el-Vüsûl’de Zikredilen Alimler İçin Kullanılan Bazı Kavramlar

Alimler kendisiyle şöhret bulduğu esere nispetle bazı isimlerle anılmıştır. Timurtâşî bazen alimlerin eserlerine yer verirken bazen de meşhur oldukları bu isimleri ile ilgili

552 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 2: 1853; Hulusi Kılıç, “İbnü’l-Hâcib” (Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2000), 21: 57-58.

553 Örneğin bkz. Timurtâşî, el-Vüsûl, 292.

554 Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifîn, 1: 158; Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim Karâfî,

Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz (b.y.:

Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1995), 90-95. 555 Örneğin bkz. Timurtâşî, el-Vüsûl, 226.

556 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 1: 186; Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifîn, 1: 158; Karâfî, el-Furûk, 71-72. 557 Örneğin bkz. Timurtâşî, el-Vüsûl, 139.

558 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, 1: 596; Ebû Nasr Taceddin İbnü’s-Sübkî, Cem’u’l-cevâmi’ fî ilmi

94

konudaki görüşlerine atıfta bulunmuştur. Bu kısımda farklı kaynaklara müracat edilmek suretiyle müellifin bu eserde alimler için kullandığı isimlere yer verilecektir. Timurtâşî’nin el-Vüsûl’de yer verdiği kavramları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1- Şeyhunâ/Mevlânâ

Bu isimle hocası İbn Nüceym’i kastetmektedir. Timurtâşî birçok yerde “kâle şeyhunâ/ hocamız dedi ki, kâle şeyhunâ fi bahrihî-fi’l-bahri li-şeyhinâ / el-Bahru’r-râik adlı eserinde hocamız dedi ki, kâle şeyhuna fi kavâidihî-kavlü şeyhunâ fî eşbâhihî/ el-Eşbâh

ve’n-nezâir adlı eserinde hocamız dedi ki, “mevlânâ fi fevâidihî/ efendimiz (hocamız) el-Fevâidü’z-Zeyniyye adlı eserinde” ifadeleriyle İbn Nüceym’den nakilde bulunmuştur.559

2- Sâhibü’l-Bahr/ Sâhibü’l-Fevâid

Timurtâşî bu kavramla hocası İbn Nüceym’i kasdetmektedir. Müellif el-Vüsûl’de nadiren

el-Bahru’r-râik adlı eserine nispetle İbn Nüceym için Sâhibü’l-Bahr ismini

zikretmektedir. Ayrıca el-Fevâidü’z-Zeyniyye eserine nispetle Sâhibü’l-Fevâid ismini de kullandığı görülmektedir.560

3- es-Seyyid

Ebu’l-Hasen Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcânî el-Hanefî (v.816/1413) kastedilmektedir. Zeydî imamlardan Muhammed b. Zeyd’in (v.287/900) on üçüncü kuşaktan torunu olması sebebiyle bu ismi almıştır.561

4- Sâhibü’l-Hidâye

Ebu’l-Hasan Burhânüddîn Alî b. Ebû Bekr b. Abdülcelîl el-Fergânî el-Merginânî (v.593/1197) için kullanılır. Hanefî mezhebinin en meşhur muhtasar metinlerinden olan

el-Hidâye adlı eserine nispetle bu isim kullanılmaktadır.⁵⁶²

5- Sâhibü’l-Miftâh

Timurtâşî bu kavramla Ebû Yakub Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekir b. Muhammed b. Alî el-Harizmî es-Sekkâkî’yi (v.626/1229) kastetmektedir. Sekkâkî’nin meşhur eseri

Miftâhu’l-ulûm adlı eserine nispetle kullanılmaktadır.563

6- Musannif/ Sâhıbü’l-Menâr

559 Örneğin bkz. Timurtâşî, el-Vüsûl, 119, 121, 167, 204, 227, 232, 247, 254, 263, 303, 308, 312, 316. 560 Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye, 134-135; İbnü’l-Imâd, Şezerâtü’z-zeheb, 10: 523; Timurtâşî, el-Vüsûl, 168, 217.

561 Şevkânî, el-Bedru’t-tâlî, 1: 488; Timurtâşî, el-Vüsûl, 170.

562 Zuhaylî, Merci’u’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 489; Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye, 141; İbn Kutluboğa,

Tâcü’t-terâcîm, 361.

95

Ebu’l-Berekât Hâfizuddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî’nin (v.710/1310) meşhur Menâru’l-envâr adlı eserine nispetle kullanılmıştır.564

7- Sâhibü’l-Kunye

Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed ez-Zâhidî el-Gazmînî’nin (v.658/1260) fetvaya dair Kunyetü’l-Münye adlı eserine nispetle bu ismi almıştır.565

8- Sâhibü’t-Temhîd

Çoğu zaman açıkça İsnevî’nin ismine yer veren Timurtâşî; birçok yerde İsnevî için

et-Temhîd eserine nispetle bu ismi kulanmıştır.566

9- Sâhibü’l-Keşşâf

Mûtezilî alim Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Harizmî ez-Zemahşerî’nin (v.588/1144) el-Keşşâf adlı eserine nispetle zikredilmektedir.567

10- Sahibü’t-Tenkîh

Hanefî fakihi Sadruşşerîa es-Sânî’nin Tenkîhu’l-usûl adlı eserine nispetle zikredilmektedir.⁵⁶⁸

11- Sahibü’t-Telvîh

Sadeddin et-Teftazânî’nin (v.792/1390) et-Telvîh ilâ Keşfi hakâiki’t-Tenkîh adlı eserine nispetle kullanılmaktadır.569

