Eş Değerliğin Alt Türleri 1 Bire Bir Eş Değerlik

Koller’e göre hedef dilde pek çok eş anlamlı varyant olduğunda çeviri zor şartlar altında oluşabildiği için sadece düz anlamsal seviyede, eş anlamlılar, bu çoklu uygunluğun içinde olurken çağrışımsal açıdan bunlar, eş değer değildir. Yazar, bire bir eş değerliği şöyle göstermektedir:

3 _{Bizim eş değerlik konusunda temele aldığımız yöntem Mustafa Uğurlu’nun ortaya koyduğu} şablona dayanmaktadır. Hem terim hem de sınıflandırma bakımından yazarın Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği başlıklı yazısı, çalışmamızın eş değerlik boyutunun esasını oluşturmaktadır.

Kaynak Dildeki İfade : Hedef Dildeki İfade 1 : 1 Kaynak Dildeki İfade Hedef Dildeki İfade İfadenin Türkçedeki Şekli

Alm. Kalenderjahr Fr. Année civile Takvim yılı

İng. Control signal Alm. Stellgröße Kontrol sinyali

Alm. Fünf İsveççe Fem Beş

Fr. Bouc émissaire Alm. Sündenbock Günah keçisi

Alm. Switzerland Fr. Swiss İsviçre

(Koller, 2001: 229).

Uğurlu’ya göre ise bire bir eş değerlik “kaynak lehçedeki bir kelimenin kavram alanıyla hedef lehçedeki bir kelimenin kavram alanının, tamamen veya kabul edilebilir bir şekilde örtüşebilir” olmasıdır. Burada Türk lehçeleri arasında ses, anlam gibi özellikler bakımından tamamen örtüşen sözcükler, aynı kaynaktan geldiği halde ses değişimine uğrayan sözcükler ve ses, yapı gibi özellikler bakımından birbiriyle uyuşmadığı halde anlam olarak eş değer sözcükler bulunmaktadır. Bire bir eş değerlik kendi içinde üçe ayrılmaktadır. Uğurlu, birinci grupta ele aldığı bire bir eş değerlik türünde lehçeler arasında az sayıdaki kelimenin ses ve anlam gibi yönlerden aynı olduğunu ifade eder. Yazar, bu grupta kabul edilebilir eş değerlik bulunduğunu belirtir. Örneğin “at” sözcüğü her bir Türk lehçesinde farklı kavram alanlarına sahip olabilir. İkinci gruptaki bire bir eş değerlikte aynı kaynaktan gelen kelimelerin yalnızca seslik değişimler yaşadığı görülmektedir. Uğurlu’ya göre bu sözcükler arasında tam bir örtüşme söz konusudur. Yazar “beş” sözcüğünü bu gruba örnek vermiştir: Ttü. beş ≡ Az. beş ≡ Başk. biş ≡ Kaz. bes ≡ Kırg. beş ≡ Özb. beş ≡ Tat. biş ≡ Türkm. beeş ≡ Uyg. bäş gibi. Yazarın üçüncü grupta değindiği bire bir eş değerlik türünde ise ses ve yapı bakımından birbirine benzemeyen iki sözcüğün eş değerliği ele alınmaktadır. Uğurlu burada Türkiye Türkçesindeki baş örtüsü sözcüğüne eş değer olarak Kazak Türkçesindeki oramal; Kırgız Türkçesindeki oromol ve cooluk sözcüklerini örnek göstermiştir (Uğurlu, 2004: 21-23).

Uğurlu’nun bire bir eş değerlik ile ilgili söylediklerini şöyle bir tabloyla gösterebiliriz:

Ttü. At ≡ Az. at ≡ Başk. at ≡ Kırg. at ≡ Özb. at ≡ Tat. at ≡ Trkm. at ≡ Uyg. at “Kabul edilebilir eş değer”.

Ttü. beş ≡ Az. beş ≡ Başk. biş ≡ Kaz. bes ≡ Kırg. beş ≡ Özb. beş ≡ Tat. biş ≡ Trkm. beeş ≡ Uyg. bäş “Tam örtüşmeye yakın”. Ttü. yıldız ≡ Az. ulduz ≡ Kaz. juldız ≡ Kırg. cıldız ≡ Özb. yulduz ≡ Tat. yoldız ≡ Trkm. yıldız. Düz anlamı ortaktır; ama Ttü. film yıldızı şeklinde kazandığı yan anlam diğer lehçelerde olmayabilir.

Ttü. baş örtüsü ≡ Kaz. oramal ≡ Kırg. oromal ≡ cooluk. Bunlar da “kabul edilebilir eş değer” sözcüklerdir (Uğurlu, 2004: 22).

Uğurlu’nun bu şekilde sınıflandırdığı bire bir eş değerlik tarafımızca şöyle yorumlanmıştır:

Birinci grupta ele alınan eş değerlik türü yazılışları tamamıyla aynı olmasına rağmen kavram alanları farklılaşan kabul edilebilir eş değerlerdir. İkinci gruptaki türde yazılışlarında küçük seslik değişmeler olan fakat birincil anlamları yanında yan anlamlar kazanmış olan kabul edilebilir eş değerlikten bahsetmek mümkündür. Üçüncü gruptaki türde ise farklı göstergelerle dile getirilen gösterilenlerin oluşturduğu kabul edilebilir eş değerler söz konusudur.

