El Munteda El Edebi El Arabî ( İstanbul, 1909) (Arap Edebiyatçılar Kulübü)

Arap- Osmanlı Kardeşliği Cemiyeti’nin ardından kurulan ikinci resmi cemiyet Arap Edebiyatçılar Kulübü’dür. İstanbul’da yaşayan Araplar tarafından 1909’da kurulan kulüp, ikinci Meşrutiyet döneminin en uzun ömürlü Arap derneklerinden birisi olmuştur.182 Kulübün kuruluşunda İstanbul’da yaşamakta olan Arap memurlar, öğrenciler ve edebiyatçılar rol almışlardır. Bu kişilerin girişimleri ile görünüşte bir edebiyat kulübü olan, daha sonra asıl amacı anlaşılacak olan, Arap Edebiyatçılar

178_{George Antonius, a.g.e., s. 108.} 179_{Tibi, a.g.e., s. 147.}

180_{Kurşun, a.g.e., s. 92.}

181_{Bu konuda Zekeriya Kurşun, cemiyetin tamamen bir Arap cemiyeti olduğunu belirtip, programında yer alan} maddelere rağmen hiçbir zaman Osmanlı kimliği taşıma gayreti göstermediğini ifade etmektedir. Bkz. Kurşun, a.g.e., s. 91.

Kulübü İstanbul’da kurulmuştur.183 Dâhiliye Nezareti’nden alınan resmi izinle kurulmuş olan Edebiyat Kulübü’nün kuruluş ruhsatında siyasetle ilgilenmeyeceğine dair verdiği taahhüt bulunmaktaydı.184

Osmanlı-Arap Kardeşliği Cemiyeti’nin kapatılmasının ardından başta Abdülkerim el- Halil olmak üzere birkaç Arap, İstanbul’da yaşayan Arap öğrencilerin bir araya gelip, tanışmaları, kültürlerini tanıyıp, ona sahip çıkmalarını sağlamak için resmi bir kulüp ya da cemiyet kurmaya karar vermişler ve bu doğrultuda bir program hazırlamışlardır. Hazırlanan bu program bizzat Abdülkerim el- Halil tarafından önce Mısır’da Reşid Rıza’ya ardından da İstanbul’da dönemin Evkaf Nazırı olan Halil

Hamade Paşa’ya185 sunulmuştur. Hamade Paşa programı değerlendirmiş ve

çalışmalarından dolayı Abdülkerim el Halil’e istediği desteği vereceğini söylemiştir. Paşa bu kapsamda kurulması planlanan kulübün, bir eğitim yuvası olarak işlemesi, derslikleri ve kütüphanesi olması, İstanbul’a gelen yoksul Araplar için barınabilecekleri bir bölüm eklenmesi şartıyla her yıl Nezaret bütçesinden 500 lira vermeyi taahhüt etmiştir.186

Kulübün kuruluş çalışmaları sırasında özellikle maddi konularda sıkıntı çekilmiş, kurucu üyeler çeşitli faaliyetlerle kulübe para kazandırmaya çalışmışlardır. Örneğin, Abdülkerim el Halil ve arkadaşları “Selahaddin Eyyubi” adlı bir tiyatro oyunu hazırlamışlar ve farklı yerlerde oynayarak, gelir elde etmişlerdir. Ayrıca, kapatılmış olan Arap- Osmanlı Kardeşliği Cemiyeti’nden kalan 60 liralık para yeni kurulacak olan kulübe transfer edilmiştir.187

Elde edilen yeterli miktardaki gelirle açılışı yapılan kulüpte şu isimler yer almıştır: Abdülkerim el Halil, Yusuf Haydar, Seyfeddin el Hatip, İzzet el Cündi, Abdülkadir el Cezairi, Sami el Sulh, İzzet el Azami, Süleyman Haydar, Ahmet Kadri ve Yusuf Muhaybir.188 Cemiyetin açıldığı 1909’da başkanlık seçimlerinde ayrılıklar yaşanmış, kulüp bir süreliğine Abdülkerim el Halil taraftarları ve karşıtları olmak

183_{Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 21.} 184_{Kutay, a.g.e., s. 153.}

185_{Halil Hamade Paşa, dönemin önemli isimlerinden birisidir ve Arap’tır. Hamade Paşa, Arap cemiyetlerinin} kurulması ve çalışmaları sırasında bazılarına bu biçimde destek vermiştir. Paşa, Aziz Ali el Mısri’nin kurduğu Kahtaniyye Cemiyeti’nde de üye olarak bulunmuştur. Devlet yönetiminde görev alan bir nazır olması ve daha önemlisi köken olarak Arap olması sebebiyle, kulübün kurulması aşamasında Abdülkerim el Halil ve arkadaşları Paşaya danışmayı ve onayını almayı gerekli görmüş olmalıdırlar.

186_{Tauber, a.g.e., s. 101.}

187_{A.g.e., s. 102; Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, s. 18. Aliye Divan-ı Harbi Örfisi’nde ayrıca Arap İzzet Paşa’nın da} 150 liralık bir yardımda bulunduğu belirtilmektedir.

üzere ikiye ayrılmıştır. Hama mebusu olup, önde gelen Arap siyasetçilerinden olan Abdülhamid Zöhravi’nin araya girmesi ile tarafsız bir isim başkanlığa seçildiyse de, muhaliflerinin büyük çoğunluğu İstanbul’da bulunmadığı bir dönem olan 1910’da el- Halil başkanlığa seçilmiş, Humuslu Hıristiyan üye Refik Rızk Sellum da başkan yardımcılığına getirilmiştir. Kulübün kapatılacağı 1915 yılına kadar başkanlıkta kalacak olan el Halil’in bu makama gelmesi ile grup içindeki iktidar kavgası sona ermiştir.189

Edebiyat Kulübü’nün resmi olarak kurulabilmesi için kulüp bir kültürel kurum olarak lanse edilmiştir. Ancak çeşitli ifadeler ve elde edilen belgeler kulübün görünüşünden çok farklı bir yapıda olduğunu, gizli bir ajandaya sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Buna göre; dayanışma, kültürel faaliyetler olarak görünen kuruluş amaçlarının ötesinde, Arap milliyetçiliğine ve ayrılıkçılığa doğru gidecek olan çok farklı hedeflere yönelik çalışmalar yapıldığı ortaya çıkarılmıştır. Kulübün kuruluş amacı konusundan başlamak gerekirse; bu konuda dahi çelişkili açıklamalara, bilgilere ulaşılmıştır. Örneğin, bu konuda cemiyet tarafından şu yönde bir açıklama yapılmıştır: “ Munteda öyle bir yerdir ki, sadece ilimle uğraşır, dini ve siyasi bir yönü yoktur. Şüphesiz özelde tüm Arap çocuklarına kapılarını açmışken, genelde de tüm Osmanlılar için açmıştır.” 190 Kulübün bu resmi sayılabilecek beyanına karşılık, idare heyetinde görev almış olan Seyfeddin el Hatip, kulüp için şu ifadeleri kullanmaktadır: “ El Müntedi’nin tesisinden maksat Arap gençlerini toplu bulundurmak, fikirlerini kavmiyet ve istiklal esaslarıyla terbiye etmek, vilayat-ı Arabiye’yi istiklal fikirleriyle meşbu ve bu fikirleri neşir ve tamim için ikna edilmiş memurlar ve müşevvikler yetiştirmektir.” 191 Yine kulübün kurucularından olan Ahmet İzzet el Azami’ye göre kulüp Arap gençlerine milliyetçilik ruhu veren ve hedefi tamamen Arap milliyetçiliği olan bir kulüp kimliğinde olmuştur.192

