Elkoyma kararının uygulanmasından kaynaklı tazminat hakkı ilk defa hukukumuza CMK ile girmiştir210. CMK’nın 141/1-j fıkrasına göre; eşyasına veya diğer malvarlığı değerlerine, koşulları oluşmadığı halde elkonulan veya korunması için gerekli tedbirler alınmayan ya da eşyası veya diğer malvarlığı değerleri amaç dışı kullanılan veya zamanında geri verilmeyen kişi maddi veya manevi her türlü zararını devletten isteyebilir. Bu düzenlemede yer alan ihtimallerden birinin varlığı tazminat talebi için yeterlidir. Bu ihtimalleri ayrı ayrı ele alalım.
208 Aycı, s. 204.
209 Ünver, Haker, s. 496.
210 Ufuk Öztürk, s. 71.
65 1. Koşulları Oluşmadan Elkonulması
Yukarıda ayrıntılı olarak anlatıldığı üzere eşya veya diğer malvarlığı değerlerine nasıl elkonulacağı Anayasa ve kanunda belirtilmiştir. Bu koşullar oluşmadığı halde eşya veya malvarlığı değerlerine elkonulan kişi uğramış olduğu zararın tazminini isteyebilir.
Elkoymanın koşullarını kişi ve madde bakımından ele almak mümkündür. Kişi bakımından değerlendirilecek olursak; elkoyma kararı veren merci bakımından ve hakkında elkoyma işlemi yapılan kişi bakımından incelenmesi gerekmektedir.
Anayasa’nın 20/2. ve 21. maddeleri ile CMK’nın 127. maddesi gereğince göre;
elkoymaya kural olarak hâkim karar verir ancak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet savcısının, savcıya ulaşılamaması durumunda ise kolluk amirinin yazılı emri ile kolluk görevlileri elkoyma işlemini yapabilir. Hakkında elkoyma işlemi uygulanan kişi ise, suçu ispat etmeye yarayacak delil niteliğinde olan veya müsadereye tabi kılınan bir eşyayı uhdesinde bulunduran kişidir. Madde bakımından elkoymanın koşulları ise; bir suç şüphesinin varlığı ve buna bağlı olarak elkonulacak, delil niteliğinde ve müsadereye tabi bir eşyanın bulunması gerekir211. Bu koşulları sağlamadığı halde eşyasına veya diğer malvarlığı değerlerine elkonulanlar uğradıkları maddi ve manevi her türlü zararının tazminini isteyebileceklerdir.
2. Muhafazası İçin Gerekli Tedbirlerin Alınmaması
Elkonulan eşyanın değerinin muhafazası ve zarar görmemesi için gerekli tedbirlerin alınması gerekir (CMK m.132/4). Elkonulan eşyanın muhafazası, elkonulduktan sonra Cumhuriyet savcılığının veya mahkemenin yükümlülüğündedir212. Elkonulan eşyalar suç eşyası niteliğinde olduğundan, Suç Eşyası Yönetmeliği'nin 4. maddesi gereği suç eşyası ile ilgili işlemler Cumhuriyet Başsavcılığı’nın sürekli gözetim ve denetimi altında emanet bürosunca yürütülür.
Elkonulan şey geçici olarak yani soruşturma veya kovuşturma süresince adliyenin kontrolü altındadır. Yargılama sonucunda belki de bu eşya sahibine iade edilecektir.
Bu dönem içinde zarar görmemesi, değerini kaybetmemesi, bozulmaması için gereken tedbirler elkoyan merciler tarafından alınması gerekmektedir213.
211 Aycı, s. 207.
212 Düzgün, Elmacı, s. 143.
213 Haluk, Çolak, Mustafa, Taşkın, Ceza Muhakemesi Kanunu Şerhi, Ankara, 2007, s. 696.
66
Elkonulan eşya ve diğer malvarlığı değerleri elkonulan eşyanın niteliğine ve türüne uygun şekilde muhafaza edilmelidir. Elkonulan eşyanın türüne göre ne şekilde muhafaza edileceği Suç Eşyası Yönetmeliği'nde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Eğer elkonulan eşya veya malvarlığı değeri muhafaza edilmeme veya yanlış şekilde muhafaza edilme sonucunda yıpranır, eskir, kullanılamaz hale gelir, zayi olur ise meydana gelen bu zararın giderilmesi gerekecektir214. Örneğin; kişinin koyunlarına elkonulmasına rağmen gereken bakım ve özenin gösterilmemesi nedeniyle koyunların telef olması halinde kişi bu zararının tazminini isteyebilecektir. Elkonulan eşyanın zarara uğraması veya değerinde esaslı nitelikte zarar meydana gelme ihtimali varsa mahkeme veya hakime bu eşyayı satarak elden çıkarma yetkisi de tanınmıştır. Bu halde elden çıkarılan eşyanın yerine kaim olan değer elkonulan eşyanın yerine geçecektir(CMK m.132).
3. Amaç Dışı Kullanılması
Elkoymanın amacı ispat aracı olarak yararlı görülen veya eşya veya kazanç müsaderesinin konusunu oluşturan ya da bulundurulması bizatihi suç oluşturan eşyanın veya malvarlığı değerinin muhafaza altına alınmasıdır. Elkonulan eşya veya diğer malvarlığı değerinin amaç dışı kullanılması nedeniyle eşyanın zarar görmesi veya malvarlığı değerinde azalma olması durumunda zarar meydana gelmişse bunun giderilmesi gerekmektedir.