12- Fahru’l-İslâm

Ebu’l-Hasen Ebu’l-Usr Fahru’l-İslâm Alî b. Muhammed b. Hüseyin b. Abdülkerîm el-Pezdevî (v.482/1089) için kullanılmaktadır.⁵⁷⁰

13- Ebu’l-Yüsr

Sadru’l-İslâm Ebu’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin b. Abdülkerîm el-Pezdevî’nin (v.493/1100) Ebu’l-Usr’un (482/1089) aksine kitaplarının kolay ve anlaşılır olması sebebiyle kullanılmaktadır.571

14- El-Alâü’t-Tercümânî/ Mecdüleimme et-Tercümânî

Alâuddîn Muhammed b. Mahmud b. Muhammed b. Hasan el-Harezmî et-Tercümânî (v.645/1247) için kullanılmaktadır.572

564 Kuraşî, el-Cevâhiru’l-mudıyye, 1: 270-71; Timurtâşî, el-Vüsûl, 140, 298.

565 İbnü’l-Imâd, Şezerâtü’z-zeheb, 7: 215. Kuraşî, el-Cevâhiru’l-mudıyye, 259 (fihrist) 566 Timurtâşî, el-Vüsûl, 144, 147.

567 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, 5:168; İbnü’l-Imâd, Şezerâtü’z-zeheb, 6: 194; Timurtâşî, el-Vüsûl, 193. 568 Zuhaylî, Merci’u’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 628; Timurtâşî, el-Vüsûl, 253.

569 İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, 2: 429-30; Timurtâşî, el-Vüsûl, 295.

570 İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcîm, 362; Timurtâşî, el-Vüsûl, 295, 220,265, 296, 321. 571 Taşköprüzâde, Miftahü’s-saade, 2: 185; Timurtâşî, el-Vüsûl, 222.

96

15- Nühâtü’l-Kûfe

Kûfe nahiv bilginleri tarafından geliştirilen okuldur. Ebû Cafer Muhammed b. Ebî Sâre er-Ruâsî (v.187/803) liderliğinde Kufe’de ortaya çıkan grup Kûfiyyûn olarak adlandırılır. Kufe dil okulunun usul ve esasları Ruâsî’nin talebelerinden Kitâbü’l-Mesâdir’in müellifi Ebu’l-Hasan Alî b. Hamzâ el-Kisâî (v.189/805) tarafından tespit edilmiştir. Kisâî ve öğrencisi Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ (v.207/823) en meşhurlarındandır.573

16- Basriyyûn

Basra’da Arap dil ve gramerini geliştirme amacıyla ortaya çıkan grubun kurucusu Ebu’l-Esved ed-Düelî (v.69/688) olarak kabul edilir. Halil b. Ahmed el-Ferâhidî (v.175/791) ve talebesi Sibeveyh (v.180/796) bu ekolün en meşhur isimlerindendir.⁵⁷⁴

17- Sâhibeyn

Bu ifadeyle İmam Muhammed ve Ebû Yusuf kastedilmektedir. Timurtâşî’nin eserde imamların görüşlerine atıfta bulunurken sıkça başvurduğu görülmektedir.575

18- Indesselâse/Ashâbunâ

Bu ifadeyle Ebû Hanife, Ebû Yusuf ve İmam Muhammed kastedilmektedir. Ashâbuna olarak zikredildiğinde ise Hanefiler kastedilir.⁵⁷⁶

19- Meşâyıh

Hanefî hukuk geleneğinde hukuki önermeler temel-kurucu hükümler olan zâhîru’r-rivâye, yardımcı kurucu hükümler olan nâdiru’r-rivâye ve boşluk doldurucu hükümler olan vâkıât olarak üç kısıma ayrılmıştır. Bu sonuncu hukuki önermelerde değişim ve gelişimini yöneten sonraki hukukçular meşâyıh olarak isimlendirilirler.577

Timurtâşî’nin İsnevî’den yaptığı nakiller aracılığıyla alimler için kullandığı kavramlar şunlardır:

1- el-İmâm/ İmâmü’l-Haremeyn

Bununla Ebu’l-Meâlî Ruknüddîn Abdülmelik b. Yusuf el-Cüveynî (v.478/1085) kastedilmektedir.578

573 Şevki Dayf, el-Medarisü’n-nahviyye (Kahire: Dârü’l-Maârif, 1976), 153-154, 192; Tantâvî,

Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheru’n-nuhât (Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1995), 115-119.

574 Dayf, el-Medarisü’n-nahviyye, 13; Tantâvî, Neş’etü’n-nahv, 27; Hulusi Kılıç, “Basriyyûn” (Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, 1992), 5: 118.

575 Muhammed İbrahim el-Hafnâvî, el-Fethu’l-mübîn fî halli rumûz-i ve mustalahâti’l-fukahâ ve’l-usûliyyîn (Batanta: Külliyyetü’ş-şerîa ve’l-kanûn, ts.), 16; Timurtâşî, el-Vüsûl, 164, 190,197, 218, 282.

576 el-Hafnâvî, el-Fethu’l-mübîn, 16; Timurtâşî, el-Vüsûl, 131, 201. 577 Bedir, Buhara Hukuk Okulu, 100.

578 Timurtâşî, el-Vüsûl, 130, 133, 214; Muhammed b Süleymân el-Kürdi el-Medeni,

Fevâidü’l-medeniyye fîmen yüftâ bi-kavlihî min eimmeti’ş-Şâfi’iyye., thk. Bessâm Abdülvehhâb Câbî (Beyrut:

97

2- Sâhibü’t-Tetimme

Şafi fakihi Ebû Sa’d Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed el-Mütevellî en-Nîsâbûrî’ye (v.478/1086) Tetimmetü’l-İbâne adlı eserine nispetle kullanılan bir kavramdır.579