Durum Değişikliğinin Uyarlama Talep Eden Taraftan Kaynaklanmamış

TBK m. 138 hükmünde öngörülen şartlardan birisi de öngörülemez nitelikteki durum değişikliğinin borçludan kaynaklanmamış olmasıdır. Esasında kimse kendi kusuruna dayanarak hak iddia edemez ilkesinin bir sonucu olarak ifade edilebilecek bu şartın gereği olarak durum değişikliğinin ortaya çıkmasında katkıda bulunan taraf sözleşmenin uyarlanmasını talep edemeyecektir304_.

Öğretide pek çok yazar bu şartı, yeni koşulların ortaya çıkmasında borçlunun kusurunun bulunmaması gerekliliği şeklinde ele almaktadır305_{. Söz konusu}

yazarlardan Arat bahsi geçen kusurun haksız fiil ya da akdi sorumluluk anlamında bir kusur olarak anlaşılmaması gerektiğini, sözleşmenin uyarlanmasında aranan kusursuzluğun somut olayda dürüst bir insan gibi hareket edilip edilmediğini tespit etmek maksatlı olduğunu ifade etmektedir306_{. Gerçekten de sözleşmenin uyarlanması}

açısından teknik anlamda kusur aranmamakta, ortaya çıkan ve sözleşme ilişkisini derinden etkileyen durum değişikliğine uyarlama talep eden tarafın kendisinin sebep olmamasının yanı sıra, o tarafın hâkimiyet alanından kaynaklanan bir sebeple doğan, o tarafa isnat edilebilir bir durum değişikliği olmaması aranmaktadır307_{. Teknik olarak}

303 _{Arat, s. 107.}

304 _{Arat, s. 135; Baysal, Uyarlama, s. 260.}

305 _{Kılıçoğlu, , s. 353; Eren, Borçlar Genel, s. 504; Erman, Beklenilmeyen Haller, s. 85; Arat, s. 135 vd;} Gürsoy, s. 153; Gülekli, s. 51.

306 _{Arat, s. 135.}

81

kusur kavramı içerisinde değerlendirilemeyecek bir davranışın durum değişikliğinden olumsuz etkilenen sözleşme tarafının hâkimiyet alanından doğarak uyarlama imkânını dışlayabileceği ifade edilmektedir308_{. Anılan sebeplerle bahsi geçen şartın öğretide}

kusur kavramı kullanılmaksızın durum değişikliğinin borçluya isnat edilememesi309_,

durum değişikliğinden borçlunun sorumlu olmaması310 _{ve durum değişikliğinin}

borçludan kaynaklanmaması311 _{gibi ifadelerle açıklandığı görülmektedir. Biz bu}

çalışmada yasal düzenlemeyle uyumlu olarak uyarlama talep edenden kaynaklanmama ifadesini kullanacağız.

Sözleşme ilişkisinin sonradan ortaya çıkan öngörülemez nitelikteki durum değişikliği sonucu temelden değişmesi sonucunda uyarlama talep edilebilmesi için, bu değişikliğin uyarlama talep eden tarafın kendi hâkimiyet çevresinden, yaşam ilişkilerinden, kendi gevşek veya başıbozuk davranışlarından ileri gelmemesi gerekmektedir312. Bu şart bir yönüyle sözleşmenin kurulduğu esnadaki koşulların değişmesine sebep olan olayların uyarlama talep eden tarafın hâkimiyet alanından kaynaklanmaması gerektiğini ifade ederken, bir yönüyle de ortaya çıkan durum değişikliğinin sonuçlarının ağırlaşmasını engellemek için gerekli tedbirleri alması gerekliliğini de ifade etmektedir313_{. Hatta durum değişikliği ortaya çıktıktan sonra}

durumun karşı tarafa bildirilmesi yükümlülüğünü de bu kapsamda ele alan yazarlar bulunmaktadır314_{. Durum değişikliğinin uyarlama talep eden tarafın etki alanından}

doğmadığı fakat uyarlama talep eden tarafın durumun ağırlaşmasını engellemek için

308 _{Baysal, Uyarlama, s. 261.}

309 _{Baysal, Uyarlama, s. 260; Kulp, s. 133.} 310 _{Tile, s. 117.}

311 _{Oğuzman / Öz, s. 569.}

312 _{Tekinay / Akman / Burcuoğlu / Altop, s. 1007.} 313 _{Arat, s. 136; Tile, s. 119- 122.}

314 _{Arat, s. 136; Kulp, s. 135; Canbolat, s. 225; Baysal Uyarlama, s. 264; Erman, Beklenilmeyen Haller,} s. 89.

82

üzerine düşeni yapmadığı hallerde sözleşme uyarlansa dahi gerekli tedbirlerin alınmaması sonucu durumun ağırlaşması riskine uyarlama talep eden taraf katlanacaktır315_.

