Eserin 300b-380a Varakları Arasındaki Kısmının İçeriği

Firdevsü‟l-ikbâl‟de Hive Hanlığı Dönemi‟yle ilgili çok kıymetli bilgiler verilmiştir. Böylesine hacimli bir eserin içeriğini tüm ayrıntılarıyla vermeye imkân olmasa da genel hatlarıyla eserde anlatılanlardan söz etmek gerekir. Eserde genel olarak şunlardan söz edilmektedir:

a. Savaşlar, isyanlar, iç çekişmeler, iktidar mücadeleleri, baskınlar, talanlar vb.

b. Başka ülkelerle kurulan diplomatik ve ticari ilişkiler

c. Yerleşim yerleri, yerleşim yerlerinin adları, buralardaki kale, medrese, cami gibi mimari yapılar

d. Bölgenin etnik yapısı (Özbek, Türkmen, Karakalpak, Kıpçak vb. topluluklar)

e. Dönemin âlim, din adamı, ileri gelenleri vb. hakkında bilgiler

f. Çeşitli unvanlar, savaş ve askerlikle ilgili araç gereçler (Gerçek, 2011: s. 30-31)

g. Dağ, nehir, çöl (kum) vb. yerler

53 ı. Düğün, av, altın kabak vb. törenler

Eserin tarafımıza düşen kısmında Muhammed Rahim Han Dönemi olayları anlatılmaktadır. Metnin hemen başında zikredilen sene-i hicriyye miŋ ékki yüz yégirme törtde receb ayınıŋ sekkizide cum„a küni (300b/1-2) ifadesinden, 19 Ağustos 1809‟dan sonraki olayların dile getirildiği anlaşılmaktadır.

Firdevsü‟l-ikbâl‟in, çalışmamızın temelini oluşturan 300b-380a varakları arasında, üzerinde durulan konular metinde ana başlıklar hâlinde verilmiştir. Bu ana başlıklar şunlardır:

1. Muģammed Murād Bék maķteliniŋ maķālı ve İş Muģammed Bék‟niŋ me‟āl-ı aģvālı (302b/17-303a/1)

2. Çavdur çeriginiŋ vāķı„ası durur (304a/17-304b/1) 3. Üçlençi çerigniŋ sāniģası durur (305a/15-16)

4. Çavdur‟nıŋ Aral‟dın nehżat étmegi ve erkān-ı cem„iyyetiġa iĥtilāl yétmegi (306a/3)

5. Teke mu„ānidleriniŋ Hezāresp ser-ģaddıġa şebāĥūn kéltürmegi ve Ķalender Pervāneçi kéyindin barıp alarnı ķatlġa yétkürmegi (306b/14-15)

6. Ģażret-i a„lā-ĥaķaníniŋ Yaŋı-deryā tesĥíriġa „āzim bolmaġı bu ĥaber vuŝūlınıŋ zelzele-i tevehhüm salmaġı bile ol diyār ehlige bünyān-ı cem„iyyet buzulmaġı Orun Bay bile İş Cān‟ nıŋ išā„at yolıġa ķadem-i istímān urmaġı ve mu„ānedet nehridin „ubūdiyyet baģrıġa özlerin yétkürmaġı ve özge biylerniŋ temerrüd ıŝrārı bile muĥālefet āhengin tüzmegi ve téŋiz ŝavbıġa „inād mašāyāsın sürüp „azímet körgüzmegi (308b/2)

7. Orun Bay ve İş Cān Biy‟niŋ išā„at u ķulluķ šaríķıġa iĥlāŝ ķademin urup ģükm-i „ālí-şān mūcibi bile Kök-üzek‟niŋ šarafıġa köç mašāyāsın sürgenin ve özge biylerniŋ mütāba„at ribķasıdın boyun tolġap téŋiz

54

sevāģiliġa baķa müteveccih bolġanın der-gāh-ı „ālem-penāh mülāzımlarınıŋ „arżıġa yétkürüp dururlar bu vāķı„a andaķ durur érdi kim (316b/2-7)

8. … Ķoŋrat çapavulıdın baş ve esír kéltürüp der-gāh-ı „ālem-penāhġa tuģfe yiberdiler bu vāķı„anıŋ taŝríģi ol durur kim (318a/2-4)

Bu muĥtaŝarnı oķuġuçı maĥādímniŋ (318b/13)

9. Ģażret-i a„lā-ģaķaní deryā-şükūhnıŋ İskender yaŋlıġ téŋiz tesĥíriniŋ irādesi bile ķozġalmaķı ve kevkebe-i vālā „ubūrınıŋ ŝavleti bile téŋiz muzınıŋ erkān-ı irtibāšıġa zelzele salmaķı belkim bu deryā-yı ĥūn-ĥˇārnıŋ şūriş ü telāšumıdın ol baģr-ı zeĥĥārnıŋ çayķalmaķı ya„ní „asākir-i manŝūreniŋ kūlāk mehābetidin Ķaraķalpaķıyye ĥaylınıŋ téŋiz suyı dék şūr ve ıżšırābda ķalmaķı ve „afv deryāsı mütelāšım bolup ve ol „āŝílerniŋ elvāś-ı cerāyimdin ayrılmaķı ve ģażret-i ĥıdív-i kām-kārnıŋ fírūzmendlıġ gevheri bile téŋizdin çıķıp dāru‟l-ĥilāfe-i Ĥˇārezm-i İrem Bezm ŝavbıġa mürāca„at ķılmaġınıŋ vāķı„ası durur (319a/15-17, 319b/1-6)

Ma„lūm-ı ĥāšır-eşref bolsun kim (320b/10) Erbāb-ı fešānet ve aŝģāb-ı dirāyetniŋ (321a/15) Téŋiz vaķāyi„iniŋ bedāyi„i (325a/1-2)

10. Ģażret-i a„lā-ĥaķan-ı gítí-sitānnıŋ cülūsınıŋ altılançı yılıdaġı vaķāyi„-i keśírü‟l-bedāyi„iniŋ beyānı ol cümledin Salaķ Serdār ve Muģammed Niyāz Gerçek ve Berdi Bahādır ve Dōsım Bahādır ve Mollā İlyās kim her biri şír- i bíşe-i veġā ve Rüstem-i ma„reke-i heycā dururlar alarnıŋ fermān-ı vācibü‟l-iź„ān mūcibi bile Ķoŋrat nāģiyetini çapavul urġanınıŋ vāķı„ası durur (328a/7-11)

11. Ķoŋrat mu„ānidleriniŋ Maķaš Biy élige çapavul kéltürmegi ve Ķaraķalpaķıyye mübārizleridin şikest tapıp hezímet šaríķıġa öz baĥtları dék yüzlerin évürmegi (330a/3-6)

55

12. Ķaķa Serdār‟nıŋ Ester-ābād mużāfātıġa çapavul yétkürmegi (330b/17, 331a/1)

13. Ģażret-i ĥıdív-i kām-kārnıŋ Seyyid „Ubeydullāh Ĥˇāce‟niŋ toyı üçün Hezāresp‟ġa nehżat merkebin sürmegi ve ĥˇāce-i meźkūrnıŋ farķ-ı iftiĥārın teşríf ģużūrı bile felek evciġa yétkürmegi (331a/11-13)

14. Ŝāliģ Şeyĥ‟niŋ Ķoŋrat ģavālísiġa çapavul urmaġı (332a/15)

15. Fesād dívānınıŋ mesned-nişíni „inād eyvānınıŋ ārām-güzíni muĥālefet rumūzınıŋ ŝāģib-vuķūfı Töre Murād Ŝūfí‟niŋ ba„żı ķabāyiģ-i ef„āl ve źemāyim-i a„mālıdın şemme-i beyān silkige kéyürmek ve ģażret-i ĥıdív-i kām-kār-ı düşmen-şikārnıŋ anıŋ ķaŝdıġa yörüş irāde ķılıp ķaģš istílāsı cihetidin fetģ „azímetin ķılmaķnı mannaŝa-ı vużūģġa yétkürmek (332b/13- 16)

bu icmāl tafŝíli ol durur kim (333b/8)

16. Ģażret-i ĥıdív-i kām-kār-ı düşmen-şikār-ı Süleymān-ešvārnıŋ te‟yíd-i iķbāl bile törtünçi kerret kişver-i Aral‟ġa sipāh-ı nuŝret-iştimāl tartmaġı ve ehl-i żalāl aģvālıġa tengnā-yı muģāŝarada mübārizler ķıtālıdın iĥtilāl yétip żamāyir-i ķasāvet māllarıġa bím ü nekāl artmaġı ve Töre Murād Ŝūfí‟niŋ āftāb-ı iķbālı maġrib-zevālġa üfūl étip helāket-i zehr-i nā-güvārı bile peymāne-i „umrı tolmaġı Ķoŋrat ķurġanınıŋ musaĥĥar bolmaġı (336a/11- 15)

Vāķı„āt u ģādiśātları kim eyyām-ı muģāŝarada vuķū„ tapıp durur érdi źikr ķılılġusı durur (342b/8-9)

Ékinçi muģārebe vuķū„ınıŋ dāstānı kim beyne‟l-feríķayn vāķi„ bolup durur źikr ķılılġusı durur (344b/13-14)

