Eğitim İlkeleri

Eğitim faaliyetlerinin belirlenen amaçlara ulaşması için yöntemlere kılavuzluk eden bir takım genel ilkeler bulunmaktadır. “Davranış kuralı” olarak tanımlayabileceğimiz bu ilkeler, eğitim-öğretim faaliyetini daha etkili hale getirir ve öğretmenin hedeflere ulaşmasını kolaylaştırır.62

Bu ilkelerden ilki i n s a n a g ö r e l i k ilkesidir. Bu ilke, bilgi, değer ve maharetler kazandırılırken insanın beden ve ruh yapısının, kültür durumunun göz önünde bulundurulmasını ifade eder. Genel olarak bu ilke üç şekilde anlaşılır: (I) İnsan yapısına, psikoloji bilgisine dayanmak, (II) insanın çocukluk, gençlik gibi gelişim dönemlerine ait özellikleri bilerek hareket etmek, (III) insanların zekâ, istidat, kültür seviyesi gibi ferdî farklılıklarına dikkat etmek.63 _{Bu ilke Gazâlî’de daha çok}

üçüncü anlamıyla karşımıza çıkar. Ona göre, insanlara anlatılacak konuları tespit ederken onların anlayışlarına göre seçmek; insanlarla seviyelerine göre konuşmak eğitimi daha etkili kılar:

“Kaderden bahsedildiği vakit sükut edin; zira yerin kulağı var, çevrenizde görüş ve anlayışı zayıf olan insanlar var. En zayıfınızın durumuna göre konuşun. Yarasanın gözünden güneşin perdesini kaldırmayın. Çünkü o, buna dayanamaz, sonra hepiniz helak olursunuz.”64

“Soru soranın seviyesine inip, haline göre ona hitap etmek, cevap verenin kendi durumuna göre konuşmasından çok daha değerlidir.”65

“Nasihat edecek olan insan, muhatabının haline göre konuşmalıdır. Yoksa bütün şer’î mev’ıza ve hikâyeleri herkese anlatmak mümkün olmadığı gibi, muhatabın haline uymayan bir şey ile ona hitap edip durmak, boşuna vakit kaybetmekten başka bir işe yaramaz.”66

“Talebeye kabiliyeti nisbetinde hitap etmeli, aklının kavrayamayacağı ve nihayet nefretle şaşırıp kalacağı incelikleri açmamalı. Eğer anlayışı tam ise o zaman her gerçeği açıklamalıdır.”67

Bilginin basit ve iyi bilinen bir zemine oturtulmasıyla daha iyi öğrenilebileceğini ifade eden bir başka ilke de b i l i n e n d e n b i l i n m e y e n e ilkesidir. Buna göre yeni konuların kolay anlaşılması ve akılda kalması için, bunların

62 _{Mehmet Okutan, Genel Öğretim Metotları - Öğretim İlke ve Yöntemleri, Trabzon 1997, s. 50.} Genel ilkelerden hareketle din eğitimi çerçevesinde belirlenen özel eğitim ilkeleri için bkz. Parladır,

Din Eğitimi Bilimine Giriş, ss. 81-90. Ahlâk öğretimi ile ilgili ilkeler için bkz. Beyza Bilgin & Muallâ

Selçuk, Din Öğretimi - Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yay., Ankara 1995, ss. 102-112 63 _{Parladır, a.g.e., s. 82}

64 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 183 (96-97)} 65 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 101 (55)} 66 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 102 (55)} 67 _{Gazâlî, İhyâ, C. I, s. 144 (57)}

iyi bilinen konularla irtibatı sağlanmalı ve aralarında mantıkî bir zincir kurulmalıdır.68

Gazâlî, bir fenni bitirmeden diğerine geçmemeyi tavsiye ederken bu ilkeye dayalı şeyler söylemektedir:

“İlimler zaruri bir tertip ve tasnife bağlıdır. Bazıları diğer bazılarına yoldur. Onlardan geçilmeden diğerlerine geçilmez. Muvaffak olanlar tertibe riayet edenlerdir. Yani ilim ve amel ile iyice anlayıp tatbik etmeden başka fenne geçmezler.”69

