Dumanlı Kuvars

35

Gül kuvarsın renginin nedeni, bir veya iki satır ile çoğu metinde bir zamanlar kolayca gözden kaçtığında çok karmaşık hale gelmiştir (White, 2015). Çalışmalar rengin titanyum, manganez veya rutile tarafından oluştuğunu iddia etmektedir. Yirminci yüzyılın sonlarına doğru yüksek teknolojili X-ışını ve analitik araçların ilerlemesiyle hem asterizm hem de pembe renk için sorumlu olan gül kuvarsındaki aşırı derecede ince lifli kapanımlar belirlemek mümkün olmuştur.

36

Dumanlı kuvars açısından mücevherat olarak yararlanılan ülkelerin en önemlisi Brezilya’dır. Madagaskar dumanlı kuvars üreten ve ihraç eden ikinci ülkedir. Bununla beraber İskoçya, ABD, Rusya, Ukrayna ve İsviçre dumanlı kuvars kaynaklarının en fazla olduğu ülkelerdendir.

2.5.1. Dumanlı kuvars özellikleri

Dumanlı kuvars, kahverengi ve grimsi renk aralığında rengi olan bir kuvars çeşididir.

Necef taşı olarak da bilinen dağ kristali çeşidi olan dumanlı kuvarslar yarı şeffaf ve dumanlı bir renge sahiptir (Yücetürk, 2010). En yaygın bulunduğu çeşit olan morion dumanlı kuvars çok koyu kahverengiden opak siyah renge sahiptir.

Diğer kuvarslar gibi SiO2 kimyasal formüle sahiptir. Dumanlı kuvars binlerce yıldır genellikle dekoratif, süs ve dinî nesneler içinde değerli taş olarak kullanılmaktadır (Hatipoğlu ve Gökçen, 2007:32). Dumanlı kuvarsın korku, panik, kızgınlık ve gerginliği giderdiğine inanılır. Bazılarına göre ise böbrek ve pankreas organlarına iyi geldiğine inanılmaktadır. Dumanlı kuvarsın fiziksel özellikleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur.

Çizelge 2.6. Dumanlı kuvars süs taşlarının fiziksel özellikleri Kimyasal

Sınıflandırma

Silikat

Renk Açık sarımsı ve turuncumsu kahverengiye; kırmızımsı kahverengiden kahverengiye. Genellikle siyah

görünürler. Çoğu örnek grimsi renktedir.

Çizgi Renksiz (çizgi plakasından daha sert)

Parlak Vitrifiye

Diyafanite Şeffaftan yarı saydamlığa

Bölünme Yok - tipik olarak konkoidal kırılma ile kırılır

Mohs Sertliği 7

Özgül Ağırlık 2,6 – 2,7

Teşhis Özellikleri Konkoidal kırılma, camsı parlaklık, sertlik, kahverengimsi renk

Kimyasal Bileşim SiO2 Kristal Sistem Altıgen

Kullanım Faceted gemstones, cabochons, boncuklar, oymalar, küreler kullanır

37

Dumanlı kuvars, boncuklara ve kabaşonlara kesilir. Bu mücevherler insanların beğeni ve ilgisine göre sarımsı kahverengiden koyu kahverengiye kadar yüzük, kolye, küpe ve broş gibi aksesuarlarda kullanılır. (Tablo 2.6). Koyu kahverengi renkli dumanlı kuvars, erkek yüzük ve kol düğmelerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Viktorya Dönemi boyunca İrlanda'nın Morne Dağları'ndan gelen koyu kahverengi taşlar genellikle takılarda kullanılmıştır. Dumanlı kuvarsın fiyatı düşük olduğundan ve büyük parçalar kolaylıkla elde edilebildiğinden faset yapmayı öğrenen kişilerin gözde uygulama malzemesidir. Ayrıca oyma malzemesi olarak da sıklıkla kullanılmaktadır. 12.

yüzyılın başlarında Çin'de gözlük yapmak için düz dumanlı kuvars parçaları kullanılıyordu. Bunlardan bazıları ise gözleri parlak ışıktan korumak için kullanılmakta idi.

Dumanlı kuvars, ametist, sitrin, ametrin, gül kuvars ve limon kuvars ile beraber mineral kuvarsın renginden elde edilmektedir. Bu kuvarslar renkleri dışında neredeyse aynı özelliklere sahiptir. Dumanlı kuvars, çoğunlukla magmatik ve metamorfik kayaları kesen kuvars damarlarında ve pegmatit bentlerinde bulunmaktadır. İyi oluşmuş kristaller genellikle bir pegmatitin kenarları boyunca magmatik ve metamorfik kayaların boşluklarında bulunur. Daha düşük sıcaklıklarda oluşan dumanlı kuvars, bazen bilinen hiçbir magmatik ilişki olmaksızın tortul ve metamorfik kayaçların kırıklarında bulunur. Dünyanın birçok yerindeki radyoaktif maden yatakları, çok koyu dumanlı kuvarsla ilişkilendirilir. Bu yerlerdeki çok koyu kuvars muhtemelen radyoaktif minerallerden kaynaklanan emisyonlarla renklenmektedir.

