviyeye gelebilmeleri açısından da önem taşımaktadır. Etkilenmiş grupların kendi kendilerine yetebilmelerini hedefleyen çalışmalar salt geçim kaynaklarını destekleme ve insani yardım ihtiyacını tamamen ortadan kaldırma amaçlı olarak düşünülmemelidir. Burada öne sürülen yaklaşım; ihtiyaçlar devam ettiği sürece insani yardımın etkilenmiş gruplar için bir hak olduğunu tartışmaya açmaksızın, bu gruplar içerisinde benzer olumsuz deneyimleri yaşayan kişilerin birbirlerini destekleyebilecekleri şekilde güçlenmelerini sağlamaktır. Bu nedenle insani yardım programları geliştirilirken krizlerden etkilenmiş grupların, planlama, izleme, değerlendirme ve programların yeniden tasarlanması süreçlerine etkin ve anlamlı katılımları sağlanmalıdır.

İnsani yardıma hak temelli yaklaşımın salt ihtiyaçlara odaklanan yaklaşımdan temel farkı, etkilenmiş grupların yardım sürecinde nasıl konumlandırıldıklarıdır. Yardımın hayırsever bir anlayışla gerçekleştirildiği, faydalanıcıların yardıma muhtaç pasif bireyler olarak algılandığı, bazı kişi ya da grupların yardım dağıtımının dışında bırakılmasının olağan kabul edildiği insani yardım müdahaleleri, etkilenmiş grupları insan hakları ihlallerine açık hale getirme ya da belli grupları yardımlara bağımlı kılma riskini taşımaktadır. STK’ların hak temelli bir insani yardımı sağlayabilmeleri için yardım ihtiyacı içinde olan insanları hak sahibi olarak tanımaları, kendi ihtiyaçları konusunda asıl karar vericiler olarak kabul etmeleri ve faydalanıcı gruplar arasında eşitliği savunarak ırk, renk, milliyet, yaş, cinsiyet, cinsel yönelim, cinsiyet kimliği, engellilik durumu ya da bunlara benzer nedenlerle herhangi bir ayrımcılığa uğramadan yardıma erişebilmelerini sağlamaları gerekmektedir.

161 _{The State of the Humanitarian System Report, ALNAP, 2015, s. 96. https://www.alnap.org/help-library/the-state-} of-the-humanitarian-system-report-2015 (Erişim tarihi: 10 Mayıs 2019).

59

Uganda’da 1980’li yılların sonundan itibaren başlayan ve Tanrı’nın Direniş Ordusu

(LRA)162 _{ile hükümet arasında uzun yıllara yayılan çatışmalar süresince gerçekleştirilen}

uluslararası insani yardım operasyonlarının inceleyen Adam Branch, tepeden inmeci yaklaşımlarla tasarlanan ve etkilenmiş grupların ‘kurban’ rolüne indirgendiği yardım operasyonlarının olumsuz

sonuçlarını ele almaktadır.163 _{Uganda Hükümeti’nin sivil halkı direnişçi gruplardan koruma}

gerekçesiyle çatışma bölgelerinde yaşayan insanları zorla kamplara gönderme politikasının bu kamplara yardım sağlayan insani yardım kuruluşları tarafından meşrulaştırıldığı görüşünü savunan Branch, bu yardım kuruluşlarının kamplarda yaşayan insanlara yönelik kötü muamelelerini de örnekler üzerinden ortaya koymaktadır. Bölgede kamplarda çalışma yürüten UNHCR ve uygulama ortağı olan sivil toplum kuruluşun yardım çalışmalarının planlanması ve uygulamasına hiçbir şekilde kampta yaşayan kişileri dâhil etmediğini aktaran Branch, insani olmayan yöntemlerle gece saatlerinde kamp sakinlerinin bir araya toplanarak ihtiyaç tespiti yapıldığını ve yardımların gerektiği gibi yapılıp yapılmadığına dair denetimlerin de gece baskınları gibi onur

kırıcı yöntemlerle gerçekleştirildiğini anlatmaktadır.164 _{Yardım kuruluşlarının afetten etkilenen}

grupları hak sahibi olarak görmekten uzak bir şekilde yardım dağıtmalarının bir diğer örneği yine Uganda’da 2005 yılında Dünya Gıda Programı’nın ve uygulama ortağı olan sivil toplum kuruluşunun hükümet tarafından iç göçe zorlanan insanların kaldıkları kamplarda yiyecek dağıtımları sırasında yaşanmıştır. İnsanların yiyecek kuyruklarında saatlerce bekletildiği, yardım dağıtan kişilerin şiddet ya da yardımı vermeme tehditleri karşısında ses çıkarmamaya zorlandığı ve gıda kamyonlarının silahlı birlikler tarafından ‘korunduğu’ bu yardım operasyonunda etkilenmiş kişiler topluca yardımları reddetme noktasına gelmişlerdir. Branch, yardımların halk

tarafından reddedilmesinin ‘kurban kimliğine’ karşı bir reddediş olduğunu savunmaktadır.165

