2.1 Baḥru 'l-Ġarâyib : Anadolu’ da yazılmış Farsça Türkçe manzum sözlüklerin ikincisi olan bu eser Lugat-ı Halîmî olarak da bilinmektedir.12 1446 yılında kaleme alınan eseri Halîmî Sivas kadılığı yaptığı sırada gözden geçirmiş ve o sırada Amasya valisi olan Şehzade Bayezid’e sunmuştur. Ancak eser anlaşılması zor olduğu için, yazar hicri 872 de tekrar şerhederek, iki defter halinde yeniden düzenlemiş, Şehzade Bayezid’e tekrar sunmuştur. Eser gerek terkibi gerekse verdiği örnekleri bakımından orijinaldir. Kendinden sonra gelen sözlük yazarlarına ve eserlerine örnek olmuştur.13
8 Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341.
9 Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341.
10 Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.4.
11 Bursalı M.Tahir, Osmanlı Müellifleri, Ankara 2000, 1, 273.
12 Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341.
13 Erkan, Mustafa, “ Baḥru 'l-Ġarâyib “, DİA, IV, 513; Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341-342, Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal
10
Türkiye ve Avrupa kütüphanelerinde bir çok nüshası bulunan eser hakkında hala ayrıntılı çalışma yapılamamıştır.
Halîmî’ nin bunun dışında Lüġat-i Ḥalîmî ve Nis̱ârü'l- Mülk adında iki tane daha Farsça-Türkçe sözlüğü vardır.14
2.2 Gülşen-i Zîbâ : Halîmî tıbba dair olan bu eserini h. 862 yılında tamamlayarak Fatih Sultan Mehmet’e sunmuştur. Tıbba dair olan bu eser, manzum bir şekilde Farsça olarak yazılmıştır. ‘‘Tabîiyyât , ẓarûriyyât, maraz’’ başlıkları altında üç bâb ve çeşitli fasıllardan oluşmuştur.15 Yazarın bu eseri göz önüne alındığında döneminin tıp alimlerinden biri olduğunu görmekteyiz. Amasya Dârüşşifâsı Şerefeddin b. Ali b. Hâc İlyas Sabuncuoğlu tarafından nesih hattıyla istinsah edilmiştir.Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ ndedir. ( Fâtih nr.3639).
2.3 Mirâtu’t- Tâ’ibin: Halîmî ‘nin h.865/ 1461 yılında kaleme aldığı tasavvufa dair Farsça mensur bir eserdir.16 Tövbe hakkındadır.17
2.4 Muḫtaṣaru'l-Eşkâl ve Şerḥuhû: Ferâiż-i Ḥalîmî olarak da bilinen18 bu eser de Halîmî miras hukuku konusundaki bilgisini ortaya koymuştur. Önce Arapça olarak yazılan eserin daha sonra yine Halîmî tarafından geniş bir Türkçe şerhide yapılmıştır.19
2.5 Kitâbü Tâʾiyyeti'l-Halîmî maʿa şerḥihâ: Sivas kadılığından alınıp, hapse atıldığı sırada başından geçen olayları 20 Fatih Sultan Mehmet’ e anlatmak için yazdığı elli bir beyitten oluşan Arapça kasidesinin şerhidir. Halimi’nin dörtlü “ müstefʿilün “
Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.6., Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000.
14 Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.95., Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.6.
15 Eser için bk. Bavlav, Nâşid, Fatih Sultan Mehmed Devrinde Telif, Terceme ve ……Tıp Eserleri ve İlaçlar, s. 46-51; Tıp Yazmaları, s.203., Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.95.
16 Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.95.
17 Erkan, Mustafa, D.İ.A, XV, 342.
18 Erkan, Mustafa, D.İ.A, XV, 342.,
19 Erkan, Mustafa, D.İ.A, XV, 342., Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.95., Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.7.
