Bir kişi konuşuyor, sonra başka bir kişi bu konuşmaları aktarmak istiyor. Aktarmanın iki yolu var. Biri, dolaysız aktarım, diğeri de dolaylı aktarım. Dolaylı aktarım konusunu daha sonra B2 konuları arasında ele alacağız. Burada dolaysız aktarımı açıklıyoruz. Dolaysız aktarımda bir kişinin konuşmalarını aynen başka bir kişiye söylüyoruz. Yazılı dilde kişinin sözlerini “ ” tırnak işaretinin içine yazıyoruz ve tırnak işaretinden sonra “de- diye söyle-, diye açıkla- diye anlat-, diye sor-, diye bağır-, diye ekle-“ gibi eylemler kullanıyoruz. Bu eylemleri konuşmalara ve duruma göre seçiyoruz. Dolaysız aktarımda en önemli şey, konuşucunun sözlerini değiştirmemek.
Örnekler:
Spiker : Bugün hava güneşli.
Spiker, “Bugün hava güneşli.” dedi. Annem: Haydi odanı topla.
Annem, “Haydi odanı topla.” diye bağırdı.
Bir konuşmada ek bilgiler, açıklamalar, neden sonuç ilişkileri gibi bağlantılar var, o zaman konuşucunun tümcelerini bölmek ve bağlama göre farklı eylemler kullanmak mümkün. Eylem seçimi ile ilgili tam bir kural yok. Her tümceden sonra “de-“ eylemini tekrar tekrar kullanmak dinleyici için sıkıcı. Bu yüzden farklı eylemler kullanmak lazım.
Örnek:
Öğretmen: Bu konuların hepsi sınavda olmayacak. Çünkü hepsi için çok alıştırma yapmadık.
Öğretmen, “Bu konuların hepsi sınavda olmayacak.” dedi ve “Çünkü hepsi için çok alıştırma yapmadık.” diye açıkladı.
Yukarıdaki örnekte öğretmen sınav ile ilgili bilgi veriyor ve sonra nedeni açıklıyor. Dolaylı aktarım ifadesinde de önce sınav ile ilgili bilgi verip “de-“
163
eylemini kullanıyoruz. İkinci tümce, birinci tümcenin açıklaması bu yüzden ikinci tümceyi de söyleyip “diye açıkla-” ile tümceyi bitiriyoruz.
Örnek:
Patron : Yarın tatil yapacağız. İş yok.
Patron, “Yarın tatil yapacağız.” dedi ve “İş yok.” diye sözlerini bitirdi.
Yukarıdaki örnekte patron “yarın” ile ilgili bilgi veriyor ve sonra ek bilgi söylüyor ve konuşmasını bitiriyor. Dolaylı aktarım ifadesinde de önce “yarın” ile ilgili bilgi verip “de-“ eylemini kullanıyoruz. İkinci tümce, birinci tümceye ek bilgi içeriyor ve patronun son tümcesi, bu yüzden ikinci tümceyi de söyleyip “diye sözlerini bitir-” ifadesini kullanıyoruz.
Soruları aktarmak için “diye sor-” ifadesini kullanıyoruz.
Örnek:
Ali : Bizimle sinemaya gelmek ister misin?
Ali, “Bizimle sinemaya gelmek ister misin?” diye sordu. Ayşe: Hava çok güzel. Bugün pikniğe gidelim mi?
Ayşe, “Hava çok güzel” dedi ve pikniğe gidelim mi?” diye sordu.
Birinci konuşmacı bizimle ya da başka bir kişi ile konuşuyor. Dolaysız aktarımda bu da önemli değil. Kişiyi değiştirmiyoruz. Sorusu geçmiş, şimdi, gelecek ya da geniş zamanda ifadeler içeriyor ya da istek, emir gibi bir kip içeriyor. Bu da önemli değil. Bu ifadeleri de değiştirmiyoruz. Ancak aktarım ifadesi dışında bu bilgileri veriyoruz.
Örnek:
Öğretmen (öğrencilere, dün): Bugün ders yok. Öğretmen öğrencilere dün “Bugün ders yok.” dedi.
Patron (işçilere, geçen yıl): Gelecek yıl maaşlarınıza zam yapacağız.
Patron, işçilere geçen yıl “Gelecek yıl maaşlarınıza zam yapacağız.” diye açıklama yaptı.
164
Tırnak içindeki ifadeden sonra nokta, soru işareti ya da ünlem gibi gerekli noktalama işareti kullanıyoruz. Ancak tırnak işaretinden sonra büyük harfle başlamıyoruz. Çünkü tümce “de-, diye söyle-, diye sor-” gibi eylemlerden sonra bitiyor. Yukarıdaki tüm örneklerde bu durumu görüyoruz.
Alıştırmalar
1. Aşağıdaki tümceleri “diye cevap ver-, de-, diye ekle-, diye açıkla-, diye sor-, diye bağır-“ eylemleri ve uygun zaman ekleriyle tamamla.
a. Öğretmen bize “Çok çalışmanız lazım. Üniversite sınavı kolay bir sınav değil” ______________.
b. Gazeteciler devlet başkanına “Ekonomik kriz geçici mi?” ________________. Devlet başkanı da “Şimdilik bu konuda kesin bir şey söylemek mümkün değil.” ______________________. “Siz de medyadaki haberleri ciddiye almayın”____________________.
c. Annesi balkondan parktaki çocuğa “Ali! Yemek hazır, hadi gel!” ______________________.
ç. Müdür bugün toplantıda “Herkese fazla mesai için ödeme yapacağız” ______________________.
Cevaplar
1. Aşağıdaki tümceleri “diye cevap ver-, de-, diye ekle-, diye açıkla-, diye sor-, diye bağır-“ eylemleri ve uygun zaman ekleriyle tamamla.
a. dedi b. diye sordu-diye cevap verdi-diye ekledi c. diye bağırdı ç. diye açıklama yaptı
165
-(y)ArAk (ULAÇ)
Eylem + -(y)ArAk
Bu ulacı eyleme ekliyoruz ve eylem belirteç işlevli oluyor. İki ayrı tümce birleşiyor, ilk tümce ikinci eylem için “nasıl” sorusuna cevap veriyor.
Bu ulaç için ünlü uyumu kuralı var:
Örnekler:
alarak, konuşarak, gülerek, giderek
Eylemin son sesi ünlü, o zaman [y] kullanıyoruz. Örnekler:
söyleyerek, uyuyarak
Bu ulacı kullanmak için iki öznenin olması lazım.
Örnekler:
Berke müzik dinleyerek resim yapıyor. Kim müzik dinliyor? Berke.
Kim resim yapıyor? Berke.
* Ayşe kitap okuyarak Berke resim yapıyor. (Özne farklı, o zaman kullanmıyoruz.)
Eylem + (y)ArAk / İşlevler
Bir eylemin bir tarzı (stili) var. Bunu anlatmak istiyoruz. O zaman bu ulacı kullanıyoruz. Bu ulaç eyleme “Nasıl?” sorusuna cevap veriyor.
Örnek:
Hakan sınıfa koşarak girdi. -Hakan sınıfa nasıl girdi? -Koşarak.
Ünlü Uyumu
Son ünlü a, ı, o, u -(y)arak
Son ünlü e, i , ö, ü -(y)erek
166 Babası limon satarak para kazanıyor.
-Babası nasıl para kazanıyor? - Limon satarak.
Bu ulaç bazı durumlarda öncelik-sonralık da anlatıyor.
Örnek:
Çocuklar duvardan atlayarak koşmaya başladılar. (Çocuklar duvardan atlayıp koşmaya başladılar.)
Yani, çocuklar önce duvardan atladılar, sonra koşmaya başladılar. Alıştırmalar
1. Aşağıdaki tümceleri –(y)ArAk ulacı ile tamamla. a. Fıkra anlat_________ herkesi güldürdü.
b. Annesinden özür dile_________ tartışmayı bitirdi.
c. Kardeşim mezuniyette gitar çal_________ şarkı söyleyecek. ç. İnsanları kır_________ kendinden uzaklaştırıyorsun. d. Ziyaretime gel__________ beni çok mutlu ettiniz. e. Geçen yıl kredi çek__________ ev aldılar.
f. O kadar çok işimiz var ki, galiba yeni yıla çalış__________ gireceğiz. g. Sürekli problem çıkar__________ insanları strese sokuyorsun! h. Hayat git__________ pahalılaşıyor.
ı. Lütfen sesini yükseltme! Bu sorunu birbirimize bağır_________ çözemeyiz.
2. Aşağıdaki tümceleri –(y)ArAk ulacı ile tekrar yaz. a. Ben müzik dinliyorum ve aynı zamanda ders çalışıyorum.
_____________________________________________________________. b. Çocuklar oyun oynuyorlar ve eğleniyorlar.
_____________________________________________________________. c. Abisi araba tamir ediyor. Öyle para kazanıyor.
_____________________________________________________________. ç. Çocuk ağladı ve annesine her şeyi anlattı.
_____________________________________________________________. d. Çocuk koştu ve babasının kucağına atladı.
167 Cevaplar
1. Aşağıdaki tümceleri –(y)ArAk ulacı ile tamamla.
a. anlatarak b. özür dileterek c. çalarak ç. kırarak d.gelerek e . çekerek f. çalışarak g. Çıkararak h. giderek ı. bağırarak 2. Aşağıdaki tümceleri –(y)ArAk ulacı ile tekrar yazın.
a. Ben müzik dinleyerek ders çalışıyorum. b. Çocuklar oyun oynayarak eğleniyorlar. c. Abisi araba tamir ederek para kazanıyor. ç. Çocuk ağlayarak annesine her şeyi anlattı. d. Çocuk koşarak babasının kucağına atladı.
168