Elektronik kitap biçimleriyle ilgili yapılan sınıflandırmalarda içeriğin kullanılabilirlik ve eriĢilebilirlik özellikleri dikkate alınmaktadır. Ancak sınıflandırma yapılırken içeriğin tescilli biçimleri (örneğin pdf, lit gibi) ve standartları ile kullanılan e-kitap okuyucu modeline uygun dosya biçimleri, göz önüne alındığında sınıflandırma iyice karmaĢıklaĢmaktadır.
13 Qari (2001:2-3); 2005 yılı Mart ayı sonunda 11.si yapılan Arap Körfezi Özel Kütüphaneler Derneği Yıllık Konferansı‟ndaki sunumundan alınmıĢtır.
35
E-kitap biçimleriyle ilgili olarak Hawkins (2000) ve Crawford (2000) aynı dönemlerde yaptıkları farklı araĢtırmalarla çeĢitli kavramlar, ürünler ve modeller belirlemeye çalıĢmıĢlardır. Hawkins içeriğin kullanılabilirliği ve eriĢimini temel alarak dört tür; Crawford ise standartlar, ortam biçimi, tescilli dosya biçimleri14 (pdf, lit gibi), içeriğin uzunluğu ve eriĢimi temel alarak dokuz tür belirlemiĢtir. Genelde uygulamalarda kullanılan Hawkins‟in benimsediği gruplandırma aĢağıdaki gibidir:15
a) Ġndirilebilir e-kitaplar: Ġçeriği internet yoluyla son kullanıcının bilgisayarına indirilebilen kitaplardır. Bunlar tescilli ya da tescilsiz genel kullanıma açık kitaplardır. Tescilli biçimlerin PC‟ye indirildikten sonra okunabilmesi veya görüntülenebilmesi ve/veya basılabilmesi için bir yazılıma (Adobe Reader, Microsoft Reader gibi) ihtiyaç vardır. Tescilli biçimler, yayıncısı tarafından web sitesi üzerinden eriĢime sunulduğunda ücretli, yazılım firması tarafından eriĢime sunulursa ücretsiz olabilir. Tescilsiz biçimler ise ASCII metinler gibi ücretsiz eriĢilebilen, HTML dosyaları gibi web tarayıcıları aracılığıyla görüntülenebilen ve kullanıcının kendi bilgisayarına indirilen veya yazdırılan kitaplardır. (Rao; 2005) Bunlar özel bir donanım kullanımı gerektirmeyen, çoklu kullanıma izin veren, kopyalanabilir ve basılabilir özelliktedir. (Project Gutenberg gibi) Ġndirilebilir e-kitapların dezavantajı, PC ekranından okuma problemleri, çekici olmayan görünüm düzeni, yükleme süresinin internet bağlantı hızına göre uzun sürmesidir. Bu tür dosyalar, özel bir program kullanımını gerektirmez, kullanıcının bilgisayarındaki web tarayıcısı yeterlidir. (Özkartal, 2007)
14 Tescilli dosya biçimi: Bir patent veya telif hakkı tarafından korunan dosya biçimidir. Lisans sahibine, diğerlerini dıĢarıda tutarak, özel teknoloji kontrolü vermek için tasarlanmıĢtır. Tescilli dosya biçiminin karĢıtı açık standartlarla oluĢturulmuĢ dosyalardır.
15Siriginidi Subba Rao (2005), “Electronic Books: Their Integration Into Library and Information Centers” Electronic Library, VL23, IS1, pp.120-121.
36
b) Özel tasarlanmıĢ elektronik kitap okuyuculara yüklenebilen e-kitaplar: Özel tasarlanmıĢ donanımlara yüklenebilen e-kitaplardır. E-kitap okuyucu donanımlarda tescilli ve açık standart (tescilsiz) olmak üzere gruplandırılır.
Tescilli e-kitap okuyucu donanımlar, yüksek kalitede ekran çözünürlüğüne sahip, elde taĢınabilir, Ģarj edilebilir ve özel yetenekleri bulunan araçlardır.
Her birinin ağırlığı, inceliği, bellek kapasitesi, Ģarj gücü, renkli/siyah beyaz görüntü sunan, fiyatı ve dosya indirme yöntemi farklıdır. (RCA 1100, PRS-500 gibi) Kullanılan yazılımın özelliğine göre okumayı kolaylaĢtırıcı, basitleĢtirici ve geliĢtirici fonksiyonları vardır. PC‟ye ihtiyaç duyulmadan internet eriĢimi sağlar ve direk e-kitap yayıncısının sunucusuna bağlanıp kitap indirilebilir. Bu cihazlar tıpkı cep telefonlarındaki (IMEI no.) gibi özel olarak ĢifrelendirilmiĢtir. Açık standart e-kitap okuyuculardaki e-kitaplar ise masaüstü bilgisayarlar, dizüstü bilgisayarlar, cep bilgisayarları, PDA‟lar ve Ģifreli okuyuculara ait olan metinlerdir.
c) Web eriĢimli e-kitaplar: Ġçerikler e-kitap sağlayıcıların web siteleri üzerinden (Netlibrary, Questia, Ebrary gibi) belli bir ücret karĢılığı (sürekli eriĢim ve/veya satın alma) çevrimiçi veya çevrimdıĢı eriĢimle bazı sınırlamalar olmak Ģartıyla okunabilir, kopyalanabilir ve çıktı alınabilir. Kütüphaneler ve konsorsiyumlar koleksiyon sağlayıcılardan içerik eriĢimi satın alırlar, okuyucular bilgisayar ve internet tarayıcısıyla 7 gün 24 saat e-kitapları görüntüleyebilir, tarama yapabilir veya ödünç alabilirler. Ayrıca kullanıcılar bu yolla e-kitabı süresiz satın alabilirler. Kütüphaneler için arĢiv ve düzenleme (kataloglama ve ödünç verme) hizmetlerini, okuyucuların ise kitaplara yerel veya uzaktan eriĢimini kolaylaĢtırır.
37
d) Ġsteğe bağlı yazdırılan (Print on Demand-POD) e-kitaplar: Kitap içerikleri yüksek hız ve yüksek kalitede bir yazıcıya bağlı bulunan bir sistemde depolanmakta ve isteğe göre sınırlı sayıda basılmaktadır. Ġçeriklere bölüm bölüm ulaĢılabilir.
Crawford‟un (2000) dokuz türden oluĢan gruplandırması ise Ģu Ģekildedir:16
a) Tescilli e-kitap aygıtları: Metin tescilli dosya biçiminde indirilir ve tek bir kullanıcıya aittir. Örneğin Gemstar‟ın REB modelleri veya Franklin‟nin eBookman gibi taĢınabilir donanım aygıtlarına özel üretilen e-kitaplar.
b) Açık e-kitaplar: Herhangi bir metin türünü herhangi bir donanımda (PC, laptop, cep bilgisayarı ve tescilli e-kitap okuma aygıtı gibi) okumayı sağlayan XML standardında üretilmiĢ e-kitaplardır. Bu standart açık ekitap forumunca hazırlanmıĢtır. (Open Ebook Forum)
c) Ücretsiz veya halka açık e-kitaplar: Kitapların dijital kopyaları genel kullanıma açık olarak ücretsiz yüklenebilir, dağıtılabilir ve basılabilir. Bu tip elektronik kitaplar için en bilinen sağlayıcılar, Project Gutenberg (www.gutenberg.org), Internet Public Library (www.ipl.org), Bartleby (www.bartleby.com)‟dur.
d) Nüsha/Kopya Kitaplar (Pseudobooks): Kütüphane ve bilgi merkezlerinin okuyuculara ödünç verilmek üzere satın aldığıı kitapları kullanıcılar, kendi bilgisayarlarına indirirler. Kütüphane ve bilgi merkezleri her kitaptan bir seferde tek okuyucunun yararlanacağını varsayarak ödeme yapar. Birden fazla kullanıcı söz konusu olduğunda birden fazla ödeme yapmaları gerekir.
Netlibrary (www.netlibrary.com) bu tür e-kitap sağlayıcılardandır.
16Siriginidi Subba Rao, (2005) “Electronic Books: Their Integration Into Library and Information Centers” Electronic Library, VL23, IS1, pp.121-122.
38
e) Instabooks: Basılı kitaplardan taranarak depolanmıĢ sayfa görüntülerinin veya tamamen dijital metinlerin kullanıcıların isteği doğrultusunda yayıncı firma tarafından belli bir fiyat karĢılığında yazdırılan elektronik kitaplardır.