2.5.2. Türkiye'de dumanlı kuvars alanları

Dumanlı kuvars ile koyu siyah türü Morion, dünya yüzeyinde en fazla Brezilya ve Türkiye’de çıkarılmaktadır. Dumanlı kuvarsın Türkiye’de en bol miktarda çıkarıldığı yerler Aydın iline bağlı olan Çine, Koçarlı ve Karacasu ilçeleridir. Özellikle Koçarlı ilçesindeki Mersinbelen Köyü ve etraf köylerdeki tarlalarda toplanan dumanlı kuvars kristalleri satılmaktadır.

Özellikle Çine bölgesinde bulunan metamorfik kayaç gnayslar ve leptit çatlakları bölgelerinde, metamorfizma sonrasında oluşmuş fazla miktarda dumanlı kuvars

38

bulunmasına rağmen Süs taşı olarak kullanılanlar çoğunlukla benzer birimlerde Miyosen yaşlılar olarak doğu-batı yönünde gelişen çatlaklardaki fizyonlar içerisinde oluştuğu bildirilmiştir (Kun, Dora ve Candan, 1986). Bölgede bulunan dumanlı kuvarslar genellikle açık renktedir.

Aydın’ın diğer ilçesi olan Koçarlı’da da dumanlı kuvars grubu kuvarslara ait maden yatakları bulunmaktadır. Özellikle güney bölgelerinde yer alan Gaffarlar, Bağcılar ve Mersinbelen yörelerinde sürülmüş tarlalarda dumanlı kuvarsa rastlanmaktadır (Hatipoğlu, 1991). Bu bölgedeki kuvarslar, Karacasu ve Çine bölgelerinde bulunan dumanlı kuvarslara göre daha küçük ancak daha saydamdır. Uzunlukları maksimum 20-30 cm civarında ve çapları yaklaşık 10-13 cm kadardır. Diğer kuvarslara göre dumanlı kuvars çeşitleri bu bölgelerde daha yaygın bulunmaktadır. Bölgede elde edilen dumanlı kuvarslar, filonlar gnays ve şistler elde edilmektedir. Aydın’ın Çine, Koçarlı ve Karacasu ilçelerinde bulunan dumanlı kuvarsların kaliteleri ile kilogram fiyatları yaklaşık olarak aşağıdaki tabloda sunulmuştur.

Çizelge 2.7. Aydın’ın Çine, Koçarlı ve Karacasu ilçelerindeki kuvars niteliği ve fiyatları (Hatipoğlu ve Gökçen, 2007)

Bulunduğu Bölge (Kimyasal Bileşimi)

Niteliği Fiyatı ($/kg)

Çine (SiO2) 2.kalite 20

Koçarlı (SiO2) 1.kalite 100

2.kalite 30

Karacasu (SiO2) 1.kalite 80

2.kalite 20

Tablo 2.7’da belirtildiği gibi Aydın’ın Çine, Koçarlı ve Karacasu ilçelerindeki Kuvars niteliği ve fiyatları değişkenlik göstermektedir. Çine ilçesinde sadece ikinci kalite dumanlı kuvars bulunurken Koçarlı ve Karacasu ilçelerinde hem birinci hem de ikinci kalite dumanlı kuvarslara rastlanmaktadır. Fiyat açısından ise Koçarlı ilçesinde bulunan dumanlı kuvarsın kilogram fiyatının yaklaşık 100 dolar olduğu ve bunun ülkemizde bulunan en pahalı kuvars olduğu bilinmektedir.

39

2.5.3. Türkiye’de dumanlı kuvars kullanım ve üretim alanları

Dumanlı kuvars, diğer kuvars çeşitlerinde olduğu gibi ülkemizde endüstri alanında kullanılmaktadır (Akyol, 2020). Ancak ülkemizdeki kuvars kaynakları değerlendirildiğinde, dumanlı kuvars yataklarından elde edilen dumanlı veya diğer çeşitlerdeki kuvars miktarının çok düşük oranda olduğu görülmektedir.

Dumanlı kuvars çok sert ve dayanıklı olduğundan öğütülüp işlenmesi oldukça zor, aynı zamanda masraflıdır (Selim, 2015). Ayrıca çok aşındırıcı bir kuvarsittir. Bu yüzden kuvarsit kayaçların üretiminde benzer kimyasallara sahip olan kuvars kristali kumu ve kuvarslı gre olarak bilinen kumtaşından yararlanılmaktadır.

Ülkemizde dumanlı kuvars ile ilgili çok fazla çalışma yapılmamıştır. Genel olarak kuvars kristallerinin kullanımı ve üretimsel faaliyetler ile ilgili az sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu sebepten dolayı bu kısımda sadece dumanlı kuvars kristalinin ticari amaçla kullanılmasının yanında bazı yapılan çalışmalarda belirtilen ve tartışılan kuvars kristallerinin ticari amaçla üretilmesi ve kullanılması ile ilgili literatür taraması gerçekleştirilmiştir.

