Vesîletü’l-Makâsıd Farsça-Türkçe bir sözlük, aynı zamanda manzum bir gramer
kitabıdır. Eserdeki bu manzum bölümlerin nazım birimi beyittir. Eserde, MKN’de mükerrer yazılan 1 beyit hariç tutulduğunda toplam 263 beyit vardır. Bu beyitlerin 2’si sadece MKN’de olup TDKN’de bulunmamaktadır. Beyitlerin tamamı ard arda yazılmamıştır. Çeşitli başlıklar altında ve genellikle anlattıkları konularla ilgili örneklerin aralarında yer almışlardır. Beyitler, bu şekilde sınıflandırıldığında 42 bölüm hâlinde incelenebilmektedir.
Beyitlerin içerikleri, dili, nazım şekilleri, vezinleri ve konuları farklıdır. İçerik olarak bakıldığında eserin girişinde yer alan 3 beyitlik dua, eserin üçüncü babından sonra yer alan ve harf-i nida için örnek olarak verilen 2 beyit, soru edatı için örnek verilen 1 beyit, eserin tarihinin verildiği 3 beyit ve sadece MKN’de, istinsah kaydından hemen önce yer alan 2 beyitlik özür ve rica gibi farklı konularda yazılan 11 beyit dışında, Farsçanın gramer kurallarını anlatan 252 beyit mevcuttur. Ayrıca burada anılan beyitler, eserin tarihinin
verildiği 3’ü dışında Farsçadır. Eserde bunlarla birlikte 27 Farsça beyit mevcuttur, geri kalan 236 beyit Türkçedir.
Eserdeki manzum bölümlerin nazım şekilleri farklıdır. Bu şekiller; mesnevi, nazm bazen de musarra ya da musarra olmayan müfredler biçimindedir. Manzum bölümlerin 4’ü nazm, 8’i müfred geri kalan 30 bölümlük kısmı mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Manzum bölümlerin vezinleri de farklıdır. Ayrıca bu bölümlerde, özellikle Türkçe beyitlerde fazlaca vezin kusuru bulunmaktadır. Bunun yanı sıra eserin girişinde yer alan ve nazm nazım şekliyle yazılan 3 beyitlik Farsça dua bölümü ile eserin üçüncü babından sonra yer alan ve işaret sıfatlarını örnekleyen Farsça musarra müfredde; sadece rubai nazım şeklinde kullanılan ahreb kalıpları kullanılmıştır. Bu gibi biçim ve vezin sorunları dışında, bölüm bazında incelendiğinde 22 manzum bölüm mütekârib, 15 bölüm hafîf (cedîd), 1 bölüm hezec, 1 bölüm muzârî, 1 bölüm de remel bahri ile yazılmıştır.
Vesîletü’l-Makâsıd’daki manzum bölümler farklı konularda yazılmıştır. Bu konuların
manzum bölümler bazında ayrıntılı bir biçimde zikredilmesi gerekmektedir: 1. bölüm; 3 beyittir. Farsça, dua bölümünü içerir (2a [3a]).
2. bölüm; 5 beyittir. Türkçedir. Farsçadaki masdarların belirlenmesi hakkındadır (2b [4b]). 3. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçadaki masdarların çoğulları hakkındadır (11b [16a]). 4. bölüm; 15 beyittir. Türkçedir. Farsçada geçişsiz fiilleri geçişli yapma hakkındadır (12a [16b]).
5. bölüm; 5’i Farsça, 10’u Türkçe olmak üzere 15 beyittir. Farsçadaki birleşik fiiller hakkındadır (12b [18a]).
6. bölüm; 1’i Farsça, 6’sı Türkçe olmak üzere 7 beyittir. Farsçadaki ism-i zaman ve ism-i mekân ekleri hakkındadır (13a [19a]).
7. bölüm; 5 beyittir. Türkçedir. Talebelere/talep edenlere yönelik öğütler içerir. Farsçada müennes ve müzekker ya da tesniye ve çoğul ayrımı olmadığı vurgulanır (13a [19b]).
8. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsçada geçmiş zaman çekimi hakkındadır (13a [19b-20a]). 9. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçada geçmiş zaman I. tekil şahıs çekimi hakkındadır (14a [21a]).
10. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçada geçmiş zaman I. çoğul şahıs çekimi hakkındadır (14a [21a]).
11. bölüm; 1’i Farsça, 24’i Türkçe olmak üzere 25 beyittir. Farsçada muzari ve emir çekimleri hakkındadır (14b [21b-23a]).