Elkonulan eşyanın amaç dışı kullanılması, eşyanın olağan kullanım amacı dışında kullanılmasını değil, elkoyma amacının dışında kullanılmasını ifade etmektedir215. Örneğin; hırsızlık suçunda kullanıldığı için elkonulan bir aracın kişisel veya kurumsal ihtiyaçlarda(keşfe bu araçla gidilmesi, olay yerine bu araçla intikal edilmesi vb.) kullanması halinde amaç dışı kullanım söz konusu olacaktır216.
Elkonulan eşya veya malvarlığı değerleri soruşturma veya kovuşturma sona erinceye kadar elkonulma amacı dışında kişisel veya kamusal amaçlar için kullanılması halinde koruma tedbirleri nedeniyle tazminat isteme hakkı söz konusu olacaktır.
214 Kargı, s. 60.
215 Aycı, s. 212.
216 İsmail, Uğuz, Ceza Muhakemesinde Bir Koruma Tedbiri Olarak Elkoyma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, s. 118.
67 4. Zamanında İade Edilmemesi
CMK'nın 131. maddesine göre; şüpheliye, sanığa veya üçüncü kişilere ait elkonulmuş eşyanın, soruşturma ve kovuşturma bakımından muhafazasına gerek kalmaması veya müsadereye tabi tutulmayacağının anlaşılması halinde, re'sen veya istem üzerine geri verilmesine Cumhuriyet savcısı, hâkim veya mahkeme tarafından karar verilir.
Yargılamanın sona ermesiyle birlikte elkonulan eşya veya diğer malvarlığı değeri hakkında da bir karar verilmesi gerekmektedir. Hükümle birlikte eşyanın müsaderesine, sahibine iadesine, dosyada delil olarak saklanmasına veya imhasına karar verilebilecektir. Ancak eşyanın delil olarak muhafaza niteliği daha önceden ortadan kalkmış veya elkoyma işlenen suçun ağırlığına göre orantısız ise; ilk elkoyma kararını veren hakim veya mahkeme yahut elkoyma emrini veren Cumhuriyet savcısı elkonulan eşya veya malvarlığı değerinin sahibine iade edilmesine karar verilebilecektir217.
Elkonulan eşyanın iade usulünün nasıl olacağı Suç Eşyası Yönetmeliği'nde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Burada yer alan düzenlemelere göre elkonulan eşya sahibine iade edilecektir veya iade edilemiyorsa eşya satılarak yerine geçen bedel muhafaza edilerek sahibine iadesi sağlanacaktır.
Yargılama esnasında delil olma niteliği sona eren, yargılama ile bir bağlantısı kalmayan, müsaderesine karar verilmeyen eşya veya malvarlığı değerleri zamanında geri verilmemesi halinde maddi veya manevi bir zarar meydana gelmişse koruma tedbirleri nedeniyle tazminat istemine konu olabilir218. Elkonulan eşyanın makul sürede teslim edilmemesi durumunda tazminat davası açan kişinin gelir kaybı araştırılarak makul miktarda ve hakkaniyet gözetilerek maddi tazminata karar verilmelidir219.
Yargıtay 12. CD.’nin 14.12.2011 tarihli ve E: 2011/9694, K: 2011/8324 sayılı kararında; davacıya ait araca suçta kullanıldığı gerekçesiyle 23.05.2008 tarihinde savcılık kararıyla elkonulduğu, 18.05.2009 tarihinde ise geri verildiği, bu durumda CMK’nın 141/1-j maddesindeki elkonulan eşyanın zamanında geri verilmemesine
217Tangal, s. 83.
218 Kargı, s. 47.
219 Yargıtay 12. CD., T:18.10.2012, E.2012/23860, K..2012/22377.
68
ilişkin tazminat talebinin koşullarının oluştuğu gerekçesiyle makul miktarda maddi tazminata hükmedilmesi gerektiğine karar vermiştir.
Yargıtay 12. CD’nin 10.09.2018 tarihli ve E: 2007/15524, K: 2010/7253 sayılı kararında ise; davacıdan elkonulan 4.000 kg cevizin elkoyma tarihinde 160.000 TL olan piyasa değerinin, cevizlere el konulduğu tarih ile iade edildiği tarihe kadar geçen süreye ilişkin hesaplanan yasal faizin maddi tazminat olarak hükmedilmesi gerektiğine karar vermiştir.
AYM'nin 28.05.2014 tarihli ve 2014/7561 numaralı bireysel başvuru kararında; başvurucu tarafından soruşturma veya kovuşturma sırasında eşyası veya diğer malvarlığı değerlerine hukuka aykırı olarak elkonulduğu ya da elkoymanın ölçüsüz uygulandığı iddiasına ilişkin olarak yapılan başvuruda, CMK'nın 141/1-j maddesinde öngörülen tazminat davası açma imkânının tüketilmesi gereken etkili bir hukuk yolu olduğu sonucuna varmış ve bu yol tüketilmeden yapılan başvurunun kabul edilemez olduğuna karar vermiştir.
K. Yakalama ve Tutuklama İşlemine Karşı Kanunda Öngörülen Başvuru