2.2.1.2. Bire Çok Eş Değerlik

Koller’in bire çok eş değerlikle ilgili ortaya koyduğu şablon ve düşünceler şöyle gösterilebilir:

Hedef Dildeki İfade “a”

Kaynak Dildeki İfade : Hedef Dildeki İfade “b”

Hedef Dildeki İfade “c”

Kaynak Dildeki

İfade Hedef Dildeki İfade Türkçedeki Şekli İfadenin

İng. Control Alm. Regelung –

steuerung – bedienung – regelgerät – regler – steuergerät – bedien(ungs)organ Kontrol etme, düzenleme

İng. River Fr. Fleuve – riviére Nehir

Alm. Verheiratet Çek. Ženatý – vdaná Evli

Alm. Großvater İsveççe Morfar –

farfar

Büyükbaba

Koller’e göre çeviride üç durum kendini gösterir:

1- Metin bağlamdan ya da bilgi dünyasından gelişmiş olabilir. Olası eş değerlikler birbiriyle ilgili sözcüklerden doğmuş olabilir.

2- Bunlar söz konusu metin bağlamında ilgisiz olabilir (Fr. fleuve ya da riviére4; Trk. nehir).

3-Belirlenmemiş terimler çeviri sorunları oluşturabilmektedir. Bunlar, metin tabakasında boşluklara neden olur. Çünkü saf metin temel alındığında orijinal olmayan boşluk olarak kabul edilir. Örneğin İsveççedeki farfar “babanın babası” + morfar “annenin babası” ifadeleri Almancadaki Großvater “dede” terimini karşılar (Koller, 2001: 230).

Bire çok eş değerlik Uğurlu tarafından, “kaynak lehçedeki bir kelimenin kavram alanını, hedef lehçede bir değil, ancak birden fazla kelimenin kavram alanı, tamamen veya kabul edilebilir bir şekilde örtüşmesi” olarak ifade edilmiştir. Bire çok eş değerliğin alt gruplarına baktığımızda ilk grupta ses ve yapı bakımından birbirine benzemesine rağmen kavram alanlarının çok az örtüştüğü sözcükler yer alır. Uğurlu bunları “yarım yalancı eş değer” olarak ifade etmiştir. Yazara göre bunları hedef lehçede ifade ederken başka bir kelimeyle de kaynak lehçedeki kelimenin anlamını desteklemek gerekmektedir. Uğurlu, örnek olarak Kaz. kol ≡ Kırg. kol ≡ Özb. kol kelimesine karşılık Türkiye Türkçesinde kol ve el sözcüklerinin eş değer olabileceğini göstermiştir. Uğurlu, ikinci grupta ise hem ses hem de yapı bakımından farklı olan sözcükler arasında bire çok eş değerlik olabileceğini belirtir. Yazar, buna verdiği

4 _{Burada denize dökülene “fleueve” ve su kanalına dökülene “riviére” denilirken Türkçede bu} ikisi “nehir” sözcüğüyle karşılanabiliyor.

örneklerden birini makalesinden aynen aktarıyoruz: “Ttü.nde gebe kelimesiyle ‘karnında yavru bulunan kadın veya hayvan” kastedilmektedir; bk. TS: 822. Ancak bunun kavram alanı, Kaz.nde insan için jükti ≡ eki kabat ≡ ayağı avır + hayvan için

buvaz kelimeleri olmak üzere en az iki kelime tarafından örtülmektedir (LS: 258).”

(Uğurlu, 2004: 23-24).

Uğurlu’nun bire çok eş değerlikle ilgili düşüncelerini şöyle gösterebiliriz:

Kaz. kol ≡ Kırg. kol ≡ Özb. kol ≡ Ttü. kol + el. “Yarım yalancı eş değer”. Ttü. dön- ≡ Kırg. bir şeyin etrafında dön- “aylan-“; geri dön- “kayt-“; bir yere dön- “burıl-“. Burada bire üç eş değerlik söz konusudur (Uğurlu, 2004: 23-24).

2.2.1.3. Çoka Bir Eş Değerlik

Koller’in çoka bir eş değerlik anlayışıyla ilgili düşünceleri şu şekildedir: Kaynak Dildeki İfade “a”

Kaynak Dildeki İfade “b” : Hedef Dildeki İfade

Kaynak Dildeki İfade “c”

Çok : 1

Kaynak Dildeki

İfade

Hedef Dildeki

İfade Türkçedeki Şekli İfadenin

İsveççe Leka – spela

Alm. Spielen Oyun

İng. Control – control unit – regulator – governor

Alm. Regler Düzenleyici

Çeviri, eğer metnin bağlamı gerektiriyorsa hedef metindeki eş değerinden farklı bir şekilde ifade edilebilir. Sıfatlar, tamlayanlar, birleşik sözcükler, zarflar açıklanabilir. İsveççe morfar (büyükbaba) → Almanca mütterlicherseits (anne tarafından büyükbaba) (Koller, 2001: 231-232).

2.2.1.4. Bire Sıfır Eş Değerlik

Koller, bire sıfır eş değerlikle ilgili kapsamlı açıklamalar yapmıştır. Bu açılamalara geçmeden önce yazarın konuyla ilgili verdiği tabloyu ve örnekleri göstermek gerekmektedir: