Balkan savaşındaki başarısızlık, Türk ordusunun bütün eksiklerini ve zayıf noktalarını açığa çıkarmıştı. Bu eksiklerden birisi de sağlık hizmetlerindeki yetersizlikti. Osmanlı hükümeti, söz konusu durumu düzeltmek için öncelikle, 24 Aralık 1913 tarihinde Süleyman Numan’ı Harbiye Nezareti Sıhhiye Dairesi Reisliğine ve Ordu Sıhhiye Müfettişi Umumiliğine getirmişti. Ayrıca Osmanlı hükümetinin talebi üzerine Almanya’dan bir ıslah heyeti gelmişti. Bu heyette bulunan Albay Mayer ile birlikte Süleyman Numan, sıhhiye dairesi ıslahına başlamıştı. Nitekim Birinci Dünya Savaşı başladığında, sıhhiye hizmetleri verecek kadro ıslah edilmişti. Bu ekip donanımlı doktorlardan oluşmasına rağmen büyük bir savaşı idare edebilecek tecrübede değildi242.
7. Kolordu kumandanlığı, yeniden teşkil edildiği tarihten itibaren kolordu baştabipliği vasıtasıyla sıhhiye teşkilatını oluşturmaya başlamıştı. Bu çerçevede 14 Nisan 1914 tarihinde İstanbul’dan Yemen’e gönderilen Taiz’de Doktor Yüzbaşı Abdulhalim Asım Efendi, Hudeyde Fırkası Baştabip vekili Süvari Alayı Doktor Binbaşısı Osman Efendi, Doktor
238 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 24, F. 001- 09. 239 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 47. 240 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 54. 241 ATASE Arşivi, Kls. 4121, Dos. 10, F. 023. 242 Sağlam, 3. Orduda Sıhhî Hizmet, s. 4.
Binbaşı Halit Efendi 116. Alay 1. Tabur doktorluğuna, Eczacı Yüz Başı Haşim Efendi’de Elcerb Mevki hastanesi eczacılığına atanmıştır243. Eczacı Yüzbaşı Mustafa Efendi Luhye
mevki hastanesine, Hüseyin Hüsnü Efendi kolordu sıhhiye deposuna, İsmail Kemal Efendi Zemar mevki hastanesine, Saci(?) Efendi Taiz mevki hastanesinde göreve başlamışlardır.244. Doktor Binbaşı Naim, Doktor Yüzbaşı Mustafa Kazım Efendiler San’a’da, Doktor Binbaşı Ahmet Bedri Efendi de Hudeyde hastanesinde istihdam edilmiştir245.
Fakat 7. Kolordu, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesinden sonra, 7 Kasım 1914 tarihinde kendi seferberliğini ilan etmiş ve kolordu genelinde yeni düzenlemeler yapmıştır. Buradan hareketle yukarıda ifade edilen bölgelerde görev yapan doktor ve eczacıların yeni atanan doktor ve eczacılarla birlikte, görev yerlerinde yeni bir düzenlemeye gidilmiştir246. Savaşın ilerleyen yıllarında da bu düzenlemeler devam etmiştir. Nitekim 15 Ağustos 1916 tarihinde kolordu baş eczacılığına, eczacı Binbaşı Eyüp Sabri Efendi tayin olunmuştur247. Ayrıca Doktor Binbaşı Haşim Efendi 120. Alay 1. Taburu’nda istihdam edilmiştir248. San’a ecza deposu memurluğuna Lahiç’te bulunan Eczacı Ahmet Vasıf Efendi tayin edilmiştir249.
Diğer taraftan kolorduda doktor ve eczacı eksikliği; savaşın her döneminde hissedilmiştir. Örneğin bir reviri bir de mevki hastanesi bulunan Sa’da mıntıkasında, yalnızca bir doktor olduğundan mıntıka doktoru Reşit Bey, rahatsızlandığında hastaları bırakabileceği bir doktor bulamamaktaydı. Ayrıca bu mıntıkada ilaç imal edebilecek bir eczacıya da ihtiyaç duyulmaktaydı250. Benzer bir şekilde Tehame Harekât Bölgesinde, Doktor İsmail Efendi’den başka doktor kalmadığından mıntıka baştabibinin talebiyle Doktor Naci Efendi gönderilmiştir251.
