Emir Kip

"Emir kipi, yapılması istenen işi kesinliğe bağlayarak emir biçiminde ifade eden bir gramer kalıbıdır" (Korkmaz, 2003: 665). Emir ve istek kiplerini, işlev ve şekil yönünden art zamanlı bir yöntemle değerlendiren Ercilasun her tasarlama kipinin birden çok işlevinin olduğunu ve emir işlevinin tasarlama kiplerinde sanıldığından daha yaygın olduğunu söyler (Ercilasun, 2014b: 367). Emir kipi, diğer kiplerden farklı şahıs ekleri alır. Bunun nedeni, kip eklerinin aynı zamanda şahsı da karşılamasıdır (Korkmaz, 2003: 665).

3.2.1.1 Teklik 1. Şahıs (-AyIn, -yIn)

Özbekistan Nüshasında yalnızca -ayın ekiyle örnekler tespit edilebilmişken, -eyin ve - yIn eklerinin örnekleri bulunamamıştır. Mevcut örnekler ünlü uyumuna uygundur. Diğer Kur'an çevirilerinde ekin, fiil kök veya gövdesinin son ünlüsüyle kalınlık incelik bakımından uyuma girdiği -AyIn ve -yIn ekinin çok sayıda örneği bulunmaktadır. -yIn eki, ünlüyle biten fiillerden sonra tercih edilir.

"niǾmät berdim silär üzä tükäl ķılıŋlar mänim Ǿahdimni tükäl ķılayın siziŋ Ǿahdiŋizni mendin ķorķuŋlar" (TİEM 73 6r/1)

"tükäl ķılu beräyin niǾmätimni silär üzä bolġay kim silär köni yolġa köngäy silär" (TİEM 73 18r/3)

"aydı män ol turur män iđiŋ yalavaçıdın baġışlayın saŋa bir oġlan arıġ" (TİEM 73 224r/2) "ey iđim körkitgil maŋa baķayın saŋa" (RKT 28/21b2)

"ey ādem nek yolçılayın mu sėni cāvidānelıķ yıġaçı üze hem mülk üze alķınġusuz" (RKT 32/89b2)

" ķılayın sizlerli olarlı ara bir tam" (AKT 7b/9)

"uzġıl maŋa, köndüreyin saŋa köni yolnı" (AKT 13b/6) "ķođuŋ mini, öldüreyin mūsānı" (HKT 448b/8)

"iđim! körküzgül maŋa, baķayın seniŋ tapa" (HKT 162a/9)

"taķı vefā ķılıŋ menim ‘ahdimge; vefā ķılayın siziŋ ‘ahdiŋizge" (ÖKT 9a/2)

3.2.1.2 Teklik 2. Şahıs (-GIl, -ķıl, -GUl)

TİEM 73 ve Rylands Kur'an çevirilerinde /ġ/den ve zaman zaman da ünlülerden sonra -ķıl ekine rastlanır. Ancak bu örnekler yalnızca Karahanlı Türkçesine ait metinlerde karşımıza çıkmaktadır. Anonim Kur'an Çevirisinde yalnızca dar düz ünlülü -GIl ekinin örnekleriyle karşılaşılırken, Hekimoğlu ve Özbekistan Kur'an Çevirilerinde dar yuvarlak ünlüyle de emir kipi karşılanır. Böylece Hekimoğlu ve Özbekistan Kur'an çevirilerinde ekte yuvarlaklaşmanın etkisiyle düzlük yuvarlaklık uyumuna uygun kullanımları olduğu görülür.

Hekimoğlu Nüshasında yuvarlak ünlülü ekin yalnızca kalın sıradan örnekleriyle karşılaşılmaktadır.

"ay anlar kim kertgündilär aymaŋlar kütgil bizni tep aytıŋlar baķġıl biziŋkä eşitiŋlär tanıġlılarķa ķın turur aġrıtıġlı" (TİEM 73 12v/7)

"ķılġıl etgil kämini biziŋ közün biziŋ yarlıġımız birlä" (TİEM 73 166r/6) "pänd berür män saŋa kim bolmaķıl biligsizlärdin" (TİEM 73 167r/3)

"yād ķılġıl ķulumıznı eyyūbnı ançada ündedi iđisini" (RKT 34/62b2)

"tepgil ađaķın yerke bu yunġu suw sawuķ turur hem içgü turur" (RKT 34/63a1) "iwmegil anlarıŋ üze, bersemiz anlarnı samaķ" (AKT 15b/9)

"suçulġıl na‘lıŋnı kim sen arıġ arıtılmış orunda-sen kim anıŋ atı ŧuvā turur" (AKT 19b/3) "taķı ayduķ: 'urġul tayaķıŋ birle taşnı.' " (HKT 8b/8)

"tutġıl101 törtni, ķuşdın; ķışturġılanlarnı seniŋ tapa" (HKT 41a/7)

"taķı uymaġıl hevālarınġa, ol nirsedin kim keldi saŋa ĥaķdın" (HKT 112a/6) "taķı müjde birgil, mütevāzı‘lar" (HKT 323a/1)

"taķı işitgil taķı küđgül bizge" (ÖKT 162a/1)

"ĥaķįķat üze aytur aŋa; 'bolġul!' bolur" (ÖKT 29a/2)

3.2.1.3 Teklik 3. Şahıs (-sU, -sUn)

Daima yuvarlak ünlülü olan ek düz ünlülü fiil kökü veya gövdesine eklendiğinde ünlü uyumuna uymaz. TİEM 73'te -su ekinin çok sayıda örneği olmakla birlikte, ince ünlülü fiil kök veya gövdesine eklenen -sü ekinin yalnızca bir örneği bulunmaktadır. Rylands Kur'an çevirisindeyse bu ekle hiçbir örnek bulunmaz. İnce sıradan emir eki getirileceği zaman -sün eki tercih edilmektedir. Rylands Kur'an Çevirisinde -su eki yalnızca iki örnekte görülür. Anonim Çeviride, Hekimoğlu ve Özbekistan Nüshalarında -sU ekinin örneğine rastlanmaz. "ķađġurtmasu seni anlarnıŋ sözläri çın küsüşlüg taŋrıķa turur yumķı" (TİEM 73 159r/6)

"käçürsü teyü taŋrı ol işni kim ärür ķılınġu yoķatsun teyü ol kim yoķatsa bälgüdin taķı tirig ķalsa ol kim tirig ķalsa bälgüdin" (TİEM 73 134r/6)

"ıđġıl anı biziŋ birlä ertä yesün içsün taķı oynasun biz aŋar küđäziglilär miz" (TİEM 73 174r/4)

"mįrāŝ alsu mėndin hem mįrāŝ alsu yaǾķūb bođnındın " (RKT 31/5b1) "yalavaçlar müjde bėrgüçiler hem ķorķutġuçılar bolmasun" (RKT 27/8a1)

"kitersün köŋüllerinde öwkeni tevbe bėrür taŋrı kimke kim tilese taŋrı bilgen bütün işlig turur" (RKT 29/11a2)

"ança mįrāŝ alsun mendin, mįrāŝ alsun ya‘ķūb oġuşlarındın" (AKT 11b/15) "esiz tegmesün saŋa" (AKT 13b/10)

"çıķarsun bizge ol nirsedin kim ünđürür yir" (HKT 9a/4)

101 _{Yazmada tutġıl şöyle yazılmıştır: "ﻞﻴﻔﺗﻮﺗ". Hekimoğlu Nüshasındaki düzlük yuvarlaklık uyumuna aykırı}

örneklerdendir. Arapça "almak, çıkarmak, tutmak, anlaşmak" anlamlarına gelen " لْ خُ " şeklinde çekimlenen fiil, Türkçeye çevrilirken kimi yerde “ ﻮﻔﺗﻮﺗل ” biçiminde yuvarlak ünlüyle yazılmıştır: "tutġul anı kim birdim saŋa taķı bolġul şükr ķılġanlardın" (HKT 162b/5). Aynı Arapça fiil, nüshada al- fiiliyle de karşılanmıştır: "alġıl māllarındın śadaķā, arıtsun anlarnı anıŋ bire, ziyāde arıtsun anlarnı" (HKT 195b/9).