Günümüzde ülkemizdeki kuvars üretimi düşük seviyededir. Ülkemizde Süs taşı üreten fabrikalar genellikle küçük çapta faaliyet göstermekte ve elde edilen Süs taşlarını ham madde olarak ithal etmektedir. Aydın’da üretilebilir kuvars kristalin potansiyelinin yaklaşık 3 milyar dolar olduğu düşünüldüğünde kuvars üretiminin bölgeye yaptığı ekonomik katkının ne kadar büyük olduğu anlaşılmaktadır.

Bölgede bulunan kuvars yataklarından ve tarlalardan elde edilen kolay işlenebilecek kuvars kristali haricinde daha yüksek kalitede ve özellikte olan kuvars yatakları, kristal olarak ya da dev boyutlarda koleksiyon niteliğinde veya müzelik amacıyla kullanılmaktadır.

Küresel açıdan Süs taşı pazarına bakıldığında özellikle dumanlı kuvars ticaretinin çok yaygın olduğu görülmektedir. İşlenebilir nitelikteki renk, saydamlık ve büyüklük özelliklerine sahip dumanlı kuvarslar 5000-20000 dolar arasında ton değerine sahiptir (Hatipoğlu vd., 2010). Öte yandan Karacasu ilçesindeki dumanlı kuvars içeren maden

40

sahalarında yaklaşık 100.000 ton kuvars yatağı olduğu düşünüldüğünde toplam katma değeri yaklaşık 500 milyon dolar olduğu görülmektedir.

Dumanlı kuvars, özellikleri sebebiyle binlerce yıldır süsler, dekoratif ve dinî nesnelerin imalatında kullanılmaktadır. Bu kuvars çeşidi ile ilişkili olduğu düşünülen burçlar Yay ve Oğlak burçlarıdır. Uzun yıllardır korku, panik ve gerginliği gidererek olumsuz duygulardan arındırdığı düşünülen Dumanlı kuvars, bu etkilerinden dolayı kurtulmayı uzun yıllardır bireyler tarafından takı olarak kullanılır. Ayrıca, sağlık açısından böbrek ve pankreas gibi organların düzenli çalışmasını ve vücutta bulunan zehirli maddelerin vücuttan dışarı atılmasını sağladığı belirtilmektedir.

Ülkemizde ticari amaçlar ile üretilen, uygun şekil ve boyutlarda işlenebilen, malzeme özelliklerinden dolayı kaplama amacıyla kullanılan her çeşit kayaçlar ‘mermer’ olarak isimlendirilmektedir (Yücetürk, 2010). Bu kapsamda kuvarsit vb. metamorfik taşlar da mermer sınıfına girmektedir. Bu şekilde ülkemizde tercih edilen ve mermer kapsamında kullanılan dumanlı kuvarslar bulunmaktadır. Ayrıca kuvarslar birçok yapı malzemesinde de kullanılmaktadır.

Dumanlı kuvars, kuvarsit kapsamında ülkemizde ticari amaçlarda son 30 yıldır tüketilmektedir. Aydın’ın Koçarlı ilçesinde 30 yıldır elde edilen dumanlı kuvars yatakları, özellikle ilçeye bağlı Mersinbelen ve etrafındaki köylerde yer alan tarlalardan toplanmakta, toplanan kuvars kristalleri satılarak ek gelir elde edilmektedir. Bölgede çıkarılan dumanlı kuvars çeşidi MORION, dünya genelinde en fazla Brezilya’da ve Türkiye’de çıkarılmaktadır. MARION dumanlı kuvars, dünyada en bol ve en güzel kuvars olarak kabul edilmektedir.

Aydın’da kuvars ticaretinin her geçen yıl artarak devam ettiği görülmektedir (Ses Gazetesi, 2019). 2019 yılında basına yansıyan bir haberde, 5 iş adamının kurduğu fabrikada devlet desteğiyle ilde kuvars kaynaklarından elde edilen kuvars taşlarını- dumanlı kuvars da dâhil olmak üzere- işleyerek ürünlerinin tamamını yurt dışına ihraç ettiği görülmektedir. Böyle bir fabrikanın kurulumunun kuvars madenlerinin çıkabildiği ilde olmasının en önemli sebebinin lojistik maliyetlerden kaynaklandığı belirtilmiştir. Bu yatırımı yapanlar, yurt dışında gittikleri fuarlarda gördükleri işlenmiş kuvars parçalarından esinlenerek benzer bir fabrikayı ülkemizde açmışlardır.

41

Fabrikanın kapasitesi yıllık 1 milyon metrekare kuvars üretim kapasitesine sahiptir.

Ham maddeden fabrikada işleyerek yurt dışına ihraç edilen kuvarslar, özellikle mutfak tezgâhlarında olmak üzere evlerde içsel dekorasyonlarda kullanılmaktadır. Dünyada nitelikli dumanlı kuvars fiyatının ton başına yaklaşık 5 ile 20 bin dolar olduğu düşünülürse bu miktar oldukça fazladır.