Gazâlî’de eğitimle ilgili ilkelerden biri de t e d r i c i l i k tir. Buna göre alışkanlıkları değiştirirken “ahestelik ve mülayemet”e riayet etmek gerekir; çünkü insan tabiatı bu konuda aceleciliği kabul etmez. Her şey tedrici ve ahestelikle olur:

“Alışkanlıklardan bazılarını atarken, diğer bazılarıyla kendisini teskine çalışmalı, nefsi buna razı olunca, bunların da bir kısmını atmaya çalışmalı, böylece ahestelikle bütün yaramaz hallerinden tamamen uzaklaşmalıdır… Tedric ve ahesteliğe riayet eden kimse, bu sayede zor durumlara da sabır ve tahammül eder. Bu ahestelik sayesinde sevdiği âdetleri sevimsiz hale gelebilir. Bu da tecrübe ve zevk ile bilinir. Ancak bu durum çocuklarda açıkça görülmektedir. Çocuk, ilk önce zoraki okumaya başlar, alışkın olduğu oyuna sabretmek ağırına gider. Sabır, ilimle başlar. Gözü açılıp ilimden zevk almaya başladığı zaman artık oynamaktan canı sıkılır, ona tahammül edemez ve ilimden ayrılmaya bir an sabredemez hale gelir. ”70

Eğitim-öğretim faaliyetinde bir başlama noktası olarak somut şeyler, daha ilgi çekici ve kolay kavranır olması sebebiyle, soyut konuların anlaşılmasında bir köprü vazifesi görür. Bu anlayışa dayanan s o m u t t a n s o y u t a ilkesi de Gazâlî’de hikâyelerle ve örneklerle öğretme şeklinde karşımıza çıkmaktadır ki o bu ilkeyi, özellikle İhyâ’dan yapılan alıntılarda görüldüğü üzere, yazdığı eserlerin hemen hemen hepsinde soyut konuları anlatırken oldukça etkili bir şekilde kullanmaktadır.71

Bilgilerin değer ve davranış haline gelmesini sağlama, başka deyişle ahlâk eğitimi bakımından bunlara ek olarak s e v d i r m e v e i k n a e t m e , Gazâlî’nin bazı vesilelerle üzerinde durduğu bir ilkedir. Ona göre çocuğun baskı ve kaba davranılarak örselenmemesine dikkat etmek, onlara karşı mülayim ve yumuşak davranmak gerekir.72 _{Gazâlî’nin bu bağlamda ödül ve ceza konusundaki görüşü}

geleneksel çerçevede kısmen modern özellikler taşır. O bu konuda ince analizler yaparak eğitimde uyulması gereken kurallar hakkında okuyucuyu ikna etmeye çalışır, gerekçeli bir strateji ortaya koyar. Ona göre ödül, çocuğun ahlâkî hareketine

68 _{Parladır, a.g.e., s. 86}

69 _{Gazâlî, İhyâ, C. I, s. 133 (52)} 70 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 151 (80)}

71 _{Gazâlî’nin de dahil edildiği tasavvuf düşüncesinde metaforik anlatımla ilgili örneklerle desteklenmiş} bir çalışma için bkz. Ahmet Ögke, Vâhib-i Ümmî’den Niyâzî-i Mısrî’ye Türk Tasavvuf

Düşüncesinde Metaforik Anlatım, Ahenk Yay., Van 2005

karşılık verilen etkili bir motivasyon kaynağıdır. Bunun zıddı olarak ceza da usulsüz kullanıldığında çocuğu arsız kılar. Bu yüzden çocuğun ufak tefek hataları görmezlikten gelinmeli, eğer tamamen gizlediği bir hatası varsa onu da hiç görmemek lazımdır. Ancak bu çocuğu tamamen kendi haline bırakmak anlamına da gelmez. Zira çocuk, aynı hatayı tekrarlarsa gizlice tekdir edilir ve yaptığı işin zararları kendisine anlatılır. Devreye çevre faktörüyle kuvvetlendirilmiş utanma duygusu da sokularak nasihatın etkili olması sağlanır. Yoksa çocuk aynı kötülükleri yapmaya tahrik edildiği gibi, nasihat da etkisiz olur.73 _{Bu çerçevede Gazâlî, k o r k u t m a ve} f i z i k c e z a konusunda geleneksel tutumda itidali tavsiye eder, ancak azgın

