Etik Dışı Davranış Nedenleri

Etik dışı davranışların nedenleri tabloda da görüldüğü gibi bireysel ve çevresel nedenler olmak üzere iki grupta incelenebilir. Etik dışı davranışlardan en çok görüleni ise bireysel nedenler altındaki etik ikilemlerdir (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011: 62-71):

Tablo 2: Etik Dışı Davranış Nedenleri

Bireysel Nedenler Çevresel Nedenler

• Etik çıkmazlar (İkilemler) • Etik standartlardaki farklılıklar • Bencil davranma

• Etik davranışları farklı algılama • Mesleki bilgi yetersizliği

• Rekabet

• Karşılıklı güvensizlik • Ücretlendirme

• Etik davranışların esnetilmesi • Yasaların etkisi

• Geleneklerin etkisi (Kaynak: Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011: 62)

2.1.11.1. Bireysel Nedenler

Bu gruba giren nedenler, kişisel olarak ele alınır ve kişinin kendi eksiklikleri, ikilemleri ve yetersizlikleri söz konusudur. Kişinin görevini sürdürebilmesi için gereken yetenekten yoksunluğu, bilgi düzeyindeki yetersizlikleri, aldığı eğitim ve içinde bulunduğu kültür, etik dışı davranışlarda bireysel nedenlere zemin hazırlar. Bireysel nedenler aşağıdaki gibidir(Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011: 63):

Etik Çıkmazlar (İkilemler): Yönetimde ve iş hayatında etik ikilemler deyince, daha çok çıkar çatışmaları, hizmetten yararlananlardan çıkar sağlama, akraba, eş-dost kayırma vb. konular akla gelmektedir. Bunların dışında bireysel değerler ile örgüt çıkarlarının çatışması da sık rastlanan çıkmazlardır. Etik ikilem, bireylerin toplumsal ve bireysel çıkarlar arasında sıkıştığı ve ikisinden birini seçmekte özgür olduğu durum şeklinde ifade edilebilir.

Etik ikilem, az ya da çok derecede eşit olan zorunlu yükümlülüklerdir. Örneğin bir çalışan, astına verdiği sözle, üstünden aldığı yeni bir emir arasında kalmış olabilir veya kişilerin, iş yerindeki sorumlulukları ile ailelerine ya da arkadaşlarına karşı yükümlülükleri arasında bir çatışma olabilir. Başa çıkması en zor ikilemler;

çalışanların iki farklı örgüte ya da iki farklı üste aynı anda bağlı olduğu durumlarda ortaya çıkar (Demirel, 2009: 24).

Etik Standartlardaki Farklılıklar: Bireylerin etik standartlarının oluşumunda alınan eğitim, aile yapısı ve kültürün önemli faktörler olduğu belirtilmektedir. Farklı aile yapıları, eğitim olanakları, bireylerin etik standartlarının farklılaşmasına neden olabilmektedir.

Bencillik: Bencil davranma, etik dışı davranışların en önemli sebeplerinden birisi olarak kabul edilir. Gerek iş hayatında, gerekse de özel yaşamda, çıkarların korunması adına etik dışı davranışlara sık başvurulur.

Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre bencillik (egoistlik), ben düşkünlüğü; kendine düşkünlük, başkalarını göz önüne almadan yalnız kendini, kendi çıkarını düşünme, insanın bütün eylemlerinin ben sevgisiyle belirlenmiş olduğunu, buna göre ahlaklılığın da yalnızca kendini koruma içgüdüsünün bir biçimi olduğunu, bütün eylemlerin kendini koruma içgüdüsünden ve ben sevgisinden çıktığını öne süren öğreti, kendi ben'ini ve çıkarını yaşamın mutlak ilkesi yapan anlayış olarak tanımlanmıştır.

Etik Davranışları Farklı Algılama: Bireyler bazen etik dışı davranışlarda bulunabilir veya etik dışı davranışla karşılaştıklarında buna tepki göstermeyebilirler. Bu durum, kimi zaman yapılan davranışın etik dışı olduğunun veya başkalarına zarar verdiğinin algılanmamsından kaynaklanır. Kuşkusuz ki, bireyler arası algılama farklılığı, etik standartlarda da farklılıklar meydana getirir. Kimine göre etik dışı olan davranışlar, başka birine göre gayet normaldir.

