Do um Sonrası Dönemde Büyüme

Büyüme ve olgunla manın birbiri ile kayna mı do ası, bireyin ya adı ı çevrenin, beslenmenin, hormonların ve genlerin etkile iminin etkisi altındadır. Bu kompleks etkile im, ya amın ilk yirmi yılı boyunca çocu un büyümesini, nöromusküler olgunlu unu, cinsel olgunla masını ve genel fiziksel de i imini düzenler (31).Bu durumda bireyin fiziksel ve fizyolojik özellikleri, onun genlerinin (genotipi) ve içinde yeti ti i çevrenin bir ürünüdür.

Büyüme ve olgunla mayı düzenlemede en önemli çevresel unsurlardan birinin beslenme oldu u dü ünülür. Bireyin beslenme durumu, genotipi ve düzenleyici süreçteki endokrin salgısı ile etkile imde bulunur. Di er çevresel etkileri tayin etmek zordur. Örne in; düzenli fiziksel aktivitenin, uygun büyüme için gerekli oldu u dü ünülür. Fakat etkilerini belirlemek, somut olarak ortaya koymak oldukça zordur. Bununla birlikte erken ya larda özel antrenman uygulanan erkek çocuklarında boy uzamasının akranlarına göre gecikti i hakkında bazı bulgular vardır. Daha önemlisi büyüme ve olgunla mayı etkiledi i bilinen fiziksel çevre, hijyen ve sosyo-ekonomik ko ulları da kapsayan birçok faktörden biridir (31). Yenido anda Büyüme (Neonatal)

Yenido an bir bebe in boyu ortalama 48-53 cm uzunlu undadır (36). Bu uzunlu un 1/4’ünü ba olu tururken, yeti kinlerde bu oran boy uzunlu unun 1/8’i kadardır. Gövdenin bacakların uzunlu una oranı, 3/4’tür. Gözler yeti kin ölçülerinin yarısı kadardır. Beden ise, 1/20’ si kadardır. Yenido anın a ırlı ı, annenin beslenme durumu ve sosyo ekonomik durumu ile yakından ili kilidir (31).Yenido anın a ırlı ı ortalama olarak 3-3,5 kg arasındadır. Kızlar boy ve kilo açısından erkeklerden biraz daha geridedir. Do umdan sonra boy ve kilo çok hızlı bir ekilde artmaktadır (19).

lk Bir Ya ta Büyüme

Ya amın ilk yılında boy ve a ırlıkta hızlı bir artı vardır (36). Do umdan 1 ya ına kadar gövde en hızlı büyüyen alanı olu turmaktadır (32, 37). Bebekler 5. ayın sonunda do um a ırlı ının iki katına, 1. yılın sonunda da üç katına ula ırlar (32, 36). Boy ise, ilk yıl 25-26 cm artar ve 1 ya ını dolduran bir bebek, yakla ık olarak 75-76 cm’yi bulur (31).

1 – 2 Ya ta Büyüme

Ya amın ikinci yılında da büyüme hızlı olmasına kar ılık ilk yıldan daha yava tır (31, 32). ki ya çocu unun boyu 85-86 cm, a ırlı ı ise 12 kg kadardır. 12 ile 24 ay arasında sa lıklı bir çocuk ortalama haftada 50 gr kadar alır ve 24. ayda do um a ırlı ının dört katına ula ır. Bu dönemde boy ve a ırlık arasında %60 arasında ili ki görülmektedir. Çünkü, büyüme do rusal bir e ilim izler. Beden boyutlarındaki artı birbirine paralel de ildir. Üst kolun uzamasını ön kol ve el takip eder. Bununla birlikte bebeklikten ergenli e do ru ekstremitelerin distal bölgelerinde en büyük büyüme gözlenir. Bebeklikten itibaren ba büyümesi yava , gövde büyümesi orta, kol ve bacakların uzaması hızlı, el ve ayakların büyümesi ise en hızlıdır (31).