çocukların ancak dayakla yola gelebileceğini söylemeyi de ihmal etmez.74

“Bilmiş ol ki aslında korku, makbul olmakla beraber, bazılarının sandığı gibi, ne kadar çok korkarsa o nisbette makbul olur görüşü de galattır. Esasen korku, Allah’a yaklaşmak için insanı ilim ve amele sevk eden ilâhî bir kamçıdan ibarettir. Hayvaniyet için en doğrusu, kırbaçsız kalmamaktır. Çocuk da böyledir. Fakat bu, fazla dövmenin daha makbul olduğuna delalet etmez. Her şeyde olduğu gibi korkunun da ifrat, tefrit ve itidal tarafı vardır. Makbul olan itidal derecesindeki korkudur.”75

Gazâlî çocuğun kusurlarının düzeltilmesi hususunda ailenin meleklerin ahlâkı üzere tarafsız bir gözlemci gibi hareket etmesini, sonra bunun zararlarını

anlatmasını tavsiye etmektedir.

“…aklı başında olan bir veli, çocuğun kusurlarını, kendisi kafasında tutup onların zararlarını çocuğa anlatmalı ve çocuğuna gerekli terbiyeyi vermelidir. Böylece, kiramen katibin görevini kendisi yapmalıdır. Bu şekilde hareket eden her veli, meleklerin ahlâkı ile ahlâklanmış sayılır da neticede peygamberler, sıddıklar ve mukarrebler ile beraber olur.”76

Onun ilk çocukluk döneminde eğitimde uygulanmasını istediği eğitim, bazı metodik incelikler taşımasına rağmen, çocuğun ilerde zor şartlara dayanmasını sağlamaya dönük biraz sert bir disiplin anlayışına dayanır:77

Buna göre baba çocuğuna çok sık muhatap olmamalı, anne çocuğunu babası ile korkutmalı, bu suretle kötülüklerden alı koymaya çalışmalıdır. Çocuk gizli olarak yapmak istediği her hareketten men edilmelidir. Çünkü çocuk, gizli yapmak istediği şeylerin kusur olduğunu bilir. Gizli yapa yapa onunla ünsiyet peyda eder ve onu aşikâre de yapmaya başlar. Çocuğu mümkün olduğu kadar gündüz uykusundan

73 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72).} 74 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 285 (155)} 75 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 289 (157)} 76 _{Gazâlî, İhyâ, C. IV, s. 124 (66)} 77 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72)}

alıkoymalıdır. Çünkü gündüz uykusu, tembellik getirir, fakat gece uykusuna mani olmamalıdır.

Etlerinin pekişmesi, vücudunun yağlanmaması için çocuk yumuşak döşekte yatırılmamalıdır. Aynı zamanda böyle zevkle büyüyen çocuk, bir daha sert döşeğe yatmak istemez ve zevke dalar. Bunun için yemek, yatak ve giyecekte lükse kaçmamalıdır.