20 Bursalı M.Tahir . a.g.e., I,273., Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.8.
11
kalıbıyla yazılmış olan bu eseri, müellifi tarafından talik hattıyla yazılan nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, numara 4008’ de kayıtlıdır.21
2.6 Nis̱ âru'l-mülk : Halîmî‘nin üçüncü Farsça-Türkçe sözlüğü olan bu eser; Halîmî tarafından h. 872 yılında kaleme alınmış, Nis̱âru'l-mülk adıyla o sırada Amasya Valisi olan Şehzade II.Bayezid’e takdim edilmiştir. Eser Lüġat-i Ḥalîmî’nin birinci cildinin özetidir.22
2.7 Muṣarriḥatu'l-esmâ: Müellifin İbn Dureyd’in Cemheretu'l-lüġa’ sı, Cevheri’nin es-Sıhâh fi'l- lüġa ve İbn Fâris’in Mücmelü'l-lüġası ve bazı eserlerden seçtiği Arapça isimlere bazen Farsça, bazen de Türkçe karşılık vererek hazırladığı mensur bir isimler sözlüğüdür. H. 872 de tamamladığı eserini II.Bayezid’ e sunmuştur.23
2.8 Lüġat-i Halîmî: Halîmî nin Baḥru 'l-Ġarâyib adlı eserinin ikinci ve üçüncü bölümlerini şerhettiği h. 882 /m.1477-78 yılında Fatih Sultan Mehmet’e takdim ettiği Farsça- Türkçe sözlüktür. Eser de alfabetik sırayla verilen kelimelerin farklı anlamları için şahit beyitler bulunmaktadır.24
2.9 Farsça Kur’ an Tercümesi: Halîmî, h.882 yılında kendisinin yazmış olduğu Kur’an-ı Kerim’i her kelimenin anlamını satır altına yazarak tercüme etmiş ve h. 883 yılında tamamlamıştır. III. Osman tarafından h.1171/1757-58 yılında vakfedilmiştir.
Bu nüsha Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde Emanet Hazinesi numara 65 de kayıtlıdır.25
21 Erkan, Mustafa, DİA., XV, 342.
22 Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.107., Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341.,
23 Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.107., Erkan, Mustafa, DİA., XV, 341., Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.7.
24 Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.7., Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000, s.103.
25 Uzun, Adem, Lügat-i Halîmî İnceleme Metni ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s.7., Erkan, Mustafa, DİA., XV, 342.
12
2.10 Tuhfe-i Mukaddimetü’l – lüġa: Farsça’dan Türkçe’ ye manzum olarak yazılmış bir sözlük olan bu risale ; yedi musiki makamını ve Bahru'l-ġarâib’ de geçen isimlerin bir bölümünü içine alır . Ayrıca biri on bir, biri yirmi altı, diğerleri ise on bir ve on iki beyitlik dört parçadan oluşmuştur.
2.11 Risâle fî beyâni kavâʿıdiʾl-muʿammâ: Farsça muamma kaidelerini Türkçe açıklayan ve örneklendiren bir risale olup, Baḥru 'l-Ġarâyib şerhinden nakledilen kaideler, yeni örneklerle genişletilmiştir.26
2.12 Risâle fî tecnîsât ve ʾt-teşbîhât ve ʾl- mecâzât: Bu eser teşbih, cinas ve mecâz kurallarını Türkçe açıklayıp, örnekler veren manzum bir eserdir. Şair daha önce Baḥru'l-Ġarâyib şerhinde kısaca değindiği konulara burada ayrıntıya girerek örneklendirmiştir.27
2.13 Ḥaşiyetü Ḥalîmî ʿaleʾl-Ḫayâlî: Necmeddin Ömer en-Nesefî’ nin İslâm akâidi hakkında yazdığı Akâʿiduʾn-Nesefî isimli risale, Saʿdeddin et- Taftâzânî tarafından Şerḥuʾl- ʿAkâʿidiʾn-Nesefî diye şerhetmiştir. Hayâlî buna bir haşiye yazmıştır. Bu eser haşiyeye yapılmış haşiye kapsamındadır.28