12. bölüm; 1’i Farsça, 38’i Türkçe olmak üzere 39 beyittir. Farsça fiillerdeki bedel harfleri hakkındadır. Bedel harflerinden kastedilen, Farsçada muzari çekime girdiğinde değişikliğe uğrayan fiillerin değişen harfleridir (14b-15b [23a-25a]).
13. bölüm; 1’i Farsça, 10’u Türkçe olmak üzere 11 beyittir. Farsçada muzari çekime girdiğinde eş sesli hâle gelen fiiller hakkındadır (15b [25a-26a]).
14. bölüm; 3 beyittir. Türkçedir. Farsçada muzari çekim hakkındadır (15b [26a]). 15. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçada emir çekimi hakkındadır (15b [26a]).
16. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsçada geniş zaman çekimi hakkındadır (22b [37a]). 17. bölüm; 5 beyittir. Türkçedir. Farsçada emir çekimi hakkındadır (23a [38b]).
18. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsçada emir kipinin olumsuz çekimi hakkındadır (24a [39b]).
19. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçada emir kipinin olumsuz çekimi (nehy) ile diğer zamanlardaki olumsuz çekim (nefy) hakkındadır (24a [40a]).
20. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsçada geniş zamanın olumsuz çekimi hakkındadır (24b [41a]).
21. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsçada geçmiş zamanın olumsuz çekimi hakkındadır (25a [42b]).
22. bölüm; 4 beyittir. Türkçedir. Farsça fiillerden ism-i fail yapımı hakkındadır (26a [43b- 44a]).
23. bölüm; 3 beyittir. Türkçedir. Farsça fiillerden ism-i meful yapımı hakkındadır (26b [45a]). 24. bölüm; 9 beyittir. Türkçedir. Farsçadaki yapım ekleri (-mend ve -nâk) hakkındadır (27a [46a]).
25. bölüm; 2’si Farsça, 16’sı Türkçe olmak üzere 18 beyittir. Farsça çoğul ekleri hakkındadır (27a-27b [46b-47b]).
26. bölüm; 2 beyittir. Türkçedir. Farsçadaki nida harfi hakkındadır (66a).
27. bölüm; 2 beyittir. Farsçadır. Farsça nida harfi içeren kelimelerin bulunduğu örnek beyitlerdir (66b).
28. bölüm; 1 beyittir. Farsçadır. Farsça soru edatı olan “âyâ” için Hafız’ın bir gazelinden verilen örnek beyittir (66b).
29. bölüm; 6 beyittir. Türkçedir. Farsçada “elif” harfi ile başlayan ekler hakkındadır (66b). 30. bölüm; 1’i Farsça, 4’ü Türkçe olmak üzere 5 beyittir. Farsça yönelme eki hakkındadır (67a).
32. bölüm; 1 beyittir. Türkçedir. Farsçada “ne, neden, niye” anlamına gelen “çi” soru edatı hakkındadır (68a)
33. bölüm; 5 beyittir. Türkçedir. Farsçada “dal” harfi ile “zel” harfi arasındaki fark hakkındadır (68b [105b-106a]).
34. bölüm; 3 beyittir. Türkçedir. Farsça belirtme eki hakkındadır (69a [106b]).
35. bölüm; 2’si Farsça, 3’ü Türkçe olmak üzere 5 beyittir. Farsçada III. tekil şahsı bildiren “- ş” eki ile küçültme anlamı veren “-k” eki hakkındadır (69a [107a]).
36. bölüm; 1 beyittir. Farsçadır. Farsça işaret sıfatları hakkında örnek bir beyittir (69b [108a]). 37. bölüm; 2 beyittir. Türkçedir. Farsçada tenbih ve tekit bildiren “hân” ve “hîn” ünlemleri hakkındadır (69b-70a [108b]).
38. bölüm; 10 beyittir. Türkçedir. Farsçada ek durumunda olan “ye” harfinin görevleri hakkındadır (70a [109a-109b]).
39. bölüm; 2’si Farsça, 8’i Türkçe olmak üzere 10 beyittir. Farsçadaki yapım ekleri (-bân, -ger ve -dâr) hakkındadır (70a [109b-110a]).
40. bölüm; 6 beyittir. Türkçedir. Farsçada yer bildiren “sitân” ve “-sâr” ekleri hakkındadır (70a [110a]).
41. bölüm; 3 beyittir. Türkçedir. Eserin tarihinin söylendiği beyitlerdir (72a [112a]).
42. bölüm; 2 beyittir. Farsçadır. Sadece MKN’de vardır. Okuyucudan kitapta yanlışlar bulunursa tekdir edilmemesi rica edilir.