2 – 6 Ya larda Büyüme

Büyüme süreci ilk yıldan sonra yava lar ve ergenli e kadar sabit bir oranda devam eder (31, 32, 36). Çocuk dört ya ında do um boyunun iki katına ula ır (31, 36).2-5 ya arasında kazandı ı a ırlık miktarı ya amın ilk yılı sırasında kazandı ı miktardan daha azdır (31). Bu artı oranı, 2 ya ından sonra gitgide yava layarak 3 ya ında 2-3 kg; 4-5 ya larında 1,5-2 kg’dır. Boy uzaması ise, 2-3 ya larında 8 cm civarında, 3-6 ya ları arasında yıllık ortalama olarak 6-8 cm arasındadır. Dört ya ındaki bir çocu un boy uzunlu u ise, do umdaki boyunun iki katıdır. lkokul ça ına do ru boy uzama hızı daha da azalır. Daha sonra ergenlik ça ında yeniden hızlanır (32).

Yıllık boy uzunlu u artı ı ergenli e kadar her yıl ortalama 5.08 cm (31) kadar olmasının yanında 3-5 ya lar arasında çocuk ortalama olarak 6-8 cm uzamaya devam eder (38). A ırlık ise, her yıl ortalama 2.27 kg (31) kadar olmasının yanında 3-4-5 ya larında ortalama olarak 2 kiloluk bir artı gözlenir (38). Bu dönem, çocu un okul öncesindeki temel hareketlerden ilkokul dönemindeki spor

becerilerine do ru ilerleyen çok çe itli hareket becerilerini kazandı ı ve geli tirdi i dönemdir (31).

Çok az da olsa kız ve erkek çocukları boy ve a ırlık yönünden farklılıklar görülür. Erkek çocuklar, kızlardan çok daha fazla kemik ve kas dokusuna sahip oldukları için kızlardan biraz daha uzun ve a ır oldukları farkedilir. Her cinste bu dönemde ya dokusunda önemli derecede azalma görülür. Kas dokusu oranı, toplam beden a ırlı ının % 25’i olarak sabit kalır. Beden bölümlerinin farklı büyüme hızlarından dolayı bedensel oranlar önemli derecede de i ir. Gö üs karından daha geni olmaya ba lar. Kemik büyümesi dinamik ve kemikle me oranı çok hızlıdır (31).

6 –12 Ya larda Büyüme

“Bu dönemin en tipik özelli i, duygu ve motor sistemin daha büyük organizasyona do ru ilerlemesi, boy ve a ırlıktaki artı ın sabit ve yava olmasıdır. Bu yıllar boyunca, beden yapısındaki geli me oldukça az ve önemsizdir. Bu dönem, kızlarda 12, erkeklerde 13 ya dolayında meydana gelen ergenlik büyümesine kadar devam eder. Bu yılların en önemli özelli i, her ne kadar sabit ve yava büyüme olarak biliniyorsa da çocuk, oyun ve spor performansında gittikçe daha olgun düzeye ula ır ve becerileri hızla ö renir. A ırlık ve boyda meydana gelen yava büyüme, çocu a vücuduna alı ması için fırsat verir” (31).

“Kemik ve doku geli imindeki yakın ili ki ve ölçülerde meydana gelen de i me, motor i lemlerin daha yüksek düzeyde ba arılmasında önemli bir etmendir. Kız ve erkeklerin büyüme modelleri arasındaki farklılıklar en dü ük düzeydedir. Kol ve bacaklardaki uzama, gövdeden daha hızlıdır. Erkekler, çocukluk dönemi boyunca kızlardan daha a ır ve daha uzun kol ve baca a sahip olma e ilimindedirler. Kızların ise, kalça geni likleri daha fazladır. Ergenlik öncesine kadar kız ve erkekler arasında a ırlık ve fizik yönünden küçük farklılıklar vardır” (31).

Kızlar ergenli e erkeklerden daha önce girdikleri için erkeklerden daha uzundurlar (31). Yıllık boy artı ı ortalama olarak 5,5 cm’dir. 10 ya ındaki bir çocu un boyu yakla ık olarak 140 cm’dir. 11-12 ya larındaki erkek ve kız çocukların boyu ortalama olarak 145 cm civarındadır. 11 ya ına kadar kız çocuklar erkeklerden birkaç cm daha kısadır. Ancak kızlar 11 ya larında ergenlik dönemine girdikleri için erkeklerden daha hızlı geli irler (36).Erkekler ise, 14 ya civarında kızların boyuna ula ırlar ve onları geçerler (31).

