Bu bölümde, Eski Türkçede geniĢ bir kullanımı bulunan sıfatların adlarla ve edatlar, durum ekleri, fiilimsi ekli yan cümleler gibi dilbilgisel ögelerle oluĢturduğu eĢdizimlilik yapılarının iĢlevsel kullanım özellikleri belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Söz konusu eĢdizimlilik anlamlarının sözcüksel iĢlevleri çıkarılırken Mel‟çuk‟un sözcüksel iĢlevler olarak adlandırdığı sınıflandırması dikkate alınmıĢtır.
Mel‟çuk‟un teorik görüĢleri ve ortaya koyduğu eĢdizimlilik tipolojisi doğrudan sözlüklerdeki uygulamalara yöneliktir. Mel‟çuk‟a göre eĢdizimliler, deyimsel ifadeler envanterinin en büyük alt kümesini oluĢturur (1998: 24). Mel‟çuk‟un sözcüksel işlevler (lexical functions) sistemi, belirli bir sözcük birlikteliği türünü ifade eder. Buna göre
Mahkemece ağır bir cezaya çarptırıldı cümlesi iki yaygın sözcüksel iĢlevi örneklendirir:
1. Birine bir ceza “verildiği” ifade edilmek istendiğinde bu anlamsal iliĢkiyi genellikle iĢaretleyen fiiller: Bu yapısal boĢlukta (cezaya) çarptırılmak daha sık görülürken (ceza) görmek daha nadir görülen bir alternatiftir.
2. Bir cezanın “büyük” ya da “önemli” olduğu belirtilmek istendiğinde genellikle kullanılan sıfatlar: Burada en yaygın tercih ağır‟dır.
Mel‟çuk‟un tipolojisinde bu iki birliktelik (ağır + ceza, cezaya + çarptırılmak), “Oper” ve “Magn” olarak etiketlediği sözcüksel iĢlevleri örneklendirir. “Magn” iĢlevi pekiĢtirme ile ilgilidir ve edgü alp (KT G 6, BK K 4) “çok yiğit”, yinçge arıg (KB 5329) “pek temiz”, ayıg bilge (ĠKPÖ LXXIV) “son derece bilgili”, ülgüsüz üküş arıg (BTT 25 2659-2660) “ölçülemez derecede (son derece) saf” gibi birlikteliklerde görülür. Bunlar, akla gelebilecek her türlü birliktelik türünü toplu olarak tanımlayan çok sayıda sözcüksel iĢlevden yalnızca ikisidir (Atkins-Rundell, 2008: 151).
Mel‟çuk sözcüksel iĢlevi, Oper olarak adlandırır. Buna göre sözcüksel iĢlevleri bakımından (eşdizimleyicinin (collocator) ifade ettiği anlama göre) eĢdizimlilik çok sayıda alt kategoriye ayrılabilir. Sözcüksel iĢlevlere Ģu örnekler verilebilir:
Abartma / büyütme (“yoğun (biçimde” / “çok”): stark naked kel. “sert,
Ģiddetli çıplak” eĢd. çırçıplak”
BaĢlama / baĢlangıç (“baĢlamak, baĢlatmak”): catch fire kel. “ateĢ
yakalamak” eĢd. “tutuĢmak, yanmak”
ĠĢlev (“iĢlev”): snow is falling kel. “kar düĢüyor” eĢd. “kar yağıyor”
Mel‟çuk‟un sınıflandırmasının, eĢdizimsel birlikteliklerin oluĢturduğu kavram alanlarını ve iĢlevsel özelliklerini belirleyerek bunların anlambilimsel denetimini yapmak için oldukça kullanıĢlı bir yöntem olduğu söylenebilir. AĢağıda, çalıĢmanın derleminden yola çıkarak Eski Türkçede sıfatların eĢdizimliliği çerçevesinde eĢdizimlilik anlamlarının sözcüksel iĢlevlerini gösteren örnek bir tablo oluĢturulmuĢtur:
Birliktelik Sözcüksel iĢlev Örnekler
sıfat + ad SOYUT (DUYGUSAL)
NĠTELĠK
açıg söz (KB 2577) “kötü söz,
hakaret”
katag avçı (EUDÇ 0605) (avçı
“avcı”) kel. “katı avcı” eĢd. “acımasız avcı”
SOYUT DERECE agır ig (BTT 25 0603) “ciddi,
önemli hastalık”
alp ukuş (Yen. E48 6) “güçlü,
keskin bir anlayıĢ”,
beŋkü / meŋkü kaya (Yen. E39 1)
“bengi, sonsuza kadar var olacak yazıt”
ÖZEL AD bakır sukım (DLT 509) “Mars
gezegeninin adı”
TÜR ADI ar böri (DLT 147) “sırtlan”
kara kuş (DLT 402) “kartal”
SOMUT NĠTELĠK bek neŋ (DLT 180) “sağlam
nesne”
ajmuk taz (DLT 137) kel. “beyaz
Ģap kel” eĢd. “dazlak, kel”, vd.
