DeğiĢtirilebilirlik

EĢdizimliliğin niteliklerinden biri, eĢdizimliliği oluĢturan bileĢenlerden herhangi birinin ya da her ikisinin sınırlı bir değiĢtirilebilirliğinin bulunmasıdır. Diğer bir ifadeyle, bileĢenlerden herhangi birinin birliktelik gösterebileceği sınırlı bir sözcük dizisi vardır (Cowie, 1981, 1998b; Howarth, 1996). Sınırlı bir ad / eylem dizisi, bir sözcüğün alabileceği birliktelik gösteren sözcük sayısına atıfla eşdizimsel kapsam /

dağılım (collocational range) olarak da adlandırılır (Cowie, 1981, 1998b; Granger,

1998; Handl, 2008; Leech, 1974: 20; Nesselhauf, 2003; Philip, 2007).

11 _{Sıklık Temelli Yaklaşım baĢlığı altında bu konu ayrıntılı olarak tartıĢıldığı için bu baĢlık kısa}

Dil, yalnızca dilbilgisel yapılardaki boĢlukları dolduran sözvarlığıyla, bir büyük yerleĢtirme tablosuymuĢ gibi konuĢulup yazılmaz, önemli ölçüde kelime seçimi öngörülebilir. Artır- eylemi “yükseltmek” anlamıyla kullanıldığında eĢdizimlilik gösterebileceği nesnelerin seçimi nispeten az sayıda isim ve isim örüntüsü ile sınırlıdır:

ününü (artırmak), şansını (artırmak), değerini (artırmak), vd.. “Bir yere girmesini

sağlamak, içeri almak” anlamında sok- eyleminin ise seçeneği çok daha fazla olmakla birlikte (içeriye sokmak, eve sokmak, odaya sokmak, okula sokmak, vd.) yine de belirli bir sınırlılığı vardır (Hill, 2000: 53).

Howarth, aĢağıdaki tabloda değiĢtirilebilirlik ölçütü temelinde eylem + ad eĢdizimliliğinin en serbestten en sınırlıya kadar geniĢ bir sınıflandırma (derecelendirme) denemesi yapmıĢtır (1996: 102): Eylem Ad Örnekler 1.S Az miktarda sınırlı Serbest değiĢtirilebilir adopt/accept/agree to a proposal/suggestion

“öneriyi/teklifi kabul etmek/onaylamak / benimsemek” vd. 2.S Az miktarda değiĢtirilebilir Az miktarda değiĢtirilebilir

introduce/table/bring forward a bill/an amendment “tasarıyı/yasa değiĢikliğini

tanıtmak/sunmak/nakletmek” 3.S Az miktarda değiĢtirilebilir Tam olarak sınırlı

pay/take heed “ilgi(li) göstermek/olmak”

4.S Tam olarak sınırlı Az miktarda

değiĢtirilebilir

give the appearance/impression

“görünümü/izlenimi vermek”

5.S Tam olarak sınırlı

Tam olarak sınırlı

curry favor “dalkavukluk etmek”12

EĢdizimlilerin sınırlılığı 1.S‟den (1. Seviye) 5.S‟ye (5. Seviye) kadar, bir bileĢenin sınırlılığının hafif derecesinden iki bileĢenin de tam olarak sınırlı olmasına kadar derecelendirilir; bu sınırlılık, her bir bileĢenin yer değiĢtirebileceği eĢanlamlıların sayısına göre belirlenir. Örnek olarak 1.S‟deki eĢdizimlilerde adlar serbestçe yer değiĢtirebilirken eylemlerin değiĢtirilebilirlik oranı, az sayıda eylemle yer

12 _{Örneklerin Türkçe karĢılıklarının değiĢtirilebilirlik oaranı, Ġngilizce asılllarına göre değiĢiklik}

değiĢtirebilmesi nedeniyle sınırlıdır. Her iki bileĢenin de değiĢtirilebilir olmadığı durumda, yani bileĢenlerin birliktelik içindeki anlamında bir eĢanlamlısının bulunmaması hâlinde ise birliktelik, curry favor “dalkavukluk etmek” örneğinde olduğu gibi 5.S en sınırlı eĢdizimliliktir.

Ancak bu sınıflandırma denemesi, eĢanlamlılık kavramını (sorununu) ortaya çıkardığı için eĢdizimlilik ile serbest birliktelik arasındaki ayrımı ortaya koymayı zorlaĢtırmaktadır. DeğiĢtirilebilirlik kavramında olduğu gibi eĢanlamlıların sayısı da insan aklının algılayabilirliğine bağlıdır. Dolayısıyla eĢanlamlıların sayısının belirlenmesi konusunda önemli ölçüde öznellik gerekir.