lkö retim dönemi olarak adlandırılan bu dönemdeki a ırlık artı ı da boy uzaması gibi yava tır. 7 ya ındaki bir çocu un a ırlı ı ortalama olarak 24 kg’dır. 5. sınıfa do ru kızların a ırlı ı, ya ıtları olan erkeklerin a ırlı ından fazladır. Ergenlik dönemini ba langıcında olan 11 ya ında bir kız çocuk 35 kg , aynı ya taki erkek çocuk ise yakla ık olarak 35,5 kg’dır. 11 ya ından sonra kızların a ırlı ı daha fazla artı gösterir (36).

“Bu dönemde kemik ve iskelet geli imindeki geli meler, kas geli iminden daha ileri düzeydedir. Bu nedenle 6-12 ya grubundaki çocuklar sık sık büyüme a rılarından ikayet ederler. lkö retime yeni ba layan çocuklarda henüz bilek ve parmak kemikleri ve kasları ince ve hassas i leri yapabilecek olgunlu a ula mamı tır. Bu yüzden 5-6 ya larındaki çocuklar yazı yazmada ve incelik isteyen el i lerini yapmakta zorlanırlar. lkö retime yeni ba layan ö renciler okul öncesinde de yetersiz uyaranla kar ıla mı sa uzun süre kalem tutmada güçlük çekerler. lkö retimin 5. sınıfına do ru ince motor kaslar iyice geli ir ve beceri isteyen el i leri, sanatsal etkinlikler ve enstrüman çalmaya yönelim ba layabilir” (36).

12 – 18 Ya larda Büyüme

“Ergenlik dönemi büyümenin yeniden hızlandı ı, biyolojik de i im ve olgunla manın tamamlanarak çocu un artık eri kin görünümüne girdi i dönemdir. Bu süreç hormonal etkiyle ortaya çıkar. Gonadların ve sekonder seks özelliklerinin geli mesi, büyüme ve kemik olgunla masında belirgin hızlanma, beden oranlarında ve beden yapısında de i iklik ergenlik sürecinin özelliklerini olu tururlar” (31). Ergenlik döneminin ba lamasıyla birlikte, gonad hormonlarının anabolizan etkisi ile boy uzamasında belirgin bir hızlanma görülür (31, 36).Ergenlik ba langıcında eri kin boyunun yakla ık % 80’i olan boy uzunlu u, 2-4 yıl içinde eri kin boyun % 99’una eri ir (31). Bu dönemde yıllık boy artı ı kızlarda, 6-8 cm civarında olmaktadır. Kızlarda menstruasyondan sonra büyüme hızı yava lamakta ve 18 ya ına kadar 5-6 cm uzamaktadır. Erkeklerde boy uzaması kızlardan daha sonra ba lamaktadır. 13-14 ya larında yıllık boy artı ı ortalama 7-8 cm’dir. 16 ya ından sonra uzama yava lar ve 18 ya ına kadar 5 cm’lik bir uzama daha olur (36). Kızlarda 16-18, erkeklerde 18-20 ya larında boy uzaması durur (31). Fakat, erkeklerde boy uzaması yava dahi olsa 20-22 ya ına kadar da sürebilmektedir (36). Kızların ise, genelde 14 ya ından sonra uzamalarının

durdu u ve gövde–bacak uzunlukları açısından yeti kin proporsiyonlarına da bu ya ta ula tıkları gözlenmi tir (31).

“Ergenlik dönemi süresinde beden a ırlı ı kızlarda 16 kg, erkeklerde 20 kg artar. ç organların hızla büyümesi, iskeletin büyümesi ve kütlesinin artması, kas dokusunda geli me ve ya dokusunda artma, ergenlikte beden a ırlı ında gözlenen belirgin artı ın ö eleridirler. Gerek kız gerekse erkek çocukların bir ço unda ergenlik öncesinde (8-10 ya larında) bedende ya depolanması sonucu a ırlıkta belirgin bir artma gözlenir. Ergenlik süresinde ise, erkeklerde ve kızlarda a ırlık artı ı nedenleri farklıdır. Erkeklerde kas geli mesi ve iskelet kitlesinin artması, beden a ırlı ının artmasında önemli rol oynarken, kızlarda a ırlık artı ı daha çok ya depolanmasından kaynaklanır. Ekstremitelerin deri altı ya tabakası kalınlı ı ergenlikte erkeklerde azalır, kızlarda ise artmaya devam eder”(31).

