Program değerlendirme konusuna geçmeden önce “değerlendirme” kavramının üzerinde durmakta fayda vardır. Yılmaz (1996: 21)’a göre değerlendirme, “ölçme sonuçlarının aynı alana ait bir ölçüt ile kıyaslanarak bir değer yargısına ve bir karara ulaşma sürecidir”. Tanımdan da anlaşılacağı gibi değerlendirme ölçme ve ölçütten oluşan iki önemli kavramı içerisinde barındırmaktadır. Tekin (1991:1) ölçmeyi; “belli bir özelliği ya da durumu gözleyip gözlem sonuçlarını sayı ya da simgeyle gösterme”; ölçüt kavramını ise, “karar vermede kullanılan temel özellik” olarak tanımlamaktadır.
Program geliştirme sürecindeki son aşama olan program değerlendirme konusuna açıklık getirebilmek için aşağıda farklı tanımlara yer verilmiştir.
Ertürk (1972: 107), eğitim programının değerlendirilmesini, “program geliştirmenin son ve tamamlayıcı halkası olarak eğitim hedeflerinin gerçekleşme derecesini tayin etme süreci” olarak tanımlamaktadır.
Erden (1998: 10) ise program değerlendirme için “gözlem ve çeşitli ölçme araçları ile eğitim programlarının etkililiği hakkında veri toplama, elde edilen verileri programın etkililiğinin işaretçileri olan ölçütlerle karşılaştırıp yorumlama ve programın etkililiği hakkında karar verme süreci” biçiminde bir tanım yapmaktadır.
Demirel ( 2004:183)’e göre program değerlendirme süreci, “veri toplama, verileri ölçütlerle karşılaştırıp yorumlama ve etkililik hakkında karar verme” basamaklarından oluşmaktadır.
Yabancı literatürde de benzer özellikleri taşıyan tanımlar yapılmıştır. Aşağıda bu tanımlara yer verilmiştir.
Tyler (1949)’a göre, değerlendirme bir program çalışmasının temel fonksiyonudur ve değerlendirme süreci, bir programın hedeflerinin ve değiştirmesi beklenen davranışların tam olarak ne düzeyde gerçekleştirildiğini belirleme sürecidir (Akt: Erden, 1998: 12).
Klenowski (2010)’ye göre program değerlendirme, eğitim programının yenileşmesini, geliştirilmesini veya yürütülmesini desteklemek için gerçekleştirilir ve program değerlendirmeyle programın sürekliliği sağlanmaya çalışılır. Ayrıca, program değerlendirme bir programın veya uygulamanın nasıl geliştirilebileceğine yönelik anlayış sağlamadan, programın uygulanmasıyla elde edilen verimlilik ve etkililikle ilgili kanıtlar sağlamaya kadar farklı amaçlara hizmet eder.
Worthen, Sanders ve Fitzpatrick (2004: 5) program değerlendirmenin tanımını, “ölçütlerin belirlenmesi, ilgili bilgilerin toplanması, elde edilen bilgilerin ölçütlerle kıyaslanarak programın değeri, kalitesi, faydalılığı, etkililiği ya da önemi hakkında karar verilmesi süreçlerini kapsar” şeklinde ifade etmektedir.
Posavac ve Carey (1997)’e göre program değerlendirme, “sunulan bir hizmetin gerekli ve kullanılabilir olup olmadığını; bu hizmetin daha önceden belirlenen ve karşılanmayan ihtiyaçları karşılamak için yeterli olup olmadığı ve gerçekten ihtiyacı olan insanlara yan etkisi olmadan yardımcı olup olmayacağını belirlemek için gerekli olan metotlar ve süreçlerden oluşur” ( Akt: Townsend ve Adams, 2003: 4).