Görünüşte edebiyat faaliyetleri yürütüp, siyasetten uzak duracak olan Edebiyat Kulübü, bu imajına uygun olarak çeşitli toplantılar ve konferanslar düzenlemiştir. Bu konferans ve toplantılarda konu olarak genelde Arap tarihi ve kültürü işlenmiş ve katılımcılara Arapların hak ettikleri seviyeye ulaşabilmeleri için öncelikle birlik

189_{Tauber, a.g.e., s. 102.} 190_{Umar, a.g.e., s. 101.}

191 _{Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, s. 21.} 192_{Kurşun, a.g.e., s. 94.}

olmaları gerektiği konusunda telkinlerde bulunulmuştur.193 Yapılan toplantılarda katılımcı öğrencilere Arap milliyetçiliği eğitimi verilmiş, dilde, tarihte, ülke ve çıkarlarda birliğin Arap milliyetçiliğinin temel yapı taşları olduğu öğretilmiştir.194 Kulübün sonu ayrılıkçı harekete varacak olan Osmanlıya şüpheli yaklaşımı üye öğrencilere de aşılanmış, bu yolda verilen eğitime ek olarak aynı yaklaşıma sahip olan Abdülhamid Zöhravi’nin El Hadara ve Reşid Rıza’nın El Menar gazeteleri de kullanılmıştır.195 Kulübe sadece bu gazeteler değil, aynı zamanda Arapları isyana teşvik eden beyannameler de gizli olarak gönderilmiştir. Bu konuda Refik Rızk Sellum şunları söylenmiştir: “ Arapları ihtilale ve Türkleri katle teşvik edecek surette yazılmış beyannameler bize gönderilen gazeteler arasında geliyor ve biz de okuyorduk.”196 Kulüp üyesi Arap gençleri verilen dersler ve konferansların yanı sıra bu gazetelere abone yapılarak, kulüp tarafından ideolojik eğitime tabi tutulmuşlardır. Bu eğitimin sonuçları hususunda Seyfeddin el Hatip’in şu sözleri son derece önemlidir: “ Bütün bu konferanslar ve kulübe gelen Amerika ve Mısır matbuatı kavmiyet duygusunu uyandırıyorlardı. Hatta bir müddet sonra Arap gençlerinde bu fikir esaslanmaya başladı. Ve kendine koyu bir Araplık mümessili süsü vermek moda oldu.” 197

Daha önce de değindiğimiz üzere Edebiyat Kulübü’nün gizli bir programı olduğu gerek yöneticilerinin Divan-ı Harp’te verdikleri ifadelerden gerekse ulaşılan belgelerden198 anlaşılmaktadır. Kulübün gizli programı olduğu konusunda en önemli kanıt şüphesiz ki kulübün bir dönem başkan yardımcılığını yapmış olan Lübnanlı Arap şair Refik Rızk Sellum’un Divan-ı Harp’te verdiği şu ifadedir:

“ El Müntedi’nin gizli hedefi vardı. Bunu ancak kurucular biliyordu. Bir gün Abdülkerim el Halil bana dedi ki; - ‘seni bir cemiyete alacağım’- şu cevabı verdim- ‘işte cemiyetteyim, kulübe de devam ediyorum. Başka hangi cemiyete gireyim?’

193 _{Kılınçkaya, a.g.e., s. 63; David Commins, a.g.e., s. 197; Tauber, a.g.e., s. 105. Tauber kulüpte verilen} konferanslarda Satı el Husri gibi sıkı Osmanlıcıların yanı sıra, Aziz Ali el Mısri, Selim el Cezairi ve Abdülhamid Zöhravi gibi Arap aktivistlerinin de konuşmacı olarak yer aldıklarını belirtmektedir. Bkz. a.g.e., s. 103.

194_{Umar, a.g.e., s. 103.}

195 _{Mehmet Ali Ayni, a.g.e., s. 238; Kulüp aynı zamanda başka bir gazeteyi satın alıp, adını kendi adıyla} değiştirip, el Munteda el Edebi adıyla yayımlamıştır. Bkz. Bessam Tibi, a.g.e., s. 146.

196 _{Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, s. 23.} 197 _{Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, s. 23.}

198_{Cemal Kutay kulübün İstanbul Nuru Osmaniye’deki merkezinde ve yine İstanbul’daki dört şubesinde yapılan} aramalarda, 1908-1915 arasında kurulmuş olan Arap milliyetçi cemiyetlerinin asıl amaçlarını ortaya çıkaran beyannamelerin ele geçirildiğini belirtmektedir. Bkz. Kutay, a.g.e., s. 153.

Gülerek cevap verdi; - ‘Bahsettiğimiz cemiyet bizim milli gayemizi tahakkuk ettirecek hafi cemiyettir. O Arapların istihlası için teessüs etti’. Ben ondan sonra şekli hüviyetleri edebi ve ilmi faaliyet olan cemiyetlerin hakiki gayelerini öğrendim.” 199

Bu ifadeden hareketle gizli bir programı olduğuna kanaat getirdiğimiz Edebiyat Kulübü’nün bu programını şu maddelerde görmekteyiz:

1. Kurucu üyelerin bazıları veya hepsine yılda en az iki kez Şam ve Beyrut’a bağlı yerleri gezme mecburiyeti.

2. İstanbul’a öğrenime gelen Arap gençlerinin kulübe kaydedilmesi için Seyfeddin el Hatip ile Abdülkerim el Halil’e propaganda vazifesi verilmiştir.

3. Mısır’da ya da Beyrut’ta yer alan el Müfid matbaasında cemiyet tarafından bastırılıp, kulüp adına gönderilecek bütün beyannameler gizlice Arap gençlerine dağıtılacaktır.

4. Cemiyette bulunan üyelerden ancak son derece güvenilir olan ve denenmiş olanlar bu programdan haberdar olabilirler.200

Edebiyat Kulübü’nün Osmanlı Devleti’ne ve İttihat Terakki iktidarına bakışının özellikle 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Savaşları’nda yaşanan mağlubiyetlerin ardından eskisine oranla daha keskin hatlara sahip olmaya başladığını görmekteyiz. Bu durumun, Osmanlı Devleti sınırları içinde yer alan Arapların Osmanlıya bakışlarının tarihsel süreçte yaşadığı dönüşümüne bakıldığında paralellik gösterdiği ortaya çıkmaktadır. Kulüp ardı ardına patlak veren iki savaştan ağır yaralar alarak çıkan Osmanlı Devleti’nin artık kendilerini koruyabileceğine olan inançlarını iyice kaybetmeye başlamışlar ve Arap milliyetçiliğine daha sıkı bağlanmışlardır. 1913 başlarından itibaren kulüpte yapılan toplantılarda “ya istiklal ya ölüm” tarzında konuşmalar yapılmaya başlanmış; bunun sonucu olarak da kulüp yönetimi devletin durumunun iyice kötüye gitmesi üzerine şu prensipleri ortaya koymuşlardır:

199 _{Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, ss. 20- 21; Umar, a.g.e., s. 101.} 200_{Kılınçkaya, a.g.e., s. 64; Aliye Divan-ı Harbi Örfisi, s. 22.}

1. Arap ulusu yabancı güçler kendi üzerinde hâkimiyet kurdukları için bağımsızlığını kaybetmiş olan büyük bir ulustur.

2. Arap ülkeleri zengin topaklara sahip olduklarından büyük güçler daima bu topraklara hâkim olma isteğinde olmuşlardır.

3. Trablusgarb ve Balkan Savaşlarında zayıflığı kanıtlanmış olan Osmanlı İmparatorluğu, herhangi bir saldırı anında Arap vilayetlerini koruyabilecek durumda değildir.

4. Arapların bu durumun değiştirebilmenin tek yolu Arap ulusunu kendi kendini koruyabilecek bir duruma getirmektir. Arap ulusu ancak bu şekilde güçlenebilir ve ayakta kalabilir.201

Görünüşte sadece edebi çalışmalar yürütecek olan Edebiyat Kulübü’nün yukarıda gördüğümüz faaliyetlerini göz önüne alacak olursak, kulübün önceliğini her şeyden çok Arap milliyetçiliğine verdiğini açık bir şekilde görmüş oluruz. Bu amaç doğrultusunda sadece İstanbul ile sınırlı kalmayan kulüp, Suriye ve Mısır’da da şubeler açmış202, buralarda diğer Arap milliyetçi cemiyetleri ile irtibat kurmaya, işbirliği yapmaya gayret göstermiştir. Kulübün gizli programında belirtildiği üzere kurucu üyeler Şam ve Beyrut’a giderek buralarda hem propaganda faaliyetleri yapmışlar, hem de bölgedeki milliyetçilerle görüşmelerde bulunmuşlardır. Daha da güçlenebilmek için bu geziler sırasında Abdülkerim el Halil, Kahire’deki Osmanlı İdaresi Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti ile Seyfeddin el Hatip ise Beyrut’ta Umumi Islahat Cemiyeti ile görüşmeler yapmışlardır. Eliezer Tauber, bu geziler sırasında Abdülkerim el Halil’in Kahire’de bulunan ve Suriye’deki Fransız etkinliğini takip etmek için Şam ve Beyrut’ta istihbarat ve propaganda merkezleri kurma çalışmaları yapan bazı Alman askeri yetkilileri ile görüştüğünü belirtmektedir. 1913 yılında yapılan bu gezide el Halil’in Almanlarla görüşmesi ve onlara Beyrut ve Şam’daki çalışmalarında rehberlik etmeyi önermesi203, hem kişisel bir gelecek kaygısı/ beklentisi olarak hem de artık Osmanlı dışında alternatiflerin düşünülmeye başlandığı şeklinde yorumlanabilir. Bunun dışında, bu görüşme genel olarak sıradan Arap halkı

201_{Tauber, a.g.e., s. 106.} 202_{Er Reyyis, a.g.e., s. 18.}

203_{Tauber burada el Halil’in görüştüğü Alman askeri heyetinin başındaki kişinin ismini de vermektedir. Bu kişi} Komutan von Hammerstein’dir. Bkz. Tauber, a.g.e., s. 106.

için değil ancak Arap siyasetçisi ve milliyetçi aktivisti için 1913 tarihinde Osmanlı Devleti’nin ne ifade ettiğini görebilmek açısından önem taşımaktadır. Arap milliyetçileri artık alternatif arayışlarına başlamışlar, kendilerini bir biçimde kurtarabilmenin telaşına düşmüşlerdir. 1911’den itibaren topraklarına gelebilecek muhtemel bir yabancı (batılı) saldırısından korktuklarını ifade eden Arap milliyetçilerinden bazılarının, 1913 ve sonrası süreçte yabancı desteği aramaları, yabancıların gözüne hoş görünmek içim çabalamaları, milliyetçilerin içine düştükleri çelişkiyi ortaya koymaktadır.

Edebiyat Kulübü, 1915 yılında kendiliğinden feshedilmiştir. Fesih nedeni olarak kulüpte biriken paraların bazı üyeler tarafından zimmetlerine geçirilmiş olması gösterilmiştir. Kuruluş aşamasında verdiği taahhüde rağmen kulübün ayrılıkçı siyasetin içine girmesi sonunu hazırlamıştır. Hâlbuki siyasete karışmadığı sürece varlığını devam ettirebileceğinin bilincinde olmuş olmalarına karşın204, yine de siyasetten ayrı duramamışlardır. 1915–1916 yıllarında idama mahkûm edilmiş olan Seyfeddin el Hatip, Refik Rızk Sellum, Abdülkerim el Halil gibi Arap milliyetçi hareketinin öncü isimlerini bünyesinde barındırmış olan Edebiyat Kulübü205, faaliyetleriyle Arap gençliği arasında Arap milliyetçiliği ideolojisinin yayılmasında son derece önemli rol oynamıştır.

2.2.3. Hizb El- Lamerkeziye El- İdari El- Osmanî (Kahire, 1912)