Ergenlik döneminde kemiklerin boyu uzar. Aynı zamanda iç yapıları ve biçimleri de i ir. Tiroid hormonunun etkisiyle kemik dokusu iyice sertle ir. Kızların kemik yapıları, boy uzamasının sona ermesiyle 17-18 ya larında yeti kinlik seviyesine eri ir. Erkeklerde ise kemik yapısı19 ya civarında son haline ula ır (36).

Ergenlik döneminde, ba kemikleri dı ında, tüm iskelet sisteminde belirli bir sıra düzeni içinde büyüme hızlanması gözlenir. lk önce el ve ayakların büyümesi hızlanır, bunu izleyerek ön kol ve bacaklar, daha sonra üst kol ve uyluk uzar. Uzunlamasına büyümeyi, vücudun enine büyümesinde hızlanma izler. Kalçalar, gö üs ve daha sonra omuzlar geni ler. Ekstremite uzaması durduktan sonra, gövde uzaması bir süre daha devam eder, uzama en son ba ın uzamasıyla sonlanır. Bu, ergenli in son evrelerinde boy uzamasının nedenidir (31). Her iki cinste de bu dönemde kas kütlesi ve kas yo unlu u artar. Kas geli imi erkeklerde kızlardan çok daha belirgindir (31). Kızlarda 12-13, erkeklerde de 15-16 ya larında kas kütlesi geli imi beden a ırlı ının hemen hemen yarısını olu turmaktadır (36). 2.2.4. Sporun Büyüme Ve Geli meye Etkisi

nsan sa lı ını yakından ilgilendiren bilinçli ve ölçülü fiziksel faaliyetlerin alı kanlık haline getirilmesi ve bu tip aktivitelerin bireyin bo zamanlarında zevk ve haz alaca ı ekilde düzenli olarak yapılması, dü ük ya am kalitesi, i sizlik, a ırı mesai, tehlikeli ortamda çalı ma, otomatizasyon, kötü i ko ulları ve çevre artları, insanlar arası çatı ma ve gerilim sınırları, belirsiz sorumluluk vb. stres

faktörlerinin neden oldu u olumsuzlukları azaltırken, verimli sa lıklı bir hayatı da beraberinde getirmektedir (39). Bu ba lamda küçük ya tan itibaren düzenli spor yapma alı kanlı ının kazandırılması bir ailenin çocu una kar ı sorumlulukları arasında yer almaktadır (39).

Sporun çocukların geli iminde önemli rol oynadı ı bilinmektedir. Çocuk do duktan sonra süratli bir tempo ile büyümeye devam eder. Büyümenin ve geli menin gere i olarak çocuklarda bir enerji birikimi olu ur, birikim küçük ya larda oyun eklinde açı a çıkarken daha sonraki yıllarda belirli kurallar ve sistem dahilinde yapılan sportif aktivite ile kendini gösterir (40).

Oyunun içerisinde, özellikle mücadele oyunları içerisinde, çocuklar sürekli olarak ko mak, zıplamak, tırmanmak, çekmek, itmek, ta ımak kısaca vücut özellikleriyle mücadele etmek durumundadırlar. Çocuk sahip oldu u fiziksel yetenekleri ile di er oyunculara kar ı bir yarı halindedir. Bu mücadelede çocu un içerisine girmi oldu u hareketlilik öncelikle solunum, dola ım ve sindirim sistemini olumlu etkilemektedir. Ayrıca iç salgı bezlerinden daha fazla salgılama yapılmasına katkıda bulunarak geli imini hızlandırmaktadır (41).

Do al geli im süreci içinde i tahı yerinde olan çocuk aldı ı besinleri hareketlerle, yani oyunla birle tirdi i zaman, adalelerinde ve tendonlarında güçlenme meydana gelir. Yani kuvvet, çabukluk ve dayanıklılık geli ir. Aynı zamanda oyun aktiviteleri, kemik yapısını ve eklem yapılarını da hem güçlendirir hem de geli tirir. Bu geli im, oyun aktiviteleri içerisinde zorlanan organizmanın, zorlanmayı yenebilmek için kendini yenilemesi ve adaptasyonu esasına dayanır (41).