Ayrıca kolordu da görev yapan doktor ve eczacılar bazan birkaç görevi birden ifa etmekteydiler. Nitekim Doktor Binbaşı Mustafa Safi Efendi hem San’a Merkez Hastanesi bakteriyolojisine hem de merkez revirinde görevlendirilmiştir252. Yine asıl memuriyeti
243 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 002- 10. 244 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 002- 12. 245 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 2, F. 012. 246 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 12. 247 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 002- 06. 248 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 001- 01. 249 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 02. 250 ATASE Arşivi, Kls. 4121, Dos. 11, F. 018. 251 ATASE Arşivi, Kls. 4125, Dos. 25, F.006- 05. 252 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 15.
kolordu baş eczacılık muavinliği olan Eczacı Yüzbaşı Nizamettin Efendi de, revir eczacılığında görevlendirilmiştir253.
Birinci Dünya Savaşı’nda askerî doktorların yanı sıra, sivil doktorlar da savaş boyunca cephelerde görev yapmışlardır. Birinci Dünya Savaşı’nda seferberlik ilan edildikten sonra 1 Ağustos 1914 tarih ve 1097 sayılı kanunla 20- 45 yaş arası sivil hekim, eczacı ve dişçiler askere alındı254. Bu vesileyle 7. Kolordu’ya alınan sivil doktor ve eczacılar şunlardır:
1- Seyyar Doktor (emekliye ayrılmış) Yüzbaşı Sadun Adil Efendi ( 13 Kasım 1914 2- Seyyar Doktor Behzad Efendi
3- Furun Hastanesi Doktoru Haydar Efendi (17 Kasım 1914) “ “ “ Vasıf Efendi
“ “ “ İzmirli İsmail Efendi
Eczacılar; Halil, Süleyman İzzet, Ali ve Mehmet Efendiler255 seferberlik ilanıyla orduda görev yapmış sivil doktor ve eczacılardır. İzmirli İsmail Efendi, Papa Dimitri Efendi, Cebeli Lübnan’dan Gedunt(?) Efendi Hudeyde Hhastanesinde istihdam edilmişlerdir256. Sadun Adil Efendi Ab Menzil Hastanesine, eczacı vekili Eczacı Seyit Efendi San’a Merkez Hastanesi eczacılığına tayin olunmuştur257. Ayrıca karantina doktorlarından bir doktor ile karantina eczacısı Ali Efendi Tehame Harekât Bölgesine atanmasına izin verilmesi için 18 Kasım 1914 tarihinde Yemen vilayetine yazılmıştır258. Yemen vilayetince bu talep değerlendirilmiş ve karantina doktorlarından Cevat Efendi ve Eczacı Ali Efendi’nin Tehame Harekât Bölgesine tayin edilmesine izin verilmiştir259. Adı geçen doktor ve eczacı efendilerden başka karantina doktorlarından İstanbullu Vasıf Efendi ve Hudeyde rüsumat kimyageri eczacı Beşiktaşlı Mehmet Efendi Tehame Harekât Bölgesinde vazifeye başlamışlardır260.
Sonuç olarak, Birinci Dünya Savaşı’nda 7. Kolordu’da 20 doktor ve 18 eczacı görev yapmıştır. Fakat bu sayı kolorduda yaşanan sağlık sorunlarını çözmede yetersiz kalmıştır. Tabiî bunu doktorların kişisel ve mesleki kifayetsizliği olarak değerlendirmek yanlış bir yorum olacaktır. Söz konusu durumda, Yemen cephesinin geniş bir alana yayılmış olması ve modern ulaşım imkânlarından yoksunluk, coğrafi durum ve dünya savaşının getirmiş olduğu
253 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 21.
254 Mustafa Karatepe, I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde Tifüsle Mücadele, (İstanbul Üniversitesi, Sağlık
Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi) İstanbul1999, s. 20.
255 ATASE Arşivi, Kls. 4125, Dos. 35, F. 005. 256 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 25a. 257 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 13. 258 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 34. 259 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 35. 260 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 46.
birtakım problemler etkili olmuştur. Buna rağmen savaş boyunca kolorduda görevli doktor ve eczacılar büyük bir özveri ile çalışıyordu. Öyle ki yalnızca yaralanan ya da hastalanan askerleri tedavi etmekle kalmamış, erkek çocukların sünnetini yapmış, bölge halkının çok ilkel yollarla tedavi etmeye çalıştığı birtakım yaraları da fenni yöntemlerle tedavi ederek bir anlamda halkı modern tıpla tanıştırmıştır261.
C- TIBBÎ MALZEMELERİN TEMİNİ
Osmanlı Devleti seferberliğini ilan ettikten sonra, Harbiye Nezareti Sıhhiye Dairesi, ordulara büyük bir gayretle tıbbî ve sıhhî malzeme göndermeye başlamıştı. Fakat bu malzeme sadece kısa vadede ihtiyacı karşılayabilecek miktardaydı. Çünkü menzil teşkillerinin zamanında oluşturulamaması, nakil vasıtalarının azlığı ve tıbbî malzemeye tercihen savaş mühimmatının taşınması, bu malzemenin sevkiyatını ikinci plana itmişti262. Bu sebeple lazım olan tıbbî malzemeler, ihtiyaç duyulan zamanda birliklerin eline geçemiyordu. Buradan hareketle 7. Kolordu, tıbbî malzeme teminini üç şekilde yapmaktaydı. Birincisi; İstanbul’dan talep edilenler(Akdeniz ve Kızıldeniz yolu kapanmadan önce), ikincisi; satın alma, üçüncüsü; askeri harekâtlardan sonra düşmanın terk ettiği hastanelerden ya da sıhhiye depolarından elde edilenlerdi.
İstanbul’dan gönderilen tıbbî malzemeler, Yemen’e Rus postası aracılığı ile gelmekteydi. Rus postası asgari olarak Hudeyde’ye on beş günde bir gelirdi. Hudeyde’de postane olmadığından bazı mevkilere bir ila on beş gün içinde, diğerlerine ise yirmi ila yirmi beş günde varabiliyordu. Fakat bu uzun süre içinde, birliklerin ihtiyacı olan tıbbî malzeme gecikmeli olarak ulaşıyordu263. Rus postasının haricinde Karadeniz vapuru264 ve Altay
vapuru da Yemen’e tıbbî malzeme taşımaktaydı265. Birliklere gelen tıbbî malzemeler, teslim edildiği birliğin heyet-i sıhhiyesine mazbata karşılığında veriliyordu266. Nitekim 1914 yılı Haziran ayında İstanbul’dan 139 sandık tıbbî malzeme yollanmıştı. Gönderilen sandıklar Sıhhiye Riyaseti emriyle bir heyet eşliğinde açılmış ve mevcudun mazbatası düzenlenerek, İstanbul’dan gelen listesiyle birlikte, İstanbul’a gönderilmişti267. Sıhhiye Riyaseti bu uygulamayla gönderdiği malzemenin eksiksiz bir şekilde kolorduya ulaşıp ulaşmadığını
261 Türkkan, Askeri Mecmua’da, s. 114. 262 Sağlam, 3. Orduda Sıhhi Hizmet, s. 7. 263 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 3, F. 010- 05. 264 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 003- 03. 265 ATASE Arşivi, Kls. 4121, Dos. 13, F. 002- 06. 266 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 003- 08. 267 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 003- 09.
denetliyordu. Savaş yılları olduğu için ihtiyaç duyulan tıbbî malzemelerin temini oldukça zordu.