Townsend ve Adams (2003: 4) ‘a göre değerlendirme “tüm yenilikçi programlarının entegral ve gerekli bir öğesidir ve eğitim programlarının, projelerinin, materyallerin ve tekniklerin değeri, faydası hakkında karar verme sürecidir ’
Bu tanımlardan yola çıkarak, program değerlendirmenin süreç olarak ele alındığını, uygulanan programın kalitesine, güvenilirliğine ve verimliliğine karar verme gibi
özellikleri ve bir seri etkinliği kapsadığını çıkarmak mümkündür. Ayrıca program değerlendirmenin programın sürekliliğini sağlamada önemli bir basamak olduğu yargısına ulaşılabilir.
Temel olarak, eğitimde program geliştirme ve değerlendirme birbiriyle iç içedir. Değerlendirme bir program geliştirme faaliyetinin önemli bir aşamasıdır ve sürekli bir yönünü oluşturur. Bu süreçte alınan sonuçlar veya dönütler programın daha iyi geliştirilmesi için kullanılır (Varış, 1998: 186).
Sonuç olarak her eğitim programında mutlaka bir değerlendirme yapılması gerekir. Bu işlem, faaliyetlerin başarısı konusunda bilgi vermesi bakımından zorunludur ve değerlendirmenin şekli, programın amacına ve özelliğine göre değişebilir. Ayrıca, program geliştirme faaliyetlerinin uygulamalı olması değerlendirmenin devamlı olmasını gerektirmektedir (Küçükahmet, 2003: 21).
2.3.1 Program Değerlendirme Sürecinin Temel Aşamaları
Program değerlendirme kapsamlı, sistematik ve dinamik bir süreçtir. Bu bakımdan, program değerlendirme çalışmalarında sistematik bir sürece uymak gerekir. Sistematik bir sürece uyulması, değerlendirmenin bir taraftan yapısallaştırılmasını sağlarken, diğer taraftan da daha kapsamlı hale getirilmesine yardımcı olmaktadır (Kaya, 1997).
Worthen Sanders ve Fitzpatrick (2004)’e göre program değerlendirme süreci; planlama, uygulama ve değerlendirme şeklinde üç aşamadan oluşur. Bu aşamalar şunlardır (Akt: Sağlam ve Yüksel, 2007):
1. Planlama Aşaması: Planlama aşaması, değerlendirme sürecinin ilk ve en
önemli basamağıdır. Bu aşamada, değerlendirme amaçlı araştırma deseninin ve veri toplama yöntemlerinin tanımlanması, hangi ölçme araçlarının hangi amaçlarla ne zaman, nasıl ve kaç kez kullanılacağının belirlenmesi, bu araçların geçerlik ve güvenirlik çalışmalarının yapılması yer almaktadır. Uygun bilgi kaynaklarının belirlenmesi ve çalışmayla ilgili bir takvimin oluşturulması, toplanan veriler için uygun düzenleme, analiz, yorumlama ve raporlaştırma tekniklerinin belirlenmesi, yönetim ve işbölümü planının hazırlanması, personel gereksiniminin belirlenmesi, değerlendirme bütçesinin hazırlanması ve değerlendirme için işbirliği anlaşmalarının oluşturulması işlemleri de planlama aşamasında gerçekleştirilir
2. Uygulama Aşaması: Bu aşamada, planlama aşamasında alınan kararlar
doğrultusunda araştırma deseni, evren ve örneklem seçimi, verilerin toplanması, analiz edilmesi ve sonuçların yorumlanması gerçekleştirilir ve değerlendirme raporlaştırılır. Değerlendirme raporunda, yapılan değerlendirmenin özetine, girişine, amaçlarına ve çalışmada yanıt aranacak sorularına, yöntem ve tekniklerine, bulgularına, sonuçlarına ve önerilerine yer verilir.
3. Değerlendirme Aşaması: Program değerlendirmede son aşama olan
değerlendirmenin değerlendirilmesi aşamasında, değerlendirme sürecinde yaşanan eksiklik ve hataların ortaya çıkarılması amaçlanır. Bu sürece aynı zamanda meta-değerlendirme de denilmektedir.