Çocukluk ça ında amaç, yapılan çalı malarla çocu un geli imini engellemeden ve hatta geli imi olumlu yönde destekleyerek sporda do ru yönlendirmenin yapılmasıdır. Ayrıca bu ça da yapılan sporun ileri ya lardaki faydaları da asla unutulmamalıdır (37).

Sportif aktivitelerin kemik geli imi üzerine etkisi birçok ara tırmaya konu olmu tur. Sınırlı stresin kemiklerin büyümesi için faydalı oldu u bildirilmektedir. Hareketsizlik, kemik büyümesine zararlı sonuçlar verirken, a ırı ve iddetli stres de kırıklara neden olur. Yüklenmede strese gösterilen tepkiler de bireylere göre de i ir. Bazı çocuklar için atma, atlama, kaldırma kemik dokularda istenmeyen

sonuçlar yaratırken, di er çocuklarda durum böyle olmayabilir. Egzersiz, kemik geni li ini ve mineralizasyonunu arttırırken, hareketsizlik azaltır. Bu azalma en fazla kalsiyumda görülür. Bununla birlikte aktiviteye dönüldü ünde kalsiyum düzeyleri de normale döner. Demineralize kemikler, normal kemiklere oranla daha az dayanıklı olduklarından kolayca kırılabilirler (38).

Fiziksel aktivitelerin organizmada azot tutulu unu ve protein sentezini arttırdı ı, sonuç olarak lateral büyümeyi uyardı ı bildirilmektedir. Bu nedenle a ırlıkta gözlenen artı , boyda gözlenenden daha fazladır (37, 38).

11 ya ından 18 ya ına kadar yedi yıl süreyle erkek çocukların incelendi i bir ara tırmada spor yapanların boy ve vücut a ırlı ı yönünden daha iyi geli ti i gözlenmi tir (38).

Sistemli olarak organize edilmi ve çe itlendirilmi spor aktiviteleri, özellikle çocukluk ve gençlik döneminde yo un olan kemikle me sürecinde olumlu etkiler yaparken aynı zamanda böyle bir program, kemikle me bölgelerindeki hastalık ihtimalini, genç ya larda iç salgı bezlerinin düzensizli ine ba lı olarak ortaya çıkabilecek hastalıkları, egzersizler sırasında olu abilecek kas, tendon kopmaları gibi tehlikeleri azaltmaktadır (42).

Bir çocuk veya gencin fiziksel geli imi yalnızca boyunun uzaması veya kilosunun artması de il, aynı zamanda kas kitlesinin artması, ayrı organ ve sistemlerinin farklıla mı geli imi, fiziksel fonksiyonlarının olgunla ması ve bireyselle mesidir (42). Kas dokusu da bir yüklenmeye aynı kemik dokusu gibi tepki gösterir ve uyum sa lar (38). Fiziksel aktivite ile birlikte mitokondrilerin adeti ve çapı artar. Mitokondrial enzimler olumlu ekilde de i ikli e u rar. Kas dokusunun her ünitesinde kapiller ile kas dokusu arasındaki besin ta ıma daha kolayla mı olur. Düzenli ve devamlı çalı ma ile kas, eklem ve kemik kuvveti artar ve daha iyi koordinasyon elde edilirken yorgunlu un ba laması gecikir (40). Fiziksel olarak aktif olan çocuklar, pasif olan çocuklardan daha az ya lı vücut kütlesine sahiptirler (38).

Görüldü ü gibi, çocuk ve gençlerin geli im ve büyümelerinde fiziksel aktivitenin organizma üzerine pek çok olumlu etkisi bulunmaktadır. Ancak, yapılan egzersizlerin bilimsel antrenman ilkeleri do rultusunda hazırlanarak çocukların geli im evreleri göz önünde bulundurulmalıdır. Sa lıklı ve sıhhatli nesillerin

yeti ebilmesi için, küçük ya tan itibaren bilinçli ve düzenli spor yapma alı kanlıklarının gençlere kazandırılması gereklili i unutulmamalıdır.

BÖLÜM 3