Bu tip kitap sağlayıcıları için Lightning Source (www.lightningsource.com), Replica Books (www.replicabooks.com) örnek verilebilir.
f) Tam bir kitap sayılmayan e-kitaplar: Kısa hikaye veya kısa roman gibi orta uzunlukta olan ve basılı olarak yayınlamaya elveriĢli olmayan metinlerin PDF biçimine dönüĢtürülüp, elektronik olarak yayınlanıp dağıtılmasıdır.
g) E-vanity ve kendi kendine yayıncılık: Yazarın tüm masraflarını kendisinin karĢılaması Ģartıyla yayıncının elektronik kitap yayınlaması (e-vanity) veya yazarın, kitabını kiĢisel web sitesinde yayınlamasıdır.
h) Web kullanımından önce e-kitaplar: Ġnternet kullanımı yaygınlaĢmadan önce kitapların bir CD-Rom veya diskte kayıtlı olarak yayınlanan biçimidir.
i) GeniĢletilmiĢ kitaplar: Ġnternet yoluyla veya CD-Rom‟la yayınlanan kitapların çoklu ortam ya da etkileĢimli öğeler ve hypertextten aranabilir metin özelliğiyle geliĢtirilerek sunulmuĢ biçimidir.
Literatürde elektronik kitap için farklı bakıĢ açıları olduğunu belirten ve tanımları ortam, içerik veya dosya biçimi, aygıt ve dağıtım olarak 4 farklı perspektife göre gruplandıran Rao‟ya göre (2005: 118); elektronik kitap bir ortam nesnesi olarak kabul edildiğinde elektronik bir biçim veya dijital bir nesnedir. Ġçerik veya dosya biçimi olarak kabul edilirse, içeriği kitaplardan farklıdır, sunum ve dağıtım için fiziksel bir nesneye bağlı değildir. Baker (1999), e-kitabı sergileniĢ türlerine bağlı olarak on farklı türe ayırmıĢtır:17
17Siriginidi Subba Rao, (2005) “Electronic Books: Their Integration Into Library and Information Centers” Electronic Library, VL23, IS1, pp.119.
39
1- Metin kitapları, göz atmayı kolaylaĢtırıcı gömülü bir arama motoru olan ve düz metinden oluĢan e-kitaplardır.
2- Resim kitapları, kullanım amacına bağlı olarak atlas gibi, sıralı hareketsiz resimlerden oluĢur.
3- KonuĢan kitaplar, önceliğine bağlı olarak sesli anlatım veya ses efektleri içerir ve görme kaybı olan kullanıcılar için kullanıĢlıdır.
4- Hareketli resim kitapları, farklı türdeki hareketli resimlerden oluĢur.
5- Çoklu ortam (multimedya) kitaplar, üç ortam öğesinin kombinasyonu (metin, ses ve resim ) sonucunda oluĢur. (örneğin Encarta)
6- Polymedia kitaplar, elektronik (CD-ROM) veya elektronik olmayan (kağıt) gibi birkaç farklı ortam türlerinin kullanımı içerir.
7- Hypermedia kitaplar, çoklu ortam kitaplarına benzer ve doğrusal olmayan bilgi yapıları (linkler) içerir.
8- Akıllı e-kitaplar, son kullanıcı etkileĢiminin kalitesini geliĢtirmek ve en iyi Ģekilde kullanmak için sıklıkla öğretme ve öğrenme etkinliklerini desteklemek için kullanılan, kullanıcıların davranıĢlarına göre dinamik olarak uyarlanabilen kitaplardır.
9- Telemedia kitaplar, telekomünikasyon aracılığıyla mesajlar göndermek için ve/veya kendi içeriğini bazı uzak kataloglardan dinamik olarak güncelleyen, CD-romdaki tele alıĢveriĢ katalogları gibi, kitaplardır.
10- Cyberbooks, kullanıcılarına okuma ilgi alanlarıyla ilgili gerçeğe benzer deneyimler sağlamak için çeĢitli sanal-gerçek tekniklerin kullanımını içerir.
40
Elektronik kitap bir aygıt olarak kabul edildiğinde bir yazılım ve donanımdan oluĢan özel bir aygıttır. Dağıtım yöntemi olarak ele alındığında ise bir internet sitesinde yayınlanan ya da bir ağ üzerinden doğrudan teslim edilen kitaptır.
Elektronik kitap biçimlerinin kullanılan donanım ve yazılım özellikleri dikkate alınarak dosya türlerine göre sınıflandırılması Tablo 1 18.‟de verilmektedir.
Dosya Biçimi
E-Kitap