RENK altun tokır (BTT 25 1911-1912)
“altın renginde saç”
BĠÇĠM / GÖRÜNÜġ açuk kök (DLT 131) “bulutsuz
gökyüzü”
alınlıg er (DLT 139) “geniĢ alınlı
adam”
(somut) TARZ agın er (DLT 134) kel. “dilsiz er” eĢd. “genizden konuĢan
kimse”
SOMUT DERECE / ÖLÇÜ agır neŋ (DLT 134) “yüksek
fiyatlı nesne”
bir agım yer (DLT 134) “bir
adımda üzerine çıkılabilecek yükselti”,
bir agızçak(ı)ya (BTT 25 1[4]19)
kel. “bir ağızcacık, bir ağız
dolusu ölçüsünde” eĢd. “biraz, birazcık”,
bir ekim yer (DLT 253) “bir
seferde ekilecek büyüklükte olan yer”
MĠKTAR bir evin tüü (EUDÇ 0321) “bir
tutam saç”
SAYI altı bag bodun (Yen.E1 2, E49 1)
“altı birleĢik halk”
beş ajun (Alt.DiĢl.Fil. 240;
EUDÇ 0490; AP 235-236) “beĢ varlık (Ģekli)”
ZAMAN bir agızk(ı)ya sav sözleşgüçe üd
(BTT 25 0587-[0]588) “birazcık konuĢurkenki kadar zaman, kısa bir an”
azkıya üd (BTT 25 0314-0315)
“çok kısa bir süre, an”
(somut) ABARTILI MĠKTAR kenki kenki ajunlar (BTT 25
0628) “devam eden (art arda gelen) birçok varoluĢ biçimi”
miŋ miŋ tümen (KB 3319) “yüz
/+DIn/ ayrılma durumu ekli sıfat + ad
YÖN tagtın yıŋak (BTT 25 1182)
“kuzey yön, taraf”
içtin sıŋar (BTT 25 0729) “iç
tarafta, içinde yer alan; gizemli, içrek”
/+rA/ yön gösterme durumu ekli sıfat + ad
(benzetme yoluyla) SOYUT NĠTELĠK
içre saw (T1 K 10) “gizli haber,
mesaj”
öŋre ajun (BTT 25 0764;
Alt.DiĢl. Fil. 061-062) “varlık, önceki varlık”
/+çA/ eĢitlik durumu ekli sıfat + ad
MĠKTAR başça barım (Yen. E41 7) kel.
“her baĢtan, çok sayıda mal mülk” eĢd. “olgunluğa eriĢmiĢ / her yaĢtan (atların bulunduğu) at sürüsü”
(benzetme yoluyla) ORGAN ADI
yarınça yasıç (IB 40) (yasıç “ok
temreni”) kel. “kürek kemiği kadar ok temreni” eĢd. “kuĢ gagası”
/+GI, KI/ aitlik ekli sıfat + ad SOYUT NĠTELĠK tawgaçgı begler (KT D 7, BK D
7) “Çinlileri benimsemiĢ beyler”
kudıkı (asrakı) yavız yollar (BTT
25 2133-2134) “alçak ve kötü yollar”, vd. ZAMAN bökünki kün (BTT 25 0318; AP 91) “bugün, bugünlerde” bu künki kün (KB 5696) “ömür, fani yaĢam” /+DIn/ ayrılma ve /+GI, KI/
aitlik ekli sıfat + ad
SOYUT DERECE baştınkı öŋ (BTT 25 19[92]) “en
iyi biçim, Ģekil, güzellik”
üstünki yeg köŋül (BTT 25
kel. “en üstün daha iyi gönül” eĢd. “en yüksek ve en iyi
zihniyet / eğilim” /+rA/ yön gösterme ve /+GI, KI/
aitlik ekli sıfat + ad
YER / YÖN içreki bedizçi (KT G 12, BK K
14) “(saraydaki) has süsleme ustası”
(benzetme yoluyla) SOYUT NĠTELĠK
içreki bodun (KT G 2, BK K 2)
“tabi halk(lar)”
asrakı yavız yollar (BTT 25
2133-2134) “alçak ve kötü yollar”
Edat öbeği yapısında (Ad + edat) sıfat + (ad)
BENZETME teŋri teg (KT G 1, BK K 1) kel.
“gökyüzü / tanrı gibi” eĢd. “Kutlu, Kutsal”
ay teŋi (ogul kız) (KB 4504) “ay
gibi güzel (oğul kız)” Edat öbeği yapısında (Ad +
/DIn/ ayrılma durumu eki + edat) sıfat + (ad)
SOYUT DERECE nihayettin keçe (körklüglük) (KB
A 14) “sonsuz (güzellik)”
Sıfat-fiil ekli yan cümle yapısında sıfat + (ad)
SOYUT NĠTELĠK bedümiş er (KB 4591)
“yükselmiĢ, yüksek makam sahibi olmuĢ kiĢi”
odunmış kişi (KB 1398) “her
Ģeyin farkına varmıĢ, feraset sahibi kiĢi”
SOMUT NĠTELĠK bütmiş baş (DLT 292) “onulmuĢ,
iyileĢmiĢ yara”,
usıtgan kuyaş (DLT 625) “sıcak
yaz (havası), yaz sıcağı”
ZAMAN bulmış öd (KB 1038) “ikbal
devresi, baht açıklığı dönemi”
günler” közünür üd (BTT 25 1[713]) “Ģimdiki zaman” kelmedük üd (BTT 25 2802-2803 “gelecek, istikbal” EYLEM SIFATI kılmış kılınç (BTT 25 0523)
“iĢlenmiĢ suç, günah”
körmiş nom (BTT 25 [36]70)
“bilinen öğreti”, vd.