Tıbbî malzemelerin teminin bir başka yolu da satın almaydı. Bu çerçevede Hudeyde belediye eczanesinden altmış kilo ispirto, bir kap eter, beş …(?) pamuk alınmıştı268. Ayrıca San’a belediye eczanesinden de ilaç alımı için vilayete yazı gönderilmişti269. Ne yazık ki, bu yazıya olumlu ya da olumsuz her hangi bir cevap gelmemiştir270. Buna rağmen belediye eczanesinden ihtiyaca göre tıbbî malzeme talebinde bulunulduğu ve ödeme yapıldığı görülmüştür. Nitekim aşı hazırlanmasında kullanılan gliserin, kilosu on beş kuruştan otuz kuruşluk masraf bedeli, sıhhiye deposundan San’a belediye eczanesine ödenmiştir. Yine belediye eczanesine ödenmek üzere, sekiz yüz kırk sekiz kuruşluk ilaç bedeli tedarik edilmiştir271.
Belediye eczanesinin yanı sıra, çeşitli tıbbî malzemeler ve cerrahi aletler272, Hudeyde’de bulunan Fransız ticarethanesinden alınıyordu273. İlk olarak buradan altı kalem tıbbî malzeme alınmıştı274. Ayrıca San’a hastanesi eczanesinde şurup kalmadığından, şurup alabilmek için kolordu baştabipliğinden para istenmiştir275. Öte yandan kolordu sıhhiye deposunda konyak ve ispirto276, Hudeyde’de bulunan ticarethanelerden satın alınmıştır277. Ayrıca San’a Merkez Hastanesi’nde jandarma ümera ve zabitana verilen tıbbî malzeme bedeli olarak dokuz yüz kırk beş kuruş on para ödenmiştir278.
Bu arada Lahiç muharebesinden başarılı bir şekilde dönülmesi, 7. Kolordu’nun tıbbî malzeme teminini açısından da faydalı olmuştur. Lahiç’in ele geçirilmesi ile düşmanın terk ettiği hastanede sıhhî ve tıbbî malzeme bulunmuştu. Ne yazık ki düşman, sıhhî ve tıbbî malzemelerin yanı sıra çok sayıda hasta ve yaralıyı da terk etmiştir279. Nitekim Lahiç’in alınması ile buraya da hastane ve ecza deposu inşa edilmişti280.
268 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 4, F. 015. 269 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 34. 270 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 16. 271 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 19, F. 003- 14. 272 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 21, F. 003- 02.
273 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 21, F. 056- 02; Kls. 4123, Dos. 19, F. 003. 274 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 056- 02; Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 12. 275 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 26.
276 ATASE Arşivi, Kls. 4124, Dos. 25, F. 006- 02. 277 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 14. 278 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 30. 279 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 11, F. 015. 280 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 21, F. 020- 01.
7. Kolordu’nun merkezi San’a’da olduğundan tıbbî malzeme diğer birliklere buradan gönderiliyordu281. Bu çerçevede Taiz’e dört sandık ilaç gönderilmiştir282. Öte yandan Sa’da
müfrezesinde askerlere verilmesi için idareden iki yüz kırk kilo sirke sıhhiye deposunda hazırlanmıştır283. Zemar mevzi hastanesi için altmış yataklık seyyar hastane ve sıhhiye deposu için alkol ve ilaçlar sevk edilmek üzere merkez kumandanlığına teslim edilmiştir284. Benzer bir şekilde 24 kalem tıbbî ve sıhhî malzeme Tehame Harekât Bölgesine yollanmıştır285. Ayrıca Menaha ezacılığına altı kalem tıbbî malzeme286, Tehame Harekât Bölgesine 18 kilo saf pamuk287, 3 kilo İngiliz tuzu da Mendep bölgesine gönderilmiştir288.