Mesleki Yetersizlik: Bireyler, çalıştıkları örgütte görevleri ne olursa olsun, mesleğini icra edebilmek için birtakım yeterliliklere sahip olma durumundadır. Özellikle yöneticilerin daha fazla mesleki yeterlilik ve beceriye sahip olmaları gerekli olup, aksi durumlarda hem nicelik, hem de kalite olarak mesleğinin gereğini yerine getiremez. Bunun sonucunda ise hem tatmin duyguları azalır, hem de etik dışı davranış gösterme eğilimleri artar.

2.1.11.2. Çevresel Nedenler

Etik dışı davranışlar, bireylerin kendi dışındaki çevresel nedenlerden de kaynaklanabilir. Hatta birçok kişi, çevresel baskı veya zorunluluk nedeniyle, bireysel ahlak anlayışlarının dışına çıkarak etik dışı davranışta bulunmak zorunda kalabilir. Etik dışı davranışa neden olan çevresel etmenler kapsamında rekabet, karşılıklı güven eksikliği, ücretlendirme, esneklik, yasal ve geleneksel etkiler sayılabilir (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011: 68).

Rekabet: Etik dışı davranışlara yol açan çevresel nedenlerin başında rekabet gelir. Burada bahsedilen rekabet, etik dışı davranışlara neden olan haksız rekabettir. Rekabet, özünde daha iyisine yönelmeyi içerir. Rekabet sayesinde hem kişiler, hem de örgütler kendilerini sürekli geliştirir, yeniler ve dönüştürür.

Karşılıklı Güvensizlik: Eğer bir örgütte görev yapan bireylerin, birbirlerine veya çalıştıkları işletmeye güven duygularında eksiklik varsa, bu durumda etik dışı davranışlara yönelme söz konusu olabilir. Örgütlerde, güvene dayalı iletişim ve işbirliği esas olmalıdır. Ayrıca örgütte önceden yaşanan deneyimler hataların cezalandırılacağını, değerlendirmelerde haksızlıkların olacağını ve etik dışı davranışlara prim verileceğine işaret ediyorsa, çalışanlarda etik dışı davranma eğilimi artacaktır.

Ücretlendirme: Bireylerin, çalıştıkları örgütten aldıkları ücretler, yaptıkları iş ve başarı düzeyleri ile ilgilidir. Çalışanlar kimi zaman daha fazla ücret alabilmek için etik dışı davranışlara yönelebilir. Çalışanlar taşıyamayacağı iş yükü altına girerek yaptıkları işin kalitesini düşürebilir. Ayrıca ücretlerin zamanında alınamaması ya da eksik alınması sonucunda da çalışanlar ister istemez etik dışı davranışlara yönelecektir.

Etik Davranışların Esnetilmesi: Küresel çapta faaliyet gösteren örgütler, bir ülkede, her faaliyetini kural ve ilkeler doğrultusunda yerine getirirken, başka bir ülkede, genellikle şartların gerektirdiği nedenler ileri sürülerek etik dışı davranabilmektedir. Yasaların Etkisi: Yasalara uygun davranmak, toplumun etik davranışlara verdiği önem ve onları korumada gösterdiği duyarlılık ile yakından ilişkilidir. Tüm etik

değerlerin yasalarda karşılığının bulunması ve dolayısıyla yasal olarak uygulanması son derece güçtür. Başkalarını aldatma, dolandırma gibi eylemler kanunla yasaklanabilir; ancak, doğruluk, dürüstlük ve iyi niyet gibi erdemlerin bu yolla uygulanması kolay değildir.

Geleneklerin Etkisi: Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre gelenek; bir toplumda, toplulukta eskiden kalmış olmaları nedeniyle saygın tutulup kuşaktan kuşağa aktarılan, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar şeklinde tanımlanmıştır. Toplumun saygın değerleri olarak nitelenen geleneklerin, etik davranışları destekleme veya desteklememe ölçüsü, etik dışı davranışların miktarını belirleyecektir. Yani etik dışı davranışlar, geleneklerden etkilenirken; aynı zamanda gelenekleri de etkilemektedir.

2.2. ETİK İKLİM