MĠKTAR törimiş iki (KB 15) “yaratılan
tüm varlıklar”
SOMUT ĠġLEV tirilgü yir (KB B 38) “konak
yeri”
YER turguluk oron (BTT 25 1572)
“yaĢanılan yer / mesken” Ġsim-fiil ekli yan cümle
yapısında sıfat + (ad)
SOMUT NĠTELĠK tıkma üzüm (DLT 564) “salkımda
sıkıĢık bir biçimde kümelenen üzüm taneleri”
örme saç (DLT 378) “saç örgüsü,
belik” Ġyelik ekli ad öbeği (ad
tamlaması) yapısında sıfat + (ad)
ÖLÇÜ süŋük batımı (kar) (KT D 35, BK
D 26-27) “mızrak batımı (kar)”
bir er turumı (suw) (DLT 594)
“bir adam boyu derinliğinde (su)”
/+çA/ eĢitlik ekli ad tamlaması yapısında sıfat + (ad)
MĠKTAR kum sanınça (Alt.DiĢl.Fil. 169)
kel. “kum sayısınca” eĢd.
“sayısız, pek çok”
Ad + iyelik eki + sıfat SOYUT NĠTELĠK aslı bedük (KB 5325) “soylu,
asil, yüce”
sanlı, namlı”, vd.
SOYUT DERECE bilgi batıg (KB 4928) “derin,
engin bilgili, âlim”,
bilgi kiŋ (KB 1100) “derin, engin
bilgili, âlim”, vd.
SOMUT NĠTELĠK bogzı tok (T1 G 1) “karnı tok”
körmeki y(a)ruk yaşuk (BTT 25
432-3433) “görmesi, gözleri parlak2, iyi gören”
SOMUT DERECE teŋi bir (KB 311) “birbirine
benzer, eĢit” Ad + /GA, KA/ yönelme durumu
eki + sıfat
SOYUT NĠTELĠK budunka ulug (KB 4534) “halkın
büyüğü, saygın, ileri gelen, önder”
SOYUT DERECE bulguka uçuz (KB 903) “kolayca
elde edilebilir”
kılguka agır (KB 906) “yapılması güç, zor”, vd.
Ad + /DA/ bulunma-ayrılma durumu eki + sıfat
SOYUT NĠTELĠK erende adınsıg (KB 562) “baĢka
bir hal ve tavra sahip”
kişide öŋi (KB 562) “baĢkalarından farklı”
SOMUT ÖLÇÜ kökte eiz (KB 2452)
“gökyüzünden daha yüksek”
SOYUT DERECE teŋizde batıg (KB 6203) “çok
etkili (üzüntü vs.)” Ad + /(X)n/ araç durumu eki +
sıfat
SOYUT NĠTELĠK sakınçın tügük (KB 1563)
“kederiyle baĢ baĢa”
taşra tonsuz (KT D 26) “sırtı
çıplak” Sıfat + ad + /DA/ bulunma
durumu eki
ZAMAN birer tuşta (BTT 25 0044) “her
fırsatta”
bir kşan üdte (Alt.DiĢl.Fil. 280)
“bir an bile”,
bir ugurta (AP 79) “(eski) bir
zamanda, günlerden bir gün”, vd. Sıfat + ad + /(X)n/ araç durumu
eki
ZAMAN keç üdün (BTT 25 0386) “uzun
zamandır”
birer ödün (ĠKPÖ IX) “her
seferinde, her fırsatta”
öŋre ertmiş üdün (EUDÇ 0590)
“çok uzun zaman önce”, vd.
SOYUT NĠTELĠK süçig köŋülin (BTT 25 0778)
“seve seve, memnuniyetle” Sıfat + ad + /çA/ eĢitlik durumu
eki
SOMUT NĠTELĠK eyin kezigçe (BTT 25 [3854]-
3855; Alt.DiĢl.Fil. 291) “sırayla, düzgün bir Ģekilde”
sıfat + edat SAYI miŋ kata (KB 1207) “defalarca,
binlerce kez”
Zarf + edat + sıfat SOYUT DERECE ne me edgü (DLT 349) kel. “ne
de iyi” eĢd. “ne iyi, çok iyi”
Sıfatların eĢdizimliliğiyle ilgili yukarıdaki gibi sözcüksel iĢlevlerin sayısını artırmak mümkündür. Burada tezin derleminden yararlanılarak örnek bir sözcüksel iĢlev tablosu oluĢturulmuĢtur.