Arapça “şaki” kelimesinin çoğulu olan eşkıya tabiri; yol kesen, hırsızlık yapan, azgın, fesatçı gibi anlamlara gelmektedir.151
Eşkıyalık faaliyetleri, merkezî devlet idaresinin dâhili ve harici sebeplerle zayıf düşmesiyle oluşan ekonomik ve sosyal krizlerin sonucunda meydana gelmektedir. Asayiş, suç ve ceza kavramları insanlık tarihi boyunca toplumları meşgul ederken, hem dini kaidelerin hem de dünyevi kaidelerin vazgeçilmezi olmuştur. Osmanlı Devletinde ise devlete karşı işlenen suçlarda kim olursa olsun ortak ceza hukuku uygulanmaktadır. Şahıslar arasında işlenen suçlarda ise bir gayr-i Müslim ile Müslüman arasında ortak ceza hukuku, gayri Müslimler (azınlıklar) arasında ise istenildiğinde İslam ceza hukuku veya o gayri Müslimlerin kendi hukuku uygulanmaktadır.
Defterin incelediğimiz olduğumuz kısmında eşkiyalık faaliyetleri kişilerin evlerini basıp mallarına ve hayatlarına kastedmeleri şeklinde görülmüştür. Gelibolu kâdîsına gönderilen hükümde bazı kimselerin Te‘âlî köyünden Kemâl adlı kişiyi katledip ve Hüseyin adlı kişinin evine girip mallarını çalmış Ahmet adlı kişinin Değirmen Deresi taraflarında katline kastettikleri suçluların bulunup haklarından gelinmesi emredilmiştir.152
Eşkıyadan hem yol kesip hem adam öldürenler idam ile cezalandırılırken, sadece yol kesenler ise, tevbe edinceye kadar hapsedilirdi. Yazcılu ve Yolavadi kâdîlarına gönderilen hükümde bu bölgelerde bazı kişilerin hırsız ve harâmîlik ettiği, toplanarak gece vakti ev ve köyleri basarak adam öldürüp, mallarını alıp dükkânlarını yağma ettikleri bildirilmesiyle suçluların cezalandırılması emredilmiştir. 153
Eşkıyanın halka verdiği zarar ve sıkıntıyı gidermek veya en aza indirmek, zedelenen devlet otoritesini yeniden tesis etmek için başvurulan en etkin yöntemlerin
150
Hüküm 534.
151 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 2013, 1140.
152 Hüküm 526.
başında eşkıya teftişi gelmekteydi. Amasya beyine, Amasya ve Ladik kâdîlarına gönderilen hükümde bazı kimselerin Bulak ve Kumluk köyünde hırsızlık için kadılıkta olan kimseleri ortak tuttukları istediklerinde köylere girdikleri kimsenin mani olmadığını bildirilmesiyle teftiş edilmesi istenmiştir.154Bergos kadısına gönderilen hükümde Pınar Hisarı, Çorlu, Kırk Kilis, Vize, Hasköy ve Pınar Hisarı kazalarında çok fazla hırsız ve haramiler olduğu ve bu kazaların teftiş olunması hırsız ve haramilerin yargılanıp onun gibi olanların sicilleriyle İstanbul’a gönderilmesi emredilmiştir.155
Düşmanlık edip fesat ve kötülük içinde olanlarla ilgili hükümlerede rastlanmaktadır. Bazen hapis bazende küreğe çekme cezası verildiği görülmektedir. Kara Hisâr-ı Şarkî beyine gönderilen hükümde ele geçirilen fesat ve kötülük tayifesine bağlı kişilerin sicilleriyle küreğe konmaları için acilen İstanbul’a gönderilmeleri onun gibi fesat ve kötülük ile kayda geçenlerin ele geçirilip ne kadar fesat varsa sicillerinin suretinin gönderilmesi kendilerininde küreğe konması istenmiştir.156Menteşe beyine gönderilen hükümde ise Menteşe piyadeleri beyi Mehmed’in mektup yazıp bazı kimselerin iltizamla subaşı olup Müslümanların parasız yem ve yemekler aldığını akçelerini alıp zulüm ve düşmanlık edip vatanlarından gurbete düştüklerini bildirmesiyle bu kişilerin ele geçirilip küreğe konulması istenmiştir.157
Ağrıboz beyine, Vatina ve Vodinç kâdîlarına gönderilen hükümde donanma için peksim lazım olduğu ve Mudanya kazâsındaki Dadi köyü halkı ittat etmeyip mahkemeyi basıp mübaşire düşmanlık ettikleri, bu kişilerin ele geçirilip haps olunması bu köydeki fesat kimselerin yakalanıp hapsedilmesi istenmiştir.158
Sultân Önü beyine ve Eskişehir kâdîsına gönderilen hükümde Sultan Önü’nde ve Eskişehir kazâsında fesat ve kötülük çıkaran suçlular olduğu ve adı geçen kazalarda suçları sabit olunca hapsedilmesi kayda geçmiş sicilleri kaydedip sicilleriyle İstanbul’a gönderilmesi istenmiştir. Sancak beyi âdemleri ve subaşıları suçlu olup bu emre uymayanlar yani hapisten kaçmak isteyenler olursa bunun hesabının sancak beyi ve subaşılarından sorulacağı söylenmiştir.159
