Katalog taramaları sonucunda 60’a yakın nüshası tespit edilebilen Vesîletü’l- Makâsıd’ın çeviri yazısı için Ankara, Milli Kütüphane Yz. A 638 ve Ankara, TDK
Kütüphanesi Yz. A 449 nüshaları temel alınmıştır. Bu tercihte nüshaların ulaşılabilir ve okunabilir olması temel kıstaslar olmuştur. Ancak çeviri yazısı yapılan nüshaların eserin telifinden en az yarım asır sonra istinsah edilmiş olması ve telif tarihine yakın tarihli nüshalara ya da müellif nüshasına ulaşılaması araştırma için büyük bir eksikliktir.
2.7.1. Ankara, Milli Kütüphane Yz. A 638 (1004/1596) Nüshası
Kısaca MKN olarak adlandırdığımız nüsha, tezimizin temel nüshasıdır. MKN, tarafımızca Ankara-Milli Kütüphane’den mikrofilm olarak temin edilmiştir. Eser, alfabetik bir sözlük olduğu için varakların takibi mümkündür ve buna göre MKN eksiksiz bir nüshadır. Bu nüshaya göre eserin adı; Vesìletü’l-Maḳâṣıd ilâ Aḥseni’l-Merâṣıd; müellifinin adı Ḫaṭìb
Nüshanın istinsah kaydı şu şekildedir: “temme’l-kitÀbü bi-ʿavni’llahi’l-meliki’l- vahhÀb ʿalÀ yedi efḳari’l-verÀ Aḥmed bin MuṣṭafÀ ʿafÀ ʿanhum der maḥrūse-i ḥaleb rūz-ı pencşenbe vaḳt-ı çÀşt der evÀḫir-i mÀh-i ẕì’l-ḳaʿde min şuhūr sene erbaʿ ve elf min hicreti’n- nebeviyye.” Buna göre nüshanın müstensihi Aḥmed bin Muṣṭafâ’dır. Eser Halep’te, H 1004 yılının Zilkade ayının sonunda, perşembe günü, kuşluk vaktinde istinsah edilmiştir.
Milli Kütüphane Kataloğu’nda eserin fiziksel özellikleri şu şekilde kaydedilmiştir: “71 y., 218x140 mm; yazı alanı: 160x97 mm, satır sayısı: 11, yazı: harekeli nesih, kağıt çeşidi: suyolu filigranlı, cilt özelliği: sırtı ve dört kenarı kahverengi meşin, kapakları silikleşmiş ebru kağıt kaplı, mukavva cilt.”156
MKN, 71 varaktan oluşmaktadır. Eserin büyük bir bölümünü oluşturan sözlük kısımları genellikle 11 satırdır. Ancak nüshada mukaddime, hatime gibi mensur bölümler ve Farsça gramer kurallarının anlatıldığı manzum bölümlerde satır sayısı daha fazladır. Bu bölümlerde 15, 17 hatta 21 satırlık varaklar mevcuttur.
MKN, harekeli nesih hattı ile yazılmıştır. MKN’nin mukaddime, hatime gibi mensur bölümleri ve Farsça gramer kurallarının anlatıldığı manzum bölümleri siyah mürekkeple ve genellikle harekesiz yazılmıştır. MKN’nin sözlük bölümündeki Farsça madde başları siyah mürekkeple ve çoğunlukla harekeli yazılmıştır, Farsça madde başları nadiren harekesizdir. Farsça kelimelerin Türkçe anlamları ise Farsça madde başlarının altına kırmızı mürekkeple ve genellikle harekeli olarak yazılmıştır ancak harekesiz kelimeler de çoktur. Son olarak Arapça olan bab ve fasıl başlıkları MKN’de kırmızı mürekkeple ve genellikle harekesiz yazılmıştır.
2.7.2. Ankara, TDK Kütüphanesi Yz. A 449 (H 965/1558) Nüshası
Kısaca TDKN olarak adlandırdığımız nüsha, tezimizin ikinci nüshasıdır. TDKN, tarafımızca TDK Kütüphanesi’nden mikrofilm olarak temin edilmiştir. Nüshada 11b, 12a, 66b, 67a ve 67b sayfaları yırtık, 103b’den itibaren yaklaşık 3 varak ise kopuktur. Bu nüshaya göre eserin adı; Vesìletü’l-Maḳâṣıd ilâ Aḥseni’l-Merâṣıd; müellifinin adı Ḫaṭìb Rüstem el-
Mevlevì’dir.
Nüshanın istinsah kaydı şu şekildedir: “ketebe eżʿafü’l-ʿibÀdi el-faḳìrü’l-ḥaḳìri el- muḥtÀc ilÀ-raḥmeti’llah teʿÀlÀ Muḥammed bin MuṣṭafÀ bin Nebì sene 965 fì şehri ramażÀni’l- mübÀrek el-yevmü’s-sebt.” Buna göre nüshanın müstensihi, Muḥammed bin MuṣṭafÀ bin Nebì’dir. Eser H 965 yılının Ramazan ayında, cumartesi günü istinsah edilmiştir.
TDK Kütüphane Kataloğu’nda eserin fiziksel özellikleri şu şekilde kaydedilmiştir: “111 y., 210x152-160x90 mm., satır: 9, yazı türü: nesih, kağıt türü: saykallı çıpa filigranlı;
156
sözbaşları, duracaklar ve Türkçe açıklamalar kırmızı mürekkeplidir. Sırtı kahverengi meşin, şemseli, cilt kapakları karton kâğıt kaplı bir cilt içerisindedir.”157
TDKN’nin esere ait bölümü, 108 varaktan oluşmaktadır. Geriye kalan 3 varak fevâid kaydıdır. Nüshanın tamamı 9 satırdır, satır sayısının farklı olduğu varak bulunmamaktadır.
TDKN, nesih hattı ile yazılmıştır. TDKN’nin mukaddime, hatime gibi mensur bölümleri ve Farsça gramer kurallarının anlatıldığı manzum bölümleri siyah mürekkeple ve tamamen harekeli yazılmıştır. TDKN’nin sözlük bölümündeki Farsça madde başları siyah mürekkeple ve çoğunlukla harekeli yazılmıştır, Farsça madde başları nadiren harekesizdir. Farsça kelimelerin Türkçe anlamları ise Farsça madde başlarının altına kırmızı mürekkeple ve çoğunlukla harekesiz olarak yazılmıştır. Burada harekeli kelime çok azdır. Son olarak Arapça olan bab ve fasıl başlıkları TDKN’de kırmızı mürekkeple ve tamamen harekeli yazılmıştır.
2.7.3. Eserin Diğer Nüshaları
Eserin yurtiçi ve yurtdışında 60’a yakın nüshası tespit edilebilmiştir. Bu durum eserin oldukça yaygın kullanıldığına işaret etmektedir. Bu nüshaların yerleri, arşiv numaraları ve istinsah tarihi belli olanların istinsah tarihi şu şekildedir:158
ABD, Harvard University, Houghton Library MS Turk 58. Afyon, Gedik Ahmet Paşa İHK 17525/2 (H 1013)
Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 05 Ba 1677 Ankara, AÜ DTCF Kütüphanesi, M. Con A 155/1
Ankara, Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İHK 06 Hk 87 (953/1545) Ankara, Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İHK 06 Hk 2643/2 (903/1498) Ankara, Milli Kütüphane 06 Mil Yz FB 81 (973/1566)
Ankara, Milli Kütüphane 06 Mil Yz FB 82/2
Ankara, Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 498 (978/1570) Ankara, Milli Kütüphane, Yz. A 638 (1004/1596) Ankara, Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 834/1 Ankara, Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 3760 Ankara, Milli Kütüphane Yz. A 4937 (H 1125)
Ankara, Milli Kütüphane, 06. MK. Yz. A 6069/1 (954/1547)
157
http://yazmalar.tdk.org.tr/detay_goster.php?k=796 (erişim tarihi: 03.04.2017).
158
Eserin nüshalarına; Öz’ün Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler’indeki eserle ilgili tanıtımdan,
TÜYATOK projesini devralan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Yazmaları’nın internet adresinden (https://www.yazmalar.gov.tr/erişim tarihi: 03.04.2017), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kütüphane’nin internet adresinden (https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/manuscripts/catalog/list erişim tarihi: 03.04.2017) ve TDK El Yazması ve Nadir Eserler Veri Tabanı’ndan (http://yazmalar.tdk.org.tr/tarama.php erişim tarihi: 03.04.2017) ulaşılmıştır.
Ankara, Milli Kütüphane, Sivas Gürün İlçe Halk Kütüphanesi 58 Gürün 3170 Ankara, TDK Kütüphane Yz. A 185/1 (965/1557)
Ankara, TDK Kütüphane Yz. A 467/1 Ankara, TDK Kütüphane Yz. A 468
Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları R-1640 Bosna-Hersek, Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları R-3327 Bursa, İnebey Kütüphanesi, Çelebi 1156/2
Bursa, İnebey Kütüphanesi, Genel 1954
Bursa, İnebey Kütüphanesi, Orhan 1614 (H 944)
Fransa, Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Coisilin Saint-Germain-des-Pres-199 (965/1557)159
Fransa, Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Regius.
Gürcistan, Tiflis, Gürcistan Bilimler Akademisi Türkçe Yazmaları K32 (938/1531)
Irak, Musul, Mektebetül-Evkâfil-Amme Türkçe Yazmaları Hasan Paşa Celilî 24/9 (1060/1650)
Irak, Musul, Mektebetül-Evkâfil-Amme Türkçe Yazmaları Hasan Paşa Celilî 24/10 (970/1562)160
İngiltere, İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Or. 5097 (1163/1750) İran, Tahran, Kitabhane-i Meclisi-i Şura-yi Milli Türkçe Yazmaları 3168 İstanbul, Belediye Kütüphanesi, M Cevdet 276/2
İstanbul, Hacı Selimağa Kütüphanesi, Kemankeş 667 İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 427
İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 509
İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 1879 (H 926) İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 2995/2 İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 3324 (H 965) İstanbul, İÜ Merkez Kütüphane T 5806
İstanbul, Nurosmaniye Kütüphanesi 4325 İstanbul, Nurosmaniye Kütüphanesi 4722
159
Bu nüshanın yazarı olarak Muhammed b. Hâcî İlyâs adı geçmektedir. Nüshanın tanıtımında Farsça-Türkçe bir sözlük olduğu dışında herhangi bir açıklama bulunmamakla beraber mikrofilmine de ulaşılamamıştır. Bu nedenle nüshaya ihtiyatla yaklaşılmalıdır. Bkz. https://www.yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=106470 (erişim tarihi: 03.04.2017)
160
Bu nüshanın yazarı olarak Nimet-Allâh b. Ahmed b. Kâdî Mübarek Rûmî adı geçmektedir. Nüshanın tanıtımında Farsça-Türkçe bir sözlük olduğu dışında herhangi bir açıklama bulunmamakla beraber mikrofilmine de ulaşılamamıştır. Bu nedenle nüshaya ihtiyatla yaklaşılmalıdır. Bkz.
İstanbul, Nurosmaniye Kütüphanesi 4888 (H 972)
İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi 389 (H 903) İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 4784
İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 3117 İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 1437 (H 1163) İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal 734
İstanbul, TSMK Türkçe Yazmaları B. 386 (1128/1716) İstanbul, TSMK Türkçe Yazmaları H. 1178
İzmir, Milli Kütüphane 1750/1
Kastamonu İl Halk Kütüphanesi 37 Hk 1669 (1047/1636) Kayseri, Râşid Efendi Kütüphanesi, Râşid Efendi Eki 1064
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk Kütüphanesi 15 Hk 805 (1154/1740)
Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 1042 (938/1531)
Manisa İl Halk Kütüphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzade 45 Ak Ze 1795/1 Mısır, Kahire, Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 8630
Mısır, Kahire, Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları m Lugatu Türkî 17