Yemen’de sağlık hizmetleri çok zor şartlarda gerçekleştiriliyordu. Bunun en önemli sebebi de ihtiyaç duyulan malzemelerin temin edilememesiydi. Örneğin Hudeyde hastanesi bakteriyoloji hanesinde edevat eksikliği görülmüştür. Bunun dört kalemi sıhhiye deposundan alınmış, eksik olan ise San’a’da bulunan kolordu sıhhiye riyasetinden istenmiştir289. Aynı şekilde Hudeyde’de sadece üç kalem edviye(ilaç) kaldığından290 29 Temmuz 1916 tarihinde 31 kalemlik ilaç listesi yapılmış ve göndermesi için kolordu sıhhiye riyasetine takdim edilmişti. Fakat istenen ilaçlar her postada bir iki kilo olmak üzere iki- üç ay içinde Hudeyde’ye ulaşması mümkün olabilmekteydi291.
Bu arada tıbbî malzemenin temininde yaşanan güçlükler, 7. Kolordu sıhhiye idaresini farklı çareler aramaya itmiştir. Örneğin pamuğun giderek azalması üzerine Lahiç civarında bulunan ham pamuk toplatılmış ve fenni işlemden geçirilerek ihtiyaç anında kullanılması için hazırlanmıştır292.
Günlük kullanımın yanı sıra, olası bir harekâtta seyyar hastanede kullanılmak üzere nakli kolay malzeme ve ilaçlar her zaman hazır bulunduruluyordu293. Bu amaçla Sa’da ve Ab’da sıhhiye deposu yapılmış ve San’a’da, Ab sıhhiye deposu için kırk sandıklık sıhhiye
281 ATASE Arşivi, Kls. 4121, Dos. 13, F. 002- 03. 282 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 21. 283 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 21, F. 002. 284 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 69. 285 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 03.
286 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 012; Kls. 4123, Dos. 19, F. 003–08 287 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 22.
288 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 4, F. 009- 02. 289 ATASE Arşivi, Kls. 4121, Dos. 13, F. 002- 10. 290 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 21, F. 052. 291 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 002- 04. 292 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003–33. 293 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 07.
malzemesi hazırlanmıştır. Fakat Sa’da sıhhiye deposu için mekkâre verilmediğinden buraya malzeme gönderilememiştir294.
Diğer taraftan muharebe sırasında birliklerin tıbbî malzeme ihtiyacını gidermek için, kendilerinde mevcut ilaçların, harekât emri verildiğinde hazır bulundurmak üzere bir kısmının ayrılması, ayrılan ilaçlara dokunulmayıp ihtiyaç olduğunda yeni gelen ilaçtan kullanılması emredilmişti295. Ayrıca askerî harekâtlarda, sıhhiye bölüğü ve seyyar hastanede cepheye götürülmekteydi. Fakat bazı zamanlarda sıhhiye bölüğü ve seyyar hastaneyi taşıyacak vasıta bulunamıyordu. Nitekim Suddevik ve Lahiç muharebelerinden önce sıhhiye bölüğü ve seyyar hastaneyi nakil edecek vasıta bulunamadığından, bunlar Midat muharebesinden dört günlük mesafe geride Muaviye’de bırakılmıştır. Vasıta temin edildikten sonrada bir doktor veya zabit eşliğinde bir miktar ilaç ve malzeme zabitan ve sıhhiye askerleri harp meydanına gönderilmiştir296.
Daha evvel ifade edildiği gibi, Kanal ve Hicaz Cepheleri, Yemen’in İstanbul ile doğrudan bağlantısını kesmişti. Ancak zaman zaman çok zor şartlarda da olsa Mekke üzerinden Yemen’e ilaç yollanmaya çalışılmaktaydı297. Nitekim 7. Kolordu’nun talebi üzerine 14 Aralık 1915 tarihinde Yemen’e ulaştırılmak için, sekiz sandık ilaç Mekke Emiri Şerif Hüseyin’e yollandığı kolorduya bildirilmişti. Kolordu kumandanlığı Hicaz kumandanlığına bir telgraf yollayarak; kolorduda tıbbî malzemeye ihtiyaç olduğunu, hastaların genelinin tedaviden mahrum kalabileceğini, belirterek söz konusu ilaçların kara veya deniz yolu ile peyder pey yollanmasını istemişti298. Fakat daha sonraki yazışmalardan 7. Kolordu söz konusu malzemeyi alamadığı anlaşılmıştır.
