Engelli Çocuğun Engelli Olmayan Kardeşi Üzerindeki Etki Faktörleri

Tüm kardeş ilişkilerinde pozitif ya da negatif duygular olabilir ve duygusal tepkiler, yaşanan süreç, kardeşten kardeşe değişiklik gösterebilir. Bununla birlikte kardeşlerin birbirlerine karşı tutumları ailenin yaklaşımlarından da etkilenmektedir. Engelli çocuğa sahip ailelerde, çocuklara yönelik yaklaşımlarda, engelli çocuk ile engelli olmayan çocuk arasında farklılıklar olabilmektedir. Farklı yaklaşımların neden olduğu sağlıklı kardeşlerdeki tutum farklılıkları çoğunlukla, ailedeki stres seviyesi, engelli kardeşin engel derecesi, ailenin özellikleri -birey sayısı, sosyo-ekonomik düzey vb.-, engelli ve engelli olmayan çocukların bireysel özellikleri -yaş, cinsiyet, kişisel özellikleri, engelin derecesi, eğitim düzeyi, normal kardeşin doğum sırası, yaş farkı vb.- ve ebeveynlerin tutumları gibi etmenlere bağlı olarak değişiklik göstermekte ve kardeşlerin uyum, kabul sürecinde farklı derecelerde etkili olmaktadır (Minagawa, 1997).

Stoneman tarafından, engelli kardeş ile sağlıklı kardeşlerin ilişkilerinin niteliğini belirleyen olgular ve etki dereceleri belirlenmiştir.

Şekil 1. Engelli Kardeş İle Sağlıklı Kardeşlerin İlişkilerinin Niteliğini Belirleyen Olgular ve Etki Dereceleri

Stoneman’ın kardeş ilişkilerinin niteliğini belirleyen olgular ve etki derecelerini içeren şemaya göre, kardeş ilişkileri üzerinde öncelikle merkez halkada bulunan engelli kardeşin karakteri yani; cinsiyeti, yaşı, doğum sırası, engel türü gibi faktörler daha sonra sırasıyla ebeveynler, aile ve toplum ile ilgili faktörlerin etkili olduğunu belirtilmiştir (Korkmaz, 2008). 2.6.1.1. Engelli Kardeşin Özellikleri

Engelli kardeşin engelli olmayan kardeşleri üzerindeki etkilerine dair yapılan çalışmalarda, bireylerin engelli kardeşini, kabullenme sürecinde, engelli kardeşe uyum sağlamada kardeş ilişkilerine etki eden faktörler arasında engelli çocuğun yaşı, engelin türü ve derecesinin önemli olduğu görülmektedir. Engelli çocuk büyüdükçe bakımı ve eğitimi ile

ilgili sorunlar artmakta, bu durum da normal gelişim gösteren çocuğun engelli kardeşiyle olan ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir (Yıldırım 2005).

Engelin türü ve derecesinin engelli kardeşe yönelik olan tutumlara etkileri ile ilgili farklı bulgular mevcuttur. Bazı çalışmalar engel türünün kardeşin uyumunda önemli olduğunu ileri sürerken, bazı çalışmalar da önemli olmadığını, kardeşin engeli ne olursa olsun normal gelişen kardeşlerin benzer sorunları ve gereksinimleri olduğunu ileri sürmektedir (Girli, 1995). Bununla birlikte, engelin şiddeti ne kadar büyük olursa, ailenin de engelli çocuğa o kadar çok zaman ve dikkat harcayacağı, normal kardeşleri de o derecede ihmal edecekleri ifade edilmektedir (Şenel 1995).

2.6.1.2. Engelli Olmayan Kardeşin Özellikleri

Literatüre bakıldığında engelli olmayan kardeşin engelli kardeşi kabullenmesinde ve kardeş ilişkilerinin niteliğinde, engelli olmayan kardeşin cinsiyeti, kardeşler arasındaki yaş farkı ve engelli olmayan kardeşin eğitim durumu gibi faktörlerin etkili olduğu görülmektedir. (Dere, 2009).

Kardeşler arası cinsiyet farkının, kardeşler arası ilişkinin niteliğini ve engelli olmayan kardeşin engelli kardeşe uyumunu etki ettiğine dair bulgular mevcuttur. Engelli çocuk normal gelişim gösteren kardeşin hemcinsi olmadığında kardeşlerin psikolojik uyumunun daha olumlu olduğu saptanmıştır. Engelli çocukla aynı cinsiyete sahip olan diğer kardeş, engelli kardeşin varlığından daha çok etkilenmektedir. Bununla birlikte, engelli çocuğa sahip ailelerde büyük kız kardeşler engelli çocuğun bakımıyla ilgili olarak erkek kardeşlerden daha fazla sorumluluk üstelenmekte ve engelli kardeşin varlığından daha fazla etkilenmektedir (Ünal, 2005). Engelli kardeş ile olan ilişkilerde çocukların yaş farkı da etkili olabilmektedir. Çocukla engelli kardeşi arasındaki yaş farkı artıkça normal gelişim gösteren kardeşin duruma daha iyi uyum sağladığı görülmüştür. Normal gelişim gösteren kardeşin engeli anlayacak yaşta olmaması bir takım problemleri de beraberinde getirmektedir. Yaşları küçük olan normal gelişim gösteren çocuklar, daha büyük olan çocuklara kıyasla, engelli kardeşlerini reddetme hissine daha eğilimli olmaktadırlar (Cuskelly ve Gunn, 1993). Eğitim düzeyi normal gelişim gösteren çocuğun engelli kardeşine karşı davranışlarında tek başına etkili olmamakla birlikte, normal gelişim gösteren kardeşin eğitim düzeyinin yüksek olması engelli kardeşine karşı tutumlarını olumlu etkilemektedir (Köse, 2003).