"öldürülsün yalġan sözlegenler" (HKT 497b/7) "beyān ķılsun bizge ne turur ol" (ÖKT 16b/4)

"taķı bitisün araŋızda bitigen tüzlük birle" (ÖKT 89a/2)

3.2.1.4 Çokluk 1. Şahıs (-AlIm, -lIm, -AlIŋ)

"azu körgütälim ök mü saŋa ämäri ol kim vaǾdä ķıldımız olarķa azu cānıŋ alalım" (TİEM 73 187r/7)

"küyrälim anı yana sawralım anı täŋiz içindä sawurmaķ" (TİEM 73 233r/8) "sınalım anlarnı anıŋ içindä" (TİEM 73 235r/5)

"ayġıl kältürüŋlär bitig taŋrı üskindin ol kim yolķa köndürgänräk olar ekkidin uđu baralıŋ ägär ärsä silär çın sözläglilär" (TİEM 73 285r/5)

"ey mūsā azu sen mü kemişür sen azu biz mü bolalım kemişiglilerdin" (RKT 28/7b2)

"ançada fermānladıŋız bizke tansa-miz taŋrıķa ėtelim aŋar teŋeşikler belgürtürler ökünmişlerini" (RKT 33/50b2)

"ķılalıŋ ol ikini ađaķlarımız astınında" (RKT 35/89b1)

"ançaķ körkütelim saŋa kim biziŋ belgülerimizde uluġraķ" (AKT 20a/3) "ķamuġ ten ve mālımız fidā ķılalıŋ ķaçmalıŋ tidiler" (AKT 86b/8) "küyüŋ bizge, alalıŋ yaruķluķuŋızdın" (HKT 515b/6)

"ķaytarġıl bizni, ķılalım eđgü işni" (HKT 396b/8)

"meger bileliŋ üçün ol kimerse kim uyar yalawaçķa" (ÖKT 37a/1)

3.2.1.5 Çokluk 2. Şahıs (-(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr, -(I,U)ŋlA, -(I)ŋIzlAr, -(U)ŋUzlAr) -(I)ŋIzlAr ve -(U)ŋUzlAr ekleri sadece TİEM 73'te görülmektedir. -(I,U)ŋlA biçimindeki 2. çokluk emir eki TİEM 73 ve Rylands Kur'an çevirilerinde bulunur. Söz konusu ekte çokluk bildirme +lA ile sağlanır. Ata, "Türk Dillerinde +lA Çokluk Eki" başlıklı makalesinde bu ekin etimolojisine ilişkin görüşleri bir araya getirir, tarihî ve çağdaş lehçelerde kullanımı hakkında bilgiler verir. Ata, ekin fiil çekiminde de kullanımının Karahanlı Türkçesi metinlerinde örneklenebildiğini gösterir (2009: 89-99).

"ayġıl boyun süŋ taŋrıķa taķı yalavaçķa" (TİEM 73 41r/6) "aydı tüşüŋ ämäriŋizlär ämärikä düşmän" (TİEM 73 114r/8)

"ayġıl däfǾ ķılıŋız özläriŋizdin ölümni ägär ärdiŋiz ärsä rāst ayġanlar" (TİEM 73 54v/2)

"ägär ķorķsa silär dād berümämäkiŋizlärkä atasızlar içindä kis alıŋlar ol kim yaratsa silärkä kisilärdin ekki ya taķı üç ya tört" (TİEM 73 58r/4)

"anlar tururlar yäklär süsi biliŋlä yäklär süsi körümäy anlar tururlar ķor yas ķılıġlılar" (TİEM 73 402v/5)

"ay aġırlıġ yalavaç ķaçan ŧalāķ bersä silär uraġutnı ŧalāķ beriŋlä anlarķa Ǿiddätläriŋä saķış ķılıŋlar Ǿiddätni" (TİEM 73 413r/4)

"ayġıl nemä yawuz färmānlanur silärkä anı kertgünmäŋizlär ägär ärsä silär kertünüglilär" (TİEM 73 11v/3)

"ay ādäm oġlanları alıŋızlar etigiŋizlärni tegmä mäzgit üskindä yeŋlär içiŋlär oruķdın käçürmäŋlär ol säwmäs oruķda käçrüglilärni" (TİEM 73 115r/3-4)

"ornaŋlar bu kendde yėŋ andın ķayda tilese siz" (RKT 28/38a3)

"bütünlükin bėrdimiz dāvūdķa bizdin artuķluķ er taġlar tesbįĥ ķılıŋla anıŋ birle ey ķuşlar" (RKT 33/33b2)

"ey anlar kim bittiler, yėmeŋler ribānı, iki ança üze üze üze üze ķılmaķın, ķorķuŋlar taŋrıdın, bolġay kim ķurtulġay sizler" (RKT 25/4b3-5a1)

"yiŋiz taķı içiŋiz siŋitlik bolsun" (AKT 104a/13)

"yā mü’minler, uştmaĥ taparu yöriŋler kim sizge raĥmet, rāĥat boldı" (AKT 125b/9) "ķorķuŋ teŋridin kim teŋri ta‘ālā eşitgen, bilgen turur anı kim sanur-siz" (AKT 44b/4) "sustlıķ ķılmaŋ menim źikrim içinde" (AKT 20b/7)

"boyun süŋ taŋrıġa, taķı boyun süŋ yalavaçķa" (HKT 85a/7) "yāđ ķılıŋlar ni‘metimni" (HKT 6b/7)

"taķı yarlıķayu tileŋiz taŋrıdın" (HKT 29b/4)

"boyun süŋ teŋriġa, taķı boyun süŋ yalawaçķa" (ÖKT 99b/1-2)

"defǾ ķılıŋız özleriŋizdin ölümni eger erdiŋiz erse rāst ayġanlar" (ÖKT 134b/4)

3.2.1.6 Çokluk 3. Şahıs (-sUnlAr, -sunla)

Rylands Kur'an Çevirisinde bir örnekte +lAr çokluk ekinin eskicil şekli olduğu düşünülen +lA ekiyle -sunla biçiminde çekimi bulunmaktadır. Diğer yazmalarda kalın veya ince sıradan ünlülü -sUnlAr eki ile karşılanmaktadır.

"ķorķsun taŋrıda aysunlar köni söz" (TİEM 73 58v/9)

"ay anlar kim kertgündilär bütünlükün ortaķ ķatıġlılar arıġsızlar yawumasunlar aġırlıġ mäzgitkä bu yıllarında keđin" (TİEM 73 141v/1)

"bilsünlär teyü anlar kim berildilär bilig kim ol yaraşı iđiŋdin kertgü<n>sünlär aŋar ķutķılıķ ķılsun aŋar köŋülläri" (TİEM 73 246v/8)

"keldürsünler saŋa ķamuġ bilgen cādūnı" (RKT 28/6b3)

"uķsunlar menim sözimni" (AKT 20a/5)

"buyurduķum işlegil kim kökdeki ferişteler menim ‘ilmim ķudretim bilsünler" (AKT 124a/8) "icābet ķılsunlar maŋa, taķı bitsünler maŋa" (HKT 27a/2)

"icābet ķılsunlar maŋa, taķı bitsünler maŋa" (ÖKT 50a/5)

Tablo 3.9 Doğu Türkçesi İlk Kur'an Çevirilerinde Emir Kipi Çekimi

TİEM 73 RKT AKT HKT ÖKT

Teklik 1. Şahıs -AyIn, -yIn -AyIn, -yIn -AyIn, -yIn -AyIn, -yIn -ayın Teklik 2. Şahıs -GIl, -ķıl -GIl, -ķıl -GIl -GIl, -ġul -GIl, -GUl Teklik 3. Şahıs -sUn,

-sU

-sUn, -su

-sUn -sUn -sUn

Çokluk 1. Şahıs -AlIm, -Alıŋ, -lIm -AlIm, -AlIŋ -AlIm, -AlIŋ -AlIm, -AlIŋ -alım, -AlIŋ Çokluk 2. Şahıs -(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr, -(I,U)ŋlA, -(I)ŋIzlAr, -(U)ŋUzlAr -(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr, -(I,U)ŋlA -(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr -(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr -(I,U)ŋ, -(I)ŋIz, -(I,U)ŋlAr Çokluk 3. Şahıs -sUnlAr -sUnlAr, -sUnlA

-sUnlAr -sUnlAr -sUnlAr