Nitekim 7. Kolordu’nun tıbbî malzeme ihtiyacı hiçbir zaman tam olarak karşılanamamıştır. Öyle ki daha savaşın ikinci yılında bu eksiklik fazlasıyla hissedilmeye başlanmıştır. Bu sebeple kolordu baştabibi Doktor Binbaşı Nuri Bey, Taiz ve Tehame harekât bölgeleri baştabipliklerine, merkez hastanesi baştabipliğine, revir doktorlarına, Menaha eczacılığına ve Sa’ada da bulunan 116. Alay 1. Taburuna 9 Mart 1917 tarihinde bir emir yollamıştır. Buna göre, depolardaki tıbbî malzeme miktarının günbegün azaldığını, bu malzemelerin tedarikinin de son derece zor olduğunu belirtmiştir. Bu çerçevede elde bulunan malzemelerin dikkatli kullanılması gerektiğini, kalan ilacın en mühim vakalar için
294 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 001- 44. 295 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 7, F. 001- 08. 296 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 11, F. 015. 297 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 03. 298 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 04.
saklanmasını, 10–15 günlük ilacın birden verilmemesini bildirmiştir299. Nitekim bu tarihten
sonra kolordu sıhhiye idaresi, mıntıkalardan gelen ilaç taleplerini karşılayamamıştır300.
Örneğin Lahiç mıntıkası, kolordu sıhhiye deposundan alkol istemiş, ancak kolordu sıhhiye deposunda kesinlikle alkol kalmadığından bu ihtiyaca cevap verilememiştir. Dahası diğer malzemelerin de iktisatlı kullanılması yönünde Lahiç mıntıkasında bulunan Elvahit, Efyuş, Sabır müfreze tabipliği, Reşadiye, Ab, Moha hastaneleri ve 117. Alay 2. Tabur doktoruna uyarı yapılmıştır301.
7. Kolordu tıbbî malzeme temininin yanı sıra bunun muhafazasında da önemli sorunlarla karşılaşıyordu. Bu sorunlardan biri ecza depolarının düzenli inşa edilmemiş olmasından kaynaklanmaktaydı. Nitekim Hudeyde’de düzgün bir ecza deposunun olmaması birçok ilacın harap olmasına neden olmuştu. Ancak yeniden bir ecza deposunun inşası mümkün olmadığından sıhhiye riyaseti, 118.Alay 1.Tabur zabitanın bulunduğu mektepte ya da Hudeyde’de bulunan fırka dairesinde münasip bir yerde muhafaza etmeyi düşünmekteydi. Ayrıca geçici bir süre için basit bir depo yapılması halinde bunun kaç kuruşa mal olacağının araştırılması, Hudeyde harekât bölge komutanlığından istenmişti302.
Tıbbî malzemenin muhafazasında yaşanan bir diğer sorun, düşman saldırılarıydı. Aslında Cenevre antlaşmasına göre, Hilal-i Ahmer bayrağı bulunan mekânlara ateş edilmeyecek, sabit ve seyyar askerî hastaneler savaş esnasında tarafsız kabul edilecekti303. Yine de bu kuralın ihlâl edilebilmesi durumunda, Hudeyde hastanesinde sıhhiye deposunda bulunan tıbbî malzemelerin de bombardıman altında kalması muhtemeldi304. Böyle bir netice ile karşılaşılmaması için, buradaki tıbbî malzemelerin, kolordu baştabipliğinden gönderilecek bir cetvele göre305, Bacil ambarlığına ve San’a sıhhiye deposuna sevkine karar verilmişti306. Fakat Hudeyde’den San’a’ya on beş günde bir posta gitmekteydi ve bu postanın sadece bir devesi vardı. Bu sebeple devenin yükü oldukça ağır olduğundan yirmi beşer kiloluk paketleri San’a’ya götürebilmesi oldukça zordu. Öte yandan yükünün hafif olduğu zamanlarda on beş günde bir yirmi beş kiloluk bir paket gönderildiğinde, tamamı bin yüz kilo olan tıbbî
299 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 02. 300 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 28. 301 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 19. 302 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 6, F. 003- 02.