Durumun uyarlama talep eden taraftan kaynaklanmaması gerektiği hususunda değerlendirilmesi gereken bir diğer husus ise kanuni düzenlemede “borçludan kaynaklanmayan bir sebeple” ifadesinin kullanılmış olmasıdır. Hüküm uyarlamanın yalnızca borçlu tarafından talep edilebileceği ya da alacaklının uyarlama talep edebileceğinin kabulü halinde alacaklıdan kaynaklanan bir sebeple dahi alacaklının uyarlama talep edebileceği şeklinde anlaşılabileceği gerekçeleriyle öğretide eleştirilmektedir316_{. Kanaatimizce hüküm esaslı durum değişikliğinin olay}

gruplarından yalnızca aşırı ifa güçlüğünü dikkate alarak düzenlendiği için yalnızca borçludan kaynaklanmayan bir sebep olmasını öngörmüştür. Fakat yukarıda317

bahsedildiği üzere kanaatimiz edimler arası dengenin bozulduğu ve sözleşme ile izlenen amacın boşa düştüğü hallerde de hükmün uygulanabileceği yönündedir. Edimler arası dengenin bozulduğu ve amacın boşa düştüğü durumlarda mağdur taraf olarak alacaklının uyarlama talep etmesi durumunda da durum değişikliğinin kendi etki alanından kaynaklanmaması şartı aranmalıdır.

Durum değişikliğinin uyarlama talep eden taraftan kaynaklanmaması hususunda değinilmesi gerekli bir diğer husus ise temerrüt halinde uyarlamanın mümkün olmamasıdır. Öğretide baskın görüş, temerrüdün uyarlamayı dışladığı yönündedir318_.

Burada değinilmesi gereken nokta, sözleşme ilişkisini etkileyen durum

315 _{Baysal, Uyarlama, s. 264.} 316 _{Baysal, Uyarlama, s. 262.} 317 _{Bkz. yuk. İkinci Bölüm / D / 2..}

83

değişikliklerinin uyarlama talep eden tarafın temerrüde düşmesinden sonra meydana gelmiş olması gerekliliğidir. Bu halde durum değişikliklerinden olumsuz etkilenen sözleşme tarafının sözleşmeye devam etmesi dürüstlük kuralları ışığında kendisinden beklenilemez nitelikte değildir, zira borçlu borcunu temerrüde düşmeden ifa etmiş veya alacaklı temerrüde düşmeden karşı edimi kabul etmiş olsa idi sonradan ortaya çıkan durum değişikliklerinden olumsuz etkilenmesi söz konusu olmayacaktı319_{. Bu}

husus hem borçlu temerrrüdü hem alacaklı temerrüdü açısından söz konusu olacaktır320_.

Durum değişikliğinin uyarlama talep eden taraftan kaynaklanmamış olması hususunda değinilmesi gereken son husus, bu şartın ne sıkılık ile aranması gerektiği sorununa ilişkindir. Belirtmek gerekir ki bu şart öngörülemezlik şartı ile iç içedir. Nitekim önceden öngörülmesi mümkün bir olayı önceden öngörmemek ve tedbir almamak, mağdur tarafa isnat edilebilir bir davranış olarak değerlendirilebilir321_.

Sözleşmenin uyarlanmasında, ortaya çıkan durum değişikliklerinin öngörülemez olması ve bu değişiklikler sonucu ifanın beklenemez olması unsurları ağırlık taşımaktadır. Bu açıdan bakıldığında durum değişikliklerinin mağdur taraftan kaynaklanmamış olması şartının çok sıkı incelenmesinin adaletsiz sonuçlara yol açacağı belirtilmelidir322_{. Somut olayın koşulları incelenerek, bazı durumlarda}

beklenmedik gelişme kendi etki alanından ortaya çıksa dahi aşırı ifa güçlüğü, edimler arası dengenin bozulması veya sözleşme ile izlenen amacın boşa çıkması hallerinin çok ağır olması durumunda mağdur tarafın sözleşmeden kurtarılabilmesinin mümkün

319 _{Tile, s. 122; Kulp, s. 135; Arat, s. 137.} 320 _{Baysal, Uyarlama, s. 265; Tile, s. 122.} 321 _{Baysal, Uyarlama, s. 264; Arat, s. 136.}

84

olması gerektiği, sözleşmenin uyarlanmasında asıl belirleyici olan ölçütün dürüstlük kuralı olduğu ve ögelerden birinin eksikliğinin bir diğerinin ağırlığıyla kapatılmasına imkân tanıyan kum yığını teorisinin burada da işlerlik kazanması gerektiği öğretide savunulmaktadır323_.