Uganda örneği, sahada uygulamayı yapan sivil toplum kuruluşlarının yaklaşımlarının nasıl insan hakları ihlallerinin önünü açabileceğini göstermesi açısından önem taşımaktadır.

Faydalanıcıların görüş ve taleplerinin yansıtılmadığı, topluluk temelli olmayan insani yardım çalışmaları ilkelere uygun ya da insan hakları temelli olmaktan uzak olduğu daha önce ifade edildi. Bunun tersinin gerçekleştiği, yani katılımın sağlandığı durumlarda da yardım

162 _{Lord’s Resistence Army.}

163 _{Adam Branch, Humanitarianism, Violence, and the Camp in Northern Uganda, Civil Wars 11(4):477-501,} Cambridge, Aralık 2009.

164 _{Branch, age, s. 491.} 165 _{Branch, age, s. 494.}

60

programlarının hem ihtiyaca ne derece isabetli bir şekilde cevap verdiği hem de insan haklarının korunmasını sağladığını belirtmek önemlidir. Etkilenmiş grupların katılımının insani yardımı nasıl daha etkili ve ilkelere uyumlu hale getirdiğine önemli bir örnek Etiyopya’da uygulanan toplum temelli beslenme desteği programıdır. Etiyopya’da 1980’ler boyunca süren etnik çatışmalar ve kuraklığa bağlı olarak yaşanan açlık krizi sorunu, bu ülkeyi insani yardım operasyonlarının önemli merkezlerinden biri haline getirmiştir. Fakat 1980’lerden bu yana süren gıda yardımları ve beslenme programlarına rağmen 2014 yılında hala Etiyopya’daki çocukların %40’ında beslenme yetersizliğine bağlı olarak büyüme geriliği tespit edilmiştir. Bu verinin de doğrulayacağı üzere, Etiyopya’da çocuklarda yaygın olarak görülen yetersiz beslenmeyle mücadele için kısa süreli insani yardımlardan daha kalıcı ve etkin beslenme stratejilerini hayata geçirebilecek programlara ihtiyaç duyulmaktaydı. Bu ihtiyaçtan hareketle uluslararası bir insani yardım örgütü olan World Vision tarafından geliştirilen toplum temelli katılımcı beslenme programı örneği, yardım ihtiyacı içinde bulunan anneleri yardımların planlanması sürecine katarak gıdaya ve sağlığa erişim gibi en temel insan haklarının hayata geçirilmesini doğru insani yardım müdahalesiyle mümkün

kılmıştır.166 _{Bu müdahale yöntemi insani yardım aktörlerinin sahip oldukları ‘uzmanlıkları’}

doğrultusunda bir planlamadan çok, sorunun öznesi olan kadınların sürece katılımları ve programı sahiplenmeleri sonucunda olumlu sonuç verebilmiştir. Toplum katılımına dayalı bir beslenme desteğinin etkinliği bu örnekle teyit edildikten sonra farklı insani yardım çalışmalarında da uygulanmaya devam edilmiştir.

Doğası gereği insani yardım aktörleriyle yardım ihtiyacı içinde bulunan kişiler arasında eşitsiz bir güç ilişkisi barındıran insani yardım çalışmalarının bu eşitsizliği daha da derinleştirerek hak ihlallerine yol açmaması için etkilenmiş grupların hak sahibi olarak tanınması büyük önem taşımaktadır. Bu gruplarla doğrudan temas haline olan, dolayısıyla eylemlerinin doğrudan sonuçlarının faydalanıcılara yansıdığı sivil toplum kuruluşlarının hak temelli ve katılımcı yöntemleri benimsemeleri ve hayata geçirmeleri bu nedenle insan haklarını gözeten bir insani yardım anlayışı için kritik önemdedir.

166 _{Yunhee Kang, Sungtae Kim, Sisay Sinamo and Parul Christian, Effectiveness of a community-based nutrition} programme to improve child growth in rural Ethiopia: a cluster randomized trial, Maternal and Child Nutrition, C. 23, Maryland, 2017 s. 12.

61