303 Mehmet Polat, Hilal-i Ahmer Teşkilatının Kuruluş ve Teşkilatlanması, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Elazığ 2007, s. 7.
304 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 10. 305 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 05a. 306 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 05.
malzemenin taşınması uzun zaman alabilirdi307. Posta ile gönderilebilinenler hariç bin beş
yüz seksen bir kilo tıbbî malzemenin yaklaşık bin yüz altmış üç kilosu Bacil’e, kalan dört yüz on sekiz kilosu San’a’ya sevk edilmesi öngörülmekteydi308. Sonuçta posta ile gidebilecek olanlar gönderilmiş ve kalanlar için de nakliye koluyla deve tutulması planlanmıştı309. Ayrıca nakliye kolunu kiralayabilmek için lazım olan para kolordu baştabipliğinden istenmişti310.
Öte yandan 7. Kolordu baş eczacılığı, birliklere seferberlik başlangıcından 5 Şubat 1917 tarihine kadar ne kadar tıbbî malzeme alındığının311, bunların ne kadarının ziyan edildiğinin312 listesinin düzenlenip baş eczacılığa, 1917 yılı sonuna kadar gönderilmesi için bir emirname yayımlamıştır313. Çünkü söz konusu malzemenin temin edilmesi, hem malzemenin yokluğu, hem de maddi külfeti açısından kolordu için büyük problemdi. Zira 26 Eylül 1916 tarihinde Taiz sıhhiye deposunun ikinci üç aylık devir defteri kayıtlarına göre, altı buçuk kilo alkol varken on kilo daha istenildiği tesbit edilmiştir314. Yine 3 Haziran 1916 tarihinde, Tehame mıntıkasına altı aylık pamuk gönderilmiştir. Bu pamuğun mıntıkanın ihtiyacı kadar olanı alınmış ve gerisi San’a’ya sevk edilmiştir. Ancak üzerinden altı ay geçmeden bu mıntıkadan yine pamuk talebi gelmiştir315.
Birinci Dünya Savaşı’nda 7. Kolordu’da sıhhiye hizmetleri çerçevesinde dikkati çeken bir başka mesele, veterinerlik hizmetleriydi. Savaş boyunca çok ağır şartlarda dur durak bilmeden çalıştırılan hayvanlar da hastalanmaktaydı. Fakat bu hayvanları tedavi edebilecek yeterli ilaç bulunmamaktaydı. Nitekim askerler için kullanılan ilaçlar, bazan hayvanların tedavisinde de kullanılabilmekteydi. Oysa kolordu baştabipliği, kolordunun ecza-yı baytariye deposu olduğundan bahisle, bu ilaçların kesinlikle hayvanlara verilmemesini emretmiştir316. Ancak baytariye ilacı bulunmayan yerlerde insanlar için kullanılan ilaçtan hayvanlara da verilmesi halinde, ne kadar ilaç verildiği hakkında, her ay sonunda tabur heyetine bilgi verilmesi istenmiştir317.
307 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 05a. 308 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 08. 309 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 07. 310 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 05a. 311 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 15. 312 ATASE Arşivi, Kls. 4124, Dos. 25, F. 006- 02. 313 ATASE Arşivi, Kls. 4124, Dos. 25, F. 002- 21. 314 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 23, F. 003- 14.
315 ATASE Arşivi, Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 31; Kls. 4123, Dos. 19, F. 003- 32. 316 ATASE Arşivi, Kls. 4120, Dos. 1, F. 003- 11.