2.6.1.3. Aile Özellikleri ve Ebeveyn Tutum ve Davranışları

Aile özellikleri ve ebeveyn tutumları, engelli olmayan kardeşin engelli kardeşini kabullenmesinde ve engelli kardeşine uyum sağlamasında önemli bir yere sahiptir (Zoylan, 2005).

Araştırma bulguları geniş ailelerde yaşayan çocukların, çekirdek tipi ailelerde yaşayan çocuklara göre engelli bir kardeşle yaşamaya daha kolay uyum sağladığını bildirmektedir. Çocuklardan birinin engelli olduğu iki çocuklu ailelerde, ebeveynler tüm umut ve beklentilerini diğer kardeşe bağlamaktadır. Geniş ailelerde ise, bu umut ve beklentiler birkaç çocuğa dağıtıldığı ve böylelikle tek bir çocuğun baskı altında kalmasının önlendiği gözlemlenmiştir. Bu nedenle, geniş ailelerde yaşayan normal gelişim gösteren çocukların engelli kardeşleri ile ilgili olarak daha az utanma, sıkılma ve daha az sorumluluk hissettikleri bulgulanmıştır (Ahmetoğlu, 2004).

Ailenin sosyo-ekonomik düzeyi de, engelli çocuğa yönelik kardeş tepkilerini etkileyebilmektedir. Alt sosyo-ekonomik düzeydeki ailelerde yaşayan kardeşlerin engelli bir kardeşe sahip olmaktan daha çok etkilendikleri görülmektedir. Alt sosyoekonomik düzeydeki ailelerin destek hizmetlerinden yeterince yararlanamamaları ve ailenin engelli çocuğun bakımını diğer kardeşlere yüklemesi kardeşleri duygusal olarak zorlamaktadır (Köse, 2003).

Ailenin sosyo-ekonomik durumunun düşük olduğu durumlarda dış kaynakların sınırlılığı nedeniyle aile kendi içsel kaynaklarına yönelmekte ve özellikle büyük kız kardeşlerden beklentiler artmaktadır. Özellikle büyük kız kardeş ev işlerini ve engelli kardeşin bakım ve sorumluluğunu üstlenmek durumunda kalmaktadır. Bu durum büyük kız kardeşin gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir (Girli 1995). Üst sosyo-ekonomik düzeydeki aileler ise engelli çocuğa yönelik hizmetlerden daha rahat yararlanmakta, bu da aile bireylerini, özellikle kardeşleri duygusal açıdan rahatlatmaktadır. Üst sosyo-ekonomik düzeydeki kardeşlerin engelli kardeşin sorumluluğunu daha az üstlendikleri, dışarıdaki aktivitelere daha fazla katılım gösterdikleri ve arkadaşlarıyla daha fazla vakit geçirdikleri bildirilmiştir (Dyson 1999).

Ebeveynlerin birbirlerine karşı olan tutum ve davranışları çocuklar için bir model niteliği taşır. Onların etkileşimlerini gözlemleyen çocuklar, kafalarında ilişkiler hakkında genellemeler yapabilirler (Akalın, 2005). Diğer yandan, eşlerin ilişkilerindeki sıkıntılardan dolayı yaşadıkları mutsuzluk ve stres, çocuklarının ihtiyaçlarına karşı duyarsız ve ilgisiz kalmalarına ya da onlara sert davranmalarına neden olabilmektedir (Ertürk, 2009).

Engelli çocuğunu kabul eden anne-babalar, normal gelişen çocuklarının da engelli kardeşlerine benzer şekilde davranmalarına olanak sağlayan tutum ve davranışlar için model

oluşturmaktadırlar. Buna karşın engelli çocuğundan utanan, ona kötü davranan, onu yük olarak gören ve kaygılı olan anne-babalar ise normal gelişen çocuklarının tutum ve davranışlarını da bu yönde etkileyebilmektedirler (Zoylan, 2005).

Engelli olmayan kardeşlerin engelli kardeşlerine uyumunu ve kabulünü etkileyen bir diğer durumun da, engelli olmayan kardeşe engelli kardeşin durumu ile ilgili bilgi verme durumu olduğu görülmektedir. Çalışmalar, normal gelişim gösteren kardeşlerin çoğunun engelli kardeşlerinin, durumu ve engeli hakkında çok az bilgilendirildiğini ancak kardeşlerin, ailelerin düşündüğünden daha fazla bilgi ihtiyacının olduğunu, sağlıklı kardeşlerin, engelli kardeşlerini ancak bu yolla tanıyabileceklerini ve kabullenmelerini kolaylaştıracağını belirtmiştir. Altı yaş üstü çocukların, kardeşlerinin hastalığının sebebini, nasıl süreceğini ve tedavisi ile ilgili konuları merak ettiği; ergenlerin de hastalığın genetik olup olmadığı gibi konularda endişe yaşadıkları görülmüştür (Lewis, 2007).

2.6.2. Engelli Çocuğun Engelli Olmayan Kardeş Üzerindeki Etkisi İle İlgili Yapılan