Gazâlî çocukluk ile yetişkinlik arasında gerçek benin ya da kişiliğin doğduğu”78 _{bir geçiş dönemi mahiyetinde olan ergenlik dönemine yaklaşınca}

çocuğa bütün bu yasakların sebeplerinin anlatılarak onun ikna yoluna gidilmesini tavsiye eder. Mesela yemeğin bir gıda olduğu, yemekten maksadın Allah’a kulluk edebilmek olduğu, dünyanın, aslı olmayan boş bir şey olduğu zira devam ve bekası olmadığı, ölüm ile bütün dünyalığın sona erdiği, dünyanın durulacak bir yer olmayıp yolculuk yeri olduğu, devamlı ve asıl makamın ahiret olduğu, ölümün her an gelebileceği, akıllı insanın, dünyadan ahiret azığını temin eden kimse olduğu ve bu sayede cennetin bol nimetlerine kavuşup Allah katında mevki sahibi olabileceği kendisine a n l a t ı l m a l ı d ı r .79

Ona göre, çocuk erken yaşlarda terbiye edilmelidir.80 _{Zira bu yaşlarında}

ihmal edilirse ahlâkı bozulur, bir takım kötü alışkanlıklar edinir.81 _{O, İhyâ’da konuyu}

özel bir başlık altında ele alır82_:

“Çocuk bu yaşa gelinceye kadar güzel terbiye edilmişse, erginlik anında bu sözler kendisine tesir eder. Oyma yazının taşta iz bıraktığı gibi, bu sözler de çocuğun kalbine yerleşir ve orada iz bırakırlar. Fakat daha önceki yaşlarda çocuk güzel terbiye edilmez, kötü söz ve kötü işlere alışır, gününü oyun ve eğlenceyle geçirir, istediğini yer-içer, istediğini giyer, har vurup harman savurursa, duvarın kuru toprağı kabul etmemesi gibi, çocukta hakikatleri de kabul etmez. Asıl mühim olan daha ilk anlarında çocuğu ele alıp, yaşına ve başına göre terbiyesiyle meşgul olmaktır. Çünkü onun bir sâfi cevher olarak yaratılan kalbi, hayrı da şerri de kabule elverişlidir. Ancak anne-babası onu istedikleri yere çevirirler. Nitekim Resul-i Ekrem; ‘Her çocuk

78 _{Kerim Yavuz, Çocuğun Dünyası ve Gelişme, Çocuk Vakfı Yay., İstanbul 1992, s. 25}

79 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72). Gazâlî’nin Türkçe’ye Ey Oğul ismiyle çevrilen risalesi buradaki} tavsiyesine uygun bir metotla yazılmıştır. Öyle ki risalenin adı bile çocuk ile ebeveyni arasında olması gereken iletişimi çağrıştırmaktadır: Bkz. Gazâlî, Eyyühe’l-Veled, Mecmûatu Resâili’l- İmâmi’l-Gazâlî içinde, C. III, ss. 101-114. Bu risaleyle ilgili bir değerlendirme için bkz. T. J. Winter,

a.g.m., ss. 33-39

80 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72). Kâsım, Gazâlî’nin bu görüşünü “çocukluğun faydalı bir dönem} olduğunu vurgulaması bakımından değerli bulur: Bkz. Kâsım, a.g.m., s. 48

81 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72)} 82 _{Gazâlî, İhyâ, C. III, s. 165 (72)}

fıtrat üzere doğar. Sonra anne-babası onu Yahudi, Hıristiyan, Mecusi yapar’ buyurmuştur.”83

İnsanın iyi davranışlarda bulunmasını tabiat haline getirmesini sağlayacak bir yöntem olarak r i y â z e t , temelde alışkanlık edinme ve isteklerin kontrol edilmesine dayanır. Ayrıca terbiyede ilk çocukluk dönemindeki ihmalin daha sonra kötü sonuçlara sebep olacağı da psikolojide kabul edilen bir görüştür.84

Bununla birlikte, çocuğun terbiyesinde dikkat edilmesi gereken önemli bir husus da onun arzu ve eğilimlerinin iyi yöne kanalize edilmesi, iradesinin güçlendirilmesidir.85 _{Sonuç olarak Gazâlî’nin, özellikle ilk dönemlerde çoçuğun}

isteklerini kontrol etmesini sağlamada iknaya yer vermekle beraber daha çok geleneksel ödül-ceza ilkesine önem verdiği, ancak cezanın kontrollü bir şekilde kullanılmasını istediği, ancak ergenlik döneminde daha çok anlatma ve iknaya önem verdiği söylenebilir.