154 Hüküm 532. 155 Hüküm 493. 156 Hüküm 536. 157 Hüküm 539. 158 Hüküm 583. 159 Hüküm 510.
3.5. KALELERİN VE SINIR VİLAYETLERİN KORUNMASI İÇİN VERİLEN ASKERİ TALİMATLAR
Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren askeri teşkilatlanmaya büyük önem vermiştir. Zamanla sınırların genişlemesiyle iç güvenliğini sağlamış, bu yapıyı güçlendirerek sınırlarını korumuştur. Sınır vilayetlerini özellikle kâfirlerin tehditlerine karşı muhafaza edilmesi istenmiştir. Ohrı sancağıbeyi Osman beye gönderilen hükümde kıyılarda hizmet olunması ve sancağın büyük tımar sipahiyle toplanıp kıyıların kâfilerin olduğu taraftan muhafaza edilmesi, mühimmat gerekirse bildirilmesi emredilmiştir.160Kilis sancağı beyi Ferhât beye gönderilen hükümde de kâfirin o taraflara bir hareketi olma ihtimali olduğu bu sebeple toplanıp hazırda olunmasını bir zarar vermeye meylederlerse hemen müdahale edişmesi, zarar verme niyetleri yoksa kâfir tarafından haberlerin bildirilmesi söylenmiştir.161
İnebahtı sancağı kâdılarına gönderilen hükümde ise İnebahtı beyi, alaybeyisi ve sâyir zu‘amâ, sipahileriyle kıyı muhâfazası için boğaz hisarlarında toplanıp hazır bulunmaları, buralara göz kulak olmaları herhangi bir zarar verme teşebbüsünde oldukları anda toplanıp müdahale edilmesi istenmiştir.162
Askeri mühimmatında eksiklik olan yerlerinde bu malzemeleri biran önce temin etmesi istenmiştir. Vezir Ahmet Paşa’ya gönderilen hüküm kâfir taraflarından korku varsa Rumeli beylerbeyi Preveze taraflarında, korku yoksa Mora’ya ve başka korku ihtimali olan yere gönderip kıyılara yakın yerlere varıp o taraflara nazır olmaları ve beylerbeyinin Preveze’ye gönderilmesi istenmiştir. Paşa’nın Ağrıboz ve Selanik taraflarında yeniçeri ve bölük halkından yanına adam ve silah alıp bazı kalelere paylaştırılması, Kıbrıs’da olan sipah tâyifesi kâfirin zarar vereceği kıyılarda veya mahallelerde hücum için adam göndermekle mi yoksa il eri toplamaklamı olur tedbir alınması istenmiştir. Sipahilerin tamamının silahlarıyla hazır bulunmaları, bin kabza mükemmel tüfekle kırk kantar barut gönderilmiş yine sıkıntı olursa lazım olanın etraftan alınması söylenmiştir.163Bundan başka askeri izahatlarında aslı olup olmadığı araştırılıp ona göre talimat verildiği görülmektedir. Rumeli beylerbeyine gönderilen hüküm 160 Hüküm 602. 161 Hüküm 603. 162 Hüküm 618. 163
Körice ‘ye varılıp asker halkının zayıf olduğu kışlamak için askerin az miktarda olduğu hücum için imkân olmadığı bildirilmesiyle kış olduğundan yolların çetindir demenin aslı olmadığı düşmanın tahribinin bilincinde olunması, Avlonya ve Yanya ve Devline sipahilerine hüküm yazılıp tenbih olunması muhafaza hususunda tamam olmaları emredilmiştir.164
Benderlerin muhafazası için yaptırılan kalelerin mühimmat teminide önemliydi. Habeş beylerbeyi Ahmet Paşa’ya gönderilen hüküm benderlerin muhafazası için yaptırılan kalenin silah hususunda muhafızların sıkıntısı olduğunun bildirilmesiyle bunun acilen yedi kıt‘a zarbazen topu, iki adet mükemmel şâyika, yüz kantar demir, ikiyüz kantar barut ve yeteri kadar kurşun gönderilmesi emredilmiştir.165
Asker sevkinde bazı aksaklıklarında yaşandığı görülmektedir. Trablus beyine gönderilen hükümde sancağın sipahileriyle Kıbrıs’da iken Tarsus sancağı Kıbrıs beylerbeyiliğine bağlanıp ve Kıbrıs’a bağlanan sancak beyleriyle sipahiler orada kale inşası hizmetinde ve muhafazada olmaları defalarca söylenmiştir. Ancak sancağın sipahileri muhalif yakaya geçmiş ayrıca adaya beylerbeyiyle hizmette bulunmaları söylenmesine rağmen henüz gitmedikleri, biran önce gitmeleri şimdiye kadar neden gitmediklerinin sebebini yazıp bildirilmesi istenmiştir.166 Ayrıca Köstendil beyi Mehmed Bey’e gönderilen hükümde Hüseyin Çavuş aracılığıyla Beş kalesinden Drace’ye varınca o tarafların muhafazası emredilmiş, Paşa sancağındada sipahi muhâfaza hizmetine tayin olanların ihtiyaç malzemelerinde sıkıntı çektikleri bu konuda lazım olan mühimmatın tedarik edilmesi söylenmiştir.167Bu askeri talimatlar denizlerdeki sınır güvenliği içinde verilmiştir. Selanik beyine gönderilen hüküm kâfir donanmasının gemileri o taraftaki boğaza gidip fesat üzere oldukları o boğaza gemi çıkararak hazır halde olmaları mühim olan tedarikleri görüp askeri yerine koyulması kale hizmetine koyulan Müslimlerinde kâfir donanması o tarafa varırsa muhafaza etmeleri istenmiştir.168
164 Hüküm 579. 165 Hüküm 600. 166 Hüküm 630. 167 Hüküm 643. 168 Hüküm 572.