Ekonomik Yapı, Verimlilik, ĠĢletme Büyüklüğü, Bürokrasi

Bir ülkenin sahip olduğu ekonomik sistem ve buna bağlı yapısal özellikler kayıtdıĢı ekonomiyi etkileyen unsurlardandır. Özellikle 1980 sonrası kalkınmanın finansmanı için gelir dağılımındaki dengesizliğin bozulmasına göz yumulmuĢ ve yüksek gelir gruplarına verilen vergi indirimleri, yatırım teĢvikleri gibi araçlarla bu kesimin yaptığı yatırımların artmasına çalıĢılmıĢtır. 1970‟li yıllardan itibaren belli baĢlı ekonomilerde

Keynesyen ekonomi politikalarının giderek baĢarısız olması, Neo-liberal ve arz yönlü ekonomi politikalarının gözde olmasına yol açmıĢtır. Arz yönlü ekonomi politikasında, ekonomik krizi aĢmak için kullanılması gereken baĢlıca araç, devletin vergi oranlarını indirerek giriĢimcilerin önünü açmasıdır.

Böylece, ülkede toplam arz miktarı artırılarak ekonomik kriz sona erdirilebilecektir.

ÖzelleĢtirme ile verimsiz devlet kuruluĢları, özel sektöre devredilerek daha verimli olmaları sağlanmaya çalıĢılmıĢtır.

Döviz rezervlerini artırmaya çalıĢılmıĢtır. Vergi kanunlarında yapılan çeĢitli teĢvik ve muafiyetlerle, gerçekleĢen hayali ihracat uygulamaları, ülkede elde edilen milli gelirin bir kısmının kayda girmemesine neden olmuĢtur. Bu politikalarla hızlı bir ekonomik kalkınma ve ihracat artıĢı sağlanabilmiĢ ancak uzun soluklu olmamıĢtır.

Türkiye‟de hemen her sektörde küçük iĢletmelerin yaygın olması, izleme ve denetleme zorluğuna yol açmaktadır. Küçük iĢletmeler; vergi, iĢ, sosyal güvenlik, muhasebe vb. konularla ilgili bazı yasal düzenlemelerin dıĢında kalması nedeniyle, özellikle tarım ve hizmetler sektöründe kayıtdıĢılığa daha elveriĢli hale gelmektedirler.

2002 yılı, TÜĠK‟in Genel Sanayi ve ĠĢyerleri Sayımı sonuçlarına göre Türkiye‟deki toplam giriĢim sayısı 1.720.598‟dir. Bu sayının % 94.94‟ünü 1.633.509 adet ile “mikro ölçekli” olarak tanımlanan 1-9 kiĢi çalıĢtıran giriĢim sayısı oluĢturmaktadır. GiriĢimlerin 53.246‟sı yani % 3.09‟u 10-49 kiĢi çalıĢtırmakta, % 1.38‟inde ise ücretle çalıĢanlar bulunmamakta, aktif çalıĢan iĢ sahibi ve ortaklar ile ücretsiz çalıĢan aile fertleri bu grupta çalıĢmaktadır.

GiriĢimlerin sektörel dağılımı incelendiğinde; % 46.19 ile ticaret sektörü ilk sırada yer almakta, onu % 14.35 ile imalat sektörü ve % 14.21 ile ulaĢtırma, depolama, haberleĢme sektörü takip etmektedir. Ġmalat sanayindeki iĢletmelerin ölçeklerine göre dağılımında; toplam iĢletmelerin % 89.12‟si 1-9 iĢçi çalıĢtıran iĢletmelerden oluĢmaktadır (TÜĠK, 2005: 6).

Sermayeye eriĢim, firmaların ölçek ekonomilerine ulaĢmaları ve daha verimli bir üretim aĢamasına geçebilmeleri bakımından önemlidir. Ancak çoğu zaman büyüme için yeterli olmamaktadır. Türkiye‟de yerleĢik KOBĠ‟lerin

banka finansmanına eriĢimleri son derece kısıtlıdır. Bu durum KOBĠ‟lerin ayakta kalabilmesi için fason üretim yapan iĢletmelere dönüĢmelerine veya gelirlerinin bir kısmını beyan dıĢı bırakarak daha az vergi ödemelerine yol açmaktadır. Sermaye birikiminin yeterince fazla olmaması ve kredi olarak kullanılacak fonların pahalı olması ülkemizde KOBĠ‟lerin üretim sürecinde daha fazla rol oynamasına yol açmaktadır. KOBĠ‟ler üretim sürecinde yaĢanan krizlere karĢı esnek bir yapıya sahiptirler. Özellikle büyük ölçekli iĢletmeler, personel masrafları, vergi vb. maliyetlerden kaçınmak amacıyla üretim süreci içinde belirli safhaları küçük ölçekli iĢletmelere (fason üretim) yaptırmaktadırlar. Bazen de tüm üretimi küçük ölçekli iĢletmelere yaptırarak kendi markalarını bu ürüne koymaktadırlar.

Toplam iĢyerleri içinde fason imalat iliĢkisi içinde bulunan yani fason iĢ yapan veya yaptıran iĢyerleri % 50‟den fazladır (DĠE Haber Bülteni, 1996:

21). Fason iĢ yapan iĢyerleri bu iĢin özelliğinden ötürü az sayıda iĢçi istihdam ederler ve vergi ve sosyal güvenlik mevzuatından büyük firmalara nazaran daha rahat kaçabilirler. Ayrıca parça baĢına üretimin yapılabildiği emek yoğun ürünlerde, evlerde kadınlar tarafından üretim organize edilebilmektedir. Tekstil sektöründe bu çok yoğun olarak görülmektedir. Bu yönteme benzer Ģekilde sanayi kuruluĢlarında personel masraflarını azaltmak için üretim sürecinde veya yardımcı hizmetlerde bazı bölümler taĢeron firmalara devredilmektedir. Bu büyük firmaların hem bu alanlarda yüksek ücret verme maliyetinden kaçınmasını sağlamakta hem de sürekli iĢgücü tutma zorunluluğundan kurtarmaktadır. Fason üretimin firmalara sağladığı kolaylıklar olmasına karĢın ücret düzeyinin düĢük gerçekleĢmesine yol açmakta ve çalıĢanların sosyal güvencesini azaltmaktadır. Fason üretim yapan firmalar kayıtdıĢı faaliyetlerini büyük firmalara nazaran daha rahat gizleyebildikleri için kayıtdıĢı ekonominin boyutlarını artırmaktadırlar.

Çetindamar (2002) ve Ayhan (2005)‟ın yaptıkları araĢtırmaya göre çeĢitli ülkelerde toplam krediler içinde KOBĠ‟lerin payı Ģöyledir: Japonya‟da

% 50, Fransa‟da % 48, G.Kore‟de % 46.8, ABD‟de % 42.7, Almanya‟da % 35, Ġngiltere‟de % 27.2 ve Türkiye‟de % 8.8‟dir.

KOBĠ‟lerde belge düzeninin yerleĢmemiĢ olması kayıtdıĢılığı artıran bir unsurdur.

Bürokratik engellerin fazlalığı da iĢletmeleri kayıtdıĢında çalıĢmaya yöneltebilir. Dünya Bankası‟nın “Doing Business, Turkey 2010” adlı çalıĢmasında KOBĠ‟lerin iĢe baĢlama, tetkik ve araĢtırma yatırımları iĢlemlerini kanuni olarak tamamlayabilmeleri için ihtiyaç duydukları yöntemleri incelemiĢtir. ĠĢ yapma kolaylığı açısından, iĢe baĢlamadan iĢyeri kapatmaya kadar belli baĢlı on aĢamanın (iĢe baĢlamak, lisanslarla uğraĢmak, iĢçi çalıĢtırmak, mülkleri kayıt altına almak, kredi almak, yatırımcıları korumak, vergi ödemek, sınır ticareti yapmak, sözleĢmeleri yürütmek ve bir iĢi kapatmak) değerlendirildiği 183 ülkeyi kapsayan bu çalıĢmada Türkiye 73.

sırada yer almaktadır. ĠĢçi çalıĢtırmada 145., lisans almada 133. ve iĢletme kapatmada ise 121. sırada yer almaktadır (WB Doing Business, 2010: 5).

ĠĢveren üzerindeki mali yükümlülüklerin etkisi KOBĠ‟lerde kendisini daha fazla hissettirmektedir. Türkiye‟de KOBĠ‟ler toplam istihdamın % 45‟ini ve yatırımların % 27‟sini gerçekleĢtirirken, toplam kredilerin sadece % 3-4‟ünü kullanmaktadır. Bu tür iĢletmeler vergi, sigorta primi gibi ağır mali yükümlülüklerden kaçarak kendilerine finansman kaynağı yaratabilmektedir.