56

17. Ģażret-i ĥilāfet-penāhnıŋ cenāb-ı velāyet-me‟āb Ģakím Ata ve Seyyid Ata ķuddise esrārehumānıŋ fāyiżü‟l-envār mezārları ziyāretleriġa müşerref bolmaġı (349b /11-12)

18. Żiyāfet ta„ríżıda kim melāyik-i ŝāyimü‟d-dehr anıŋ çāşní-yi źevķıdın ārzū- yı ifšār ķılur (350b/14-15)

19. …hem ol kün ékki deryāda olturġan Ķaraķalpaķ‟nıŋ ulusın Ķazaķ kélip muģāŝara ķılġan ĥaberleri yétip Aķ-yaķış ģākimi Aydōst Biy ol cemā„a imdādıġa ve Ķazaķ‟nıŋ te‟díbiġa me‟mūr boldı bu sāniģa tavżíģi ol durur kim (359a/1-4)

20. Süyün Biy ĥāk-būslıġ şerefiġa fāyiz bolup ceríde-i cerímesiġa raķam-ı „afv çékildi bu vāķı„a keyfiyyeti ol durur kim (360b/5-6)

21. Ķaŝíde-i Mírzā Mesíhā bu durur kim tasšír tapar (361b/7) 22. Tāríĥ-i fetģ-i Aral (362b/9)

23. Ķaŝíde-i Zírek bu durur kim merķūm bolġusı durur inşā‟-allāhu te„ālā (362b/16)

24. Ŝūfí ķatlı üçün tört tāríĥ érdi naţm silkige çékildi evvelġı tāríĥ bu durur (364a/10-11)

Ékilençi tāríĥ bu durur (364a/13) Üçlençi tāríĥ bu durur (364b/2) Törtünçi tāríĥ bu durur (364b/9-10)

25. Fetģ üçün üç tāríĥ aytıldı evvelġı tāríĥ bu durur (364b/13) Ékinçi tāríĥ ol durur kim (365a/3)

Üçünçi tāríĥ bu durur kim tasšír tapġusı durur (365a/9) 26. Ol ķaŝíde-i ġarrā bu durur kim tasšír tapġusı durur (365b/1)

27. Ŝādırātı kim müstaķarr-ı ĥilāfetġa nüzūl ķılġandın soŋra mannaŝa-ı vuķū„da cilve-ārālıġ körgüzüp durur érdi güźāriş tapar (368a/4-5)

57

28. Bék Balta Mírāb Nöküz ve Niyāz Muģammed Dívān-bégi kim emír-zāde- i şehíd merģūm Ģasan Murād Bék nevvere merķadehunıŋ mülāzımlarıdın durur érdi ķuş salmaķ hevāsı bile Saġça ķuduķınıŋ ģavālísiġa yekrān-ı „azímet sürüp şikār-endāzlıġġa meşġūl durur érdiler nā-gāh alarnı Teke lüŝūŝı ķażā-yı Rabbāní ve belā-yı āsmāní dék kemín-gāhdın çıķıp esír-i ser-pençe-i taķdír ķıldılar bu sāniģa tebyíni ol durur kim (368b/7-11) 29. Ģażret-i server-i selāšín-i gerdūn-ģaşmetniŋ ĥūrşíd-i sipihr „iffet-i

muĥaddere-i sürādıķ-ı „iŝmetġa zifāf ķılmaġı (373a/8-9)

30. Deşt-i Ķıpçaķ‟ġa yörüş esbābınıŋ beyānı ve ahālí-yi Ķazaķ‟ġa tenbíh iltizāmınıŋ dāstānı durur kim tasšír tapġusı durur (373b/14-15)

Bu vāķı„a beyānı ol durur kim (375b/14)

31. Ģażret-i a„lā-ĥaķaníniŋ cülūs-ı meymenet-i me‟nūsınıŋ yetinçi yılınıŋ vaķāyi„-i keśírü‟l-bedāyi„i ol cümledin rāyāt-ı āftāb-ı işrāķnıŋ Deşt-i Ķıpçaķ‟ġa ģareket ķılmaķı ve Ķazaķ mu„ānidleriniŋ şíşe-i cem„iyyetiġa seng-i tefriķa yétmegi „asākir-i manŝūreniŋ maġānim-i keśíre taŝarrufıdın behre-i tamām almaġı ve kevkebe-i vālānıŋ ķāyid-i iķbāl „inān-keşligi bile mürāca„at cānibi ķozġalmaġı (376b/3-7)

Bu sāniģa beyānı ol kim (377a/9)