DeğiĢtirilebilirlik ölçütünün bütün kombinasyonları uygulanarak oldukça ayrıntılı bir sınıflandırma denemesi ortaya konmuĢ olmakla birlikte, bu ölçütün tek bir anlam üzerinden uygulanmadığı anlaĢılmaktadır. DeğiĢtirilebilir olduğu varsayılan bütün diğer ögeler, esasında çeĢitli anlam nüanslarıyla ortaya çıkan birbirinden farklı birliktelikler oluĢturmaktadır. Bu ölçütün kullanımı “bağlamsal anlam” düĢüncesine de ters düĢmektedir. Ayrıca anlam ve anlamlandırma göreceli olduğu, kiĢiden kiĢiye bile değiĢebildiği için bir anlamda ne kadar farklı sözcüğün kullanılabileceği öngörülemez. Bu ölçüt, birlikteliklerin yapısal özelliklerine dayalı eĢzamanlı sayısal betimlemeler yapmak için kullanıĢlı olmakla birlikte güvenilir anlambilimsel sınıflandırmalar yapmak için yeterli değildir.

Serbest birlikteliklerde her iki bileĢen de diğer ögenin anlamında herhangi bir değiĢikliğe neden olmadan baĢka bir unsurla yer değiĢtirebilir. EĢdizimlilerde ise bileĢenlerin değiĢtirilebilirliği sınırlıdır (Aisenstadt, 1979; Cowie, 1992; Howarth, 1996, 1998a). AĢağıda sınırlı eĢdizimlilik örnekleri bulunmaktadır:

(7) omuz silkmek omuz çevirmek (8) göz atmak göz gezdirmek

Örnek (7)‟de hem omuz hem de silkmek eĢdizimlenebilir birkaç sözcükle sınırlıdır ve ikisi de değiĢtirilemez. Örnek (8)‟de fiillerde sınırlı bir değiĢtirilebilirlik vardır, göz, alternatif birkaç fiille eĢdizimlenebilir: göz atmak / gezdirmek. BileĢenlerinin değiĢtirilebilirliğine bakarak eĢdizimlileri tespit etmeye çalıĢanlar olmuĢtur. Ancak değiĢtirilebilirliğin kendisi belirsiz bir ölçüttür, çünkü bir bakıma insan aklının algılayabilirliğine bağlıdır. Örnek olarak omuz silkmek eĢdizimliliğindeki

silkmek fiillinin yerini omuz sallamak, omzunu geriye atmak, omuz kaldırmak gibi çok

geniĢ bir fiil dizisi alabilir (Nesselhauf, 2005: 27). Öte yandan, değiĢtirilebilirlik,

bardağı yıkamak gibi serbest birlikteliklerde de sınırlı olabilir, çünkü yıkamak fiili

yerine temizlemek fiili konduğunda birlikteliğin anlamı değiĢikliğe uğrar; aynı durum

bardak yerine fincan getirildiğinde de görülür. O halde bu iki birlikteliğin eĢdizimli

olarak nitelendirilebilmesi için oldukça sınırlı bir eĢdizimlenebilir sözcük dizisine sahip olmaları gerekmektedir (Men, 2015: 24).

Sözcük birlikteliklerinin değiĢtirilebilirlik oranı ile anlamsal Ģeffaflığı arasında doğru orantı bulunmamaktadır. Bir birliktelik hiçbir değiĢtirime imkân vermemekle birlikte anlamsal bakımdan oldukça Ģeffaf iken bir diğeri değiĢtirimi mümkün olmakla birlikte anlam bakımından oldukça kapalı olabilir. Örnek olarak tamamen donuk yapıdaki bazı deyimlerin ögeleri az da olsa değiĢtirilebilirliğe açıktır (başı göğe ermek /

değmek, baş kırılır / yarılır börk / fes içinde kol kırılır yen / kürk içinde), diğer taraftan

bazı açık eĢdizimlilik örnekleri biçimsözdizimsel açıdan hiçbir Ģekilde varyasyona izin vermez (beyaz perde, kara tahta). Dolayısıyla değiĢtirilebilirlik ölçütü deyimsel birlikteliklerin sınıflandırılmasında güvenilir olarak kullanılabilecek bir ölçüt değildir. Ayrıca sıklık örneğinde olduğu gibi değiştirilebilirlik de sınırlı sayıdaki oluĢan tarihî dönem metinlerine uygulanabilir değildir.

Yukarıdaki nitelikler, eĢdizimliliğin belirlenmesinde kullanılmakla birlikte, bu ölçütlerden bazıları deyimsel birlikteliklerin, bazıları ise serbest sözcük birlikteliğinin genel nitelikleri olduğu için eĢdizimliliği diğer sözcük birlikteliklerinden ayırmada kullanıĢlı değildir. EĢdizimliliği diğer birlikteliklerden ayırt etmede kullanılan güvenilirliği yüksek ölçütler Ģunlardır: anlamsal şeffaflık, anlam özelleşmesi,

3.6. EĢdizimlilerin Belirlenmesinde ve Diğer Birlikteliklerden Ayrımında