Ekonomik Krizlerin BDT Ülkeleri Üzerinde Etkisi

50

neden olmuĢtur. Aynı zamanda da, günlük tüketici talebine yönelik sektörler krizden daha az etkilenmiĢtir⁶⁹.

51

2008 küresel ekonomik krizin BDT ülkelerine etkisi hakkında genel bir sonuç çıkaracak olursak Ģunları belirtmemiz gerekir. Bağımsızlıklarını kazandıktan sonra günümüze kadarki süreçte Topluluk ülkelerinin çoğunun ekonomisi hammadde ihracına bağlı kalmıĢ ve ekonomik faaliyetleri çeĢitlendirmek için gerekli adımlar atılamamıĢtır.

Petrol gelirlerine dayalı gelir yapısına sahip olunması ve güçlü bir bankacılık ve finans sektörü yaratılamaması Topluluk ülkelerinin durgunluk Ģeklinde gözlenen krizlerden fazlaca etkilenmesine neden olmuĢtur. GeliĢmiĢ ülkelerin piyasa mekanizmalarının kopyalanması, hala yeni geliĢme gösteren ve çok daha geride olan üye ülkelerin piyasa sistemlerinin kötü etkilemiĢtir. Bazı ülkeler açısından 2008 ekonomik krizinin yankılarının 2014 sonrası çöküĢte etkili olduğunu söyleyebiliriz⁷¹.

Bağımsız devletler topluluğu ülkelerini ekseriyetle geleneksel toplum yapısı içinde değerlendirmek mümkündür. Geleneksel toplumlarda sanayi üretimi geliĢmemiĢ ve üretim yapısı daha çok doğal kaynaklar ve tarımsal faaliyetler üzerinde yoğunlaĢmıĢtır. Bu özellikleri ile kırılgan bir karaktere sahiptir. Dolayısıyla bu kırılgan yapıları konjonktürel geliĢmelerden önemli ölçüde etkilenmelerine neden olmaktadır.

Özellikle enerji ürünlerinin küresel fiyat hareketleri BDT ekonomileri üzerinde istikrarsızlıklara neden olabilmektedir. Bunun en somut örneğini 2014-2015 yıllarında Rusya kaynaklı yaĢanan ekonomik kriz oluĢturmaktadır⁷².

Rusya‟nın döviz krizine girmesi diğer BDT ülkelerini de etkilemiĢtir. Sonuçta BDT ülkelerinin toplam GSYH oranı bir önceki seneye göre %2.7 oranında azalmıĢtır.

Kriz ilk aĢamada Topluluğun batı ülkelerini etkisi altına aldı, yani Ukrayna ve Beyaz Rusya‟yı. Orta Asya ve Kafkasya‟da ülkelerin ekonomik durumu 2015 yılının birinci yarısında belirli bir oranda korundu. Ancak ikinci altı aylık süreçte Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri hızlı bir devalüasyon sürecine girmiĢ ve bundan en çok ticaret ve inĢaat sektörleri olumsuz etkilenmiĢtir⁷³.

Bu krizden özellikle Rusya ile yakın ve yoğun iliĢki içerisinde bulunan Moldova ve Beyaz Rusya etkilenmiĢtir. En az etkilenen ülke ise Türkmenistan olmuĢtur. Bu

71 a.g.e., s. 155.

72 Oleg Ġtshoki, Valyutnıy Krizis 2014-2015 Godov, 2015,

https://www.vedomosti.ru/opinion/articles/2015/ 01/12/valyutnyj-krizis-20142015-gg. (17.01.2018).

73 Arman Ahunbayev, Konstantin Fedorov, Kak Stranı SNG Spravlayutsa s Krizisom?, 2016, https://kapital.kz/economic/48470/kak-strany-sng-spravlyayutsya-s-krizisom.html. (17.01.2018).

52

sonuçta, önemli bir doğal gaz ihracatçısı olan Türkmenistan‟ın Rusya dıĢında diğer ülkelerle de yoğun ticari iliĢki içinde olmasının etkili olduğu söylenebilir. Buna ek olarak, Türkmenistan yabancı döviz cinsinden yeterli tasarruf sağlamıĢ ve ulusal para biriminin istikrarını koruyabilmiĢtir⁷⁴.

Rusya kaynaklı bu kriz sürecinin dıĢ ticarete iliĢkin yansımasını Tablo 3‟ten görmek mümkündür. Tablo 3‟te BDT üyelerinin 2014 yılındaki dıĢ ticaret hacmi ve 2013 yılına göre oransal olarak değiĢimi yer almaktadır. BDT ülkeleri arasındaki ihracat hacmi %17,8 azalırken, ithalat hacmi de %15,4 daralmıĢtır. BDT ülkelerinin diğer ülkelerle olan ticaret hacminin kısmen daha az etkilendiği söylenebilir. Ġhracat hacmi

%6,6, ithalat hacmi ise %9,1 oranında daralmıĢtır.

Tablo 3. BDT Ülkelerinin DıĢ Ticaret Hacmi (2014).

TĠCARET ĠġLEMLERĠ Milyar $ 2013 yılına oranı (%)

BDT ülkelerinin karĢılıklı ticareti 213.6 82.8

İhracat 112.6 84.4

İthalat 101.0 81.1

BDT ülkelerinin diğer ülkelerle ticareti 931.7 93.4

İhracat 581.4 95.5

İthalat 350.3 90.1

Kaynak: http://www.cisstat.com/

Rusya kaynaklı krizin etkilerinin 2016 yılından itibaren giderek azalmaya baĢladığı gözlenmektedir. Rusya‟da daha ılımlı bir azalma ve Ukrayna‟da ise yavaĢ bir büyümenin oluĢması, bölgenin toplam göstergelerini iyileĢtirdi⁷⁵. Tacikistan ve Özbekistan gibi bazı Orta Asya devletleri, makroekonomik göstergelerde güçlü bir büyüme kaydedebilmiĢtir. BDT ülkelerinin GSYH oranları 2015 yılında %3‟lük düĢüĢten sonra, 2016 yılında sadece %0.3‟lük düĢüĢ sergilediler. 2017 yılıda ise aksine oranlarda %1.9‟luk artıĢ meydana geldi. Ama hammadde fiyatlarının hala düĢük seviyede olması, bölgenin büyük ekonomilerinde yakın zamanda eskisi gibi büyümenin olmayacağı yönündeki tahminlerimizi güçlendiriyor.

74 Valyutnıy Krizis 2014-2016 Godov v Rossii – ‘Kuda İdut Dengi?, 2017, http://routmoney.com /blog/valyutnyiy-krizis-v-rossii-2014-2016/. (17.01.2018).

75 Damir Muhametov, „Neuverennoye Vosstanovleniye v Usloviyah Postoyannoy Neopredelennosti‟, Ulyanovsk, Ulyanovsk Devler Üniversitesi Dergisi, S. 11 (2017), s. 14-21.

53

Bu dönemde BDT ülkelerinde tüketim ve yatırım gibi iç talebin çok zayıf kaldığı görülüyor. Rusya‟ya karĢı uluslararası yaptırımların devam etmesi, sermaye piyasalarına eriĢimi kısıtlıyor, iĢadamlarının yatırım heveslerini ve umutlarını etkiliyor. IMF‟in verilerine göre, 2014 yılında bölgeden sermaye çıkıĢı 100 milyar ABD dolarını aĢtığı görülmektedir⁷⁶. 2013 yılında bu rakam 63 milyar ABD doları kadardı. 2015 yılının ilk 4 ayı içerisinde ise sermaye çıkıĢı artık 50 milyar ABD dolarına ulaĢmıĢtır. Sermaye çıkıĢı, yatırım büyümesinde yavaĢlamaya neden olmakta ve böylece de ekonomik büyüme üzerinde baskı yaratmaktadır. 2016 yılında yatırım oranları azalmaya devam etmiĢ, en çok da bundan Azerbaycan, Beyaz Rusya ve Moldova zarar görmüĢtür.

2016 yılında BDT ülkelerinde toplam enflasyon oranları geriledi. Bunun nedenleri olarak devalüasyon etkisinin azalması, döviz kurlarının nispeten istikrar kazanması ve toplam talebin düĢük olmasını gösterebiliriz. Rusya ve Ukrayna‟da güçlü hasatlar enflasyonunun düĢmesinde etkili olmuĢtur. Ukrayna‟da 2015 yılında %48 oranında olan enflasyon, 2016 yılında tek haneli rakama kadar geriledi. Beyaz Rusya‟da da bu dönemde enflasyon oranları istikrara kavuĢmuĢtur, ama diğer üye ülkelere kıyasla hala yüksek seviyede kalmıĢtır.

2016 yılında enflasyon oranının düĢmesiyle, BDT ülkelerinde para politikası zayıflama görmüĢtür. Bununla birlikte, bölgenin daha büyük ülkelerinde faiz oranları nispeten yüksek seviyede kalmaktadır. Döviz kuru ve enflasyonun istikrarı konusundaki endiĢeler, para politikasının kapsamını kısıtlamaktadır. Bu kısıtlamalardan en çok etkilenen ülkelerin Rusya, Ermenistan, Moldova ve Kazakistan olduklarını söyleyebiliriz. Petrol gelirlerinde yaĢanan düĢüĢ nedeniyle Azerbaycan‟da ve ülkeye para havalesi giriĢinde yaĢanan düĢüĢ sonucunda Tacikistan‟da para birimleri baskı altına girdi ve sıkı para politikası izlenmeye baĢlanmıĢtır. Bazı BDT ülkeleri, iĢletmelerin döviz iĢlemleri ve sınır ötesi operasyonlar konusunda sıkı kısıtlamalara gittiler⁷⁷.

Bu dönemde iĢsizlik oranlarında da bazı değiĢiklikler gözlenmektedir. Rusya‟da, istihdamdaki iki senelik gerilemeden sonra, 2016 yılında küçülme / iĢsizlik oranı istikrar kazanmıĢ ve bir önceki yılın üstüne çıkmamıĢtır. Ukrayna‟da görülen düĢük ekonomik

76 a.g.e., s.17.

77 a.g.e., s.19.

54

canlanma ise iĢsizlik oranını olumlu bir Ģekilde etkileyemedi. Beyaz Rusya‟da iĢsizlik oranı düĢük olsa da, isdihdam edenlerin sayısı düĢmeye devam ediyor. Kazakistan‟da iĢsizlerin sayısı artmıĢ, ancak ekonomik olarak aktif nüfüsün azalmaya devam etmesi iĢsizlik oranının düĢük gerçekleĢmesinde etkili olmuĢtur. Orta Asya‟nın küçük ülkelerinde de göçmen iĢçilerin ülkeye dönüĢü iĢsizlik oranının artmasına neden olmuĢtur.

2. BDT Ülkelerinin Genel Ġhracat Yapıları ve Ġhracat TeĢvik