Eski TTK Hükümleri

Eski TTK‟nın 329.maddesine göre “Şirket, kendi hisselerini temellük**** edemeyeceği gibi rehin olarak da kabul edemez”. Bu hükmün anlamı anonim ortaklığın kendi paylarını herhangi bir şekilde edinemeyecek olmasıdır. TTK‟nın gerekçesine bakıldığında, hükmün amacının, ortaklığın kendi paylarını iktisap ederek veya rehin alarak, oraklığın varlığını bunlar için sarf edip üçüncü kişi alacaklıların durumunun tehlikeye düşürülmesini önlemek olduğu anlaşılmaktadır.53

Öğretide neredeyse oybirliğiyle kabul edindiği üzere kanun koyucunun anonim ortaklığın kendi payını edinmesini yasaklaması, sermayenin korunması ilkesine aykırı davranılmasının engellenmesi amacını gütmektedir. Bu görüşe göre, ortaklığın kendi paylarını edinmesi sermayenin iadesi niteliği taşıdığından ve anonim ortaklıkta sermaye, alacaklıların yegâne güvencesini oluşturduğundan, payın edinimiyle birlikte sermaye zayıflatılır ve böylece ortaklık alacaklıları, alacaklarını elde etmek bakımından riskli bir duruma girmiş olurlar. İşte bu tür bir durumun önlenmesinin yolu, payın anonim ortaklık tarafından edinimini yasaklamaktan geçer.54

Hükmün getiriliş amacı konusunda öğretide savunulan bir diğer düşünceye göre ise TTK‟nın 329.maddesi sermayenin korunması ilkesine dayanmamaktadır. Yasağın getiriliş nedeni, anonim ortaklığın kendi payları ile çeşitli borsa oyunlarına

52 _{TTK, m.1534/1.}

****Büyük Türkçe Sözlükte kelime anlamı „Kendine mal etmektir. Literatürde temellük daha çok „iktisap‟, „edinme‟ anlamlarında kullanılmaktadır.

53 _{Mehmet Özdamar, Anonim Ortaklıkların Kendi Paylarını Ġktisap Etmesi (TTK.md.329), Ankara:} Yetkin, 2005, s.149.

20

girmesinin önlenmesi, riskin bazı pay sahiplerinden alınarak anonim ortaklığa yüklenmesi suretiyle gerçekleştirilecek olan eşit işlem ilkesine aykırı hareketlerin engellenmesi ve risk üstlenmemiş kişilerin ortaklığa hakim olmalarının olanaksız kılınmasıdır.55

Anonim ortaklığın kendi paylarını edinmesi kapsamında getirilen yasağın gerekçesi ne olursa olsun sonuç itibari ile mevcut madde hükmü karşısında payın mülkiyetinin ortaklığa devrini konu edinen her türlü hukuki işlem yasaklanmıştır. Daha açık bir söyleyişle, ortaklığın payı iktisabına sebep oluşturacak borçlandırıcı işlemin satım, bağışlama, trampa, inançlı temlik vb. herhangi bir sözleşme olması arasında farklılık bulunmadığı ve mülkiyet hakkını belirli bir süre için ya da süresiz şekilde elde edecek olması da önem taşımaz; önemli olan herhangi bir şekilde payın mülkiyetinin ortaklığa geçirilmesidir. Öte yandan, payın devrini konu edinen hukuki işlemle birlikte ortaklığın, pay üzerinde tek başına değil, bir başka kişiyle birlikte (müşterek) hak sahipliği kazanacak olması da varılacak sonuçta değişiklik yapmaz.56

Her ne kadar kanun maddesi anonim ortaklığın kendi paylarını edinimine yasak getirmişse de bu yasağın bir takım istisnaları bulunmaktadır. Bu istisnalar sırası ile şöyledir:

Payların, Sermayenin Azaltılmasına İlişkin Bir Karara Dayanılarak Edinilmesi:

Anonim ortaklıklar bazı hallerde sermayenin azaltılması yoluna gidebilirler. Ortaklıkta mevcut nakdin gerekenden çok fazla olması veya bilançonun öz kaynaklar kısmında oluşan açığın tamamlanması gibi sebeplerden ötürü anonim ortaklıklar sermayelerini azaltabilirler. Bahsi geçen bu ikinci durumda ortaklıkça edinilen herhangi bir pay bulunmamakta olup, payların itibari değeri kadar birikmiş olan zararlar birbirlerine mahsup edilerek öz kaynaklardan çıkartılırlar. Birinci durumda ise anonim ortaklık (eğer payların itibari değerini düşürecek şekilde değil de) kendi paylarını geri almak sureti ile sermaye azaltma yoluna gider ise bu durum yukarıda bahsi geçen

55 _{Aydın, s.201.} 56 _{Aydın, s.209.}

21

yasağın istisnasını oluşturmaktadır. Bu amaçla edinilen payların derhal imha edilmesi gereklidir.57

Payların, Pay Sahiplerinin Sermaye Taahhüdü Dışındaki Borçlarının Ödenmesi Amacıyla Edinilmesi:

Anonim ortaklık ile pay sahibi arasındaki yegâne borç ilişkisinin, pay sahibinin kuruluş veya sermaye artırımı sırasındaki sermaye taahhüdünden kaynaklanmayacağı açıktır. Pay sahibi de herhangi bir üçüncü kişi gibi, sözgelimi ortaklık akdettiği bir sözleşme gereğince, ortaklığa karşı işlediği bir haksız fiil uyarınca veya ortaklık aleyhine sebepsiz şekilde zenginleşme dolayısıyla ortaklığa borçlu durumda olabilir. Ortaklığın bu alacağı tahsil amacıyla, pay sahibinin tüm malvarlığı değerlerine, bu kapsamda pay sahibinin mal varlığı içindeki ortaklık paylarına da müracaat etmesi doğaldır. Bu halde, olağan yöntem olarak, payın cebri icra suretiyle satışı ardından edinilecek para ile ortaklık tatmin edilmiş, böylelikle alacağı karşılanmış olur.58

Payların, Bir Malvarlığına veya İşletmenin Devralınması Sonucunda Ortaklığa Geçmesi:

Bir anonim ortaklık, bir malvarlığını ya da işletmeyi bütün borç ve alacaklarıyla devralırken, kendi pay senetlerini de edinmesi ihtimal dahilindedir.59

Buna göre, devralınan malvarlığı veya işletme ya da birleşme katılan ortaklığın malvarlığı içinde bünyesinde birleşilen anonim ortaklığın payları da bulunmaktaysa, bu istisna gereğince devralan ortaklık, bu kendi paylarını edinme imkânına sahiptir. Hükmün getiriliş amacı, anonim ortaklığı, bir başka ortaklıkla birleşirken veya işletme ya da malvarlığını devralırken, devralınan malvarlığı içinde bulunan kendi paylarını, bu işlemden önce ayrıştırılması zorunluluğu ile karşı karşıya bırakarak devralmayı güçleştirmenin engellenmesidir.60

57 _{Özdamar, s.186.} 58

Aydın, s.218. Bu istisnanın amacı, ortakları sınırlı sorumlu olan anonim ortaklığın, kendi alacaklılarını her halükarda tahsil etmesini sağlamak ve bunu kolaylaştırmaktır. Ayrıca bkz. Özdamar, s.192.

59 _{Özdamar, s.198.} 60 _{Aydın, s.227.}

22

Payların Ortaklık Konusu Gereğince Edinimi:

Anonim ortaklığın iştigal konusunun menkul kıymet alım-satımı olması durumunda ortaklık, bir başka ortaklığın payların yanında bizzat kendi paylarını da satın alabilir. Kanun koyucunun incelenen hükümle ulaşmak istediği hedef, bu tür ortaklıkların faaliyetlerinin, TTK‟daki yasak nedeniyle kesintiye uğramasının önüne geçmektir.61

Bu belirtilen hükmün uygulama alanına, asli faaliyet konusu pay alım- satımı olan ortaklıklar, bu anlamda bankalar ve aracı kurumlar girer.62

Banka ve aracı kurumların bu hüküm uyarınca yerine getirecekleri temel faaliyet, müşterileriyle akdedecekleri bir alım-satım komisyonculuğu sözleşmesi uyarınca kendi paylarını satın almalarıdır.63

Payların İvazsız (Karşılıksız) Edinimi:

Payların ortaklık tarafından ivazsız olarak edinilmesinde, ortaklığın herhangi bir mali yük altına girmesi söz konusu olmadığından, dolayısıyla bu yönüyle payın ediniminin beraberinde ortaklık alacaklıları, ortaklığın kendisi veya pay sahipleri bakımından herhangi bir sakınca taşıması düşünülemeyeceğinden, kanun koyucu